كۆماری كوردستان. ئیبراهیم قاسمی زاد و: نسار

 بە درێژایی مێژووی خەباتی بێپسانهوهی نەتەوەی كورد بۆ بەدەستهێنانی مافە نەتەوایەتییەكان، لاپەڕەگەلێكی زێڕین لە قارەمانەتی، فیداكاری، خۆبەخشی و سهردهمانێكی هەرمان دەدروشێتەوە كە نوێنگەی هەڵوێستی قایمی خەڵكی كورد بۆ خەبات تا گەیشتن بە ئازادی و مافە نەتەوایەتییەكانیەتی.

یەكێك لە ڕووداوە هەرمان و هەمیشە زیندووەكانی مێژووی كوردستان دامەزراندنی كۆماری كوردستان لە شاری مەهاباد لە لایەن دهركهوتهكانی نەتەوەی كورد بە سەرۆكایەتی قازی محەممەد بوو. لە بارەی چۆنیەتی دامەزراندن و پێكهێنانی ئەم كۆمارە، وتە و بەڵگە و باسگەلێكی تا ڕادهیهك دژ بە یەك و جۆراوجۆر بوونی هەیە بەڵام بە كەمێك بیركردنەوە و بەراوەردكردنی هەڵومەرجی فەزای فیكری ئەو سەردەمە ڕوون دەبێتەوە كە ڕاگەیاندنی كۆمار بە لێزانی و هۆشیاری دهركهوته و پێشەنگەكانی نەتەوەی كورد ئەنجام درا. ئەم ڕاستییە بە وردبوونەوەیەك لە كەسایەتی و هەڵكەوتی بە تەواوەتی جیا و ناوازهی سەركۆماری كۆماری كوردستان بەڕێز قازی محەممەد و شای ئێران ڕەزای پەهلەوی ڕوونتر دەبێتەوە.

بە دوورخستنەوەی ڕەزاخان، كوڕەكەی حەمە ڕەزای پەهلەوی بە هەوڵدانی كەسانێك وەك فرووغی، لە جێگای باوكی دەركراوی تاجی پاشایهتی لە سەرنا. حەمەڕەزا شا وەك شای وڵات لە لووتكەی دەسەڵات و حاكمیەت، لاوێك بوو كەم ئەزموون، بە ئیرادەیەكی سست و لاواز كە بۆ درێژەدان بە دەسەڵاتی، بەستراوە بە پشتیوانی دەرەكی و هاوكاری ڕاوێژكارانێك بوو كە هەركامیان بە شوێن ئامانج و مەبەستگەلێكی تایبەت بە خۆیان بوون. ئەو كاتەی شای لاو گەیشتە تەختی پاشایەتی، وڵات لە ژێر كاریگەری سیاسەت و دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی هێزە بەهێزەكانی بەشداربوو لە شەڕی جیهانیی دووهەم لێواونلێو لە هەڵچوون، ئاڵۆزی و قەیرانە ئابووری، سیاسی و فەرهەنگییەكان بوو. هەروەها زۆریەك لە ههڵكهوته سیاسییەكانی ئەو سەردەمە لە هاوكاری و ڕاوێژ لەگەڵیدا وەك شای نوێ شك و گومانیان هەبوو. هەر ئەم كارە بووە هۆی ئەوە كە لە سەرەتای هاتنە سەركاریهوه تاكوو ساڵی 1325ی هەتاوی نزیك بە 10 سەرۆك وەزیران لە سەركار لابران و هاتنە سەركار. لە ڕاستیدا ئەم هەڵومەرجە گەشە و پەرەوەردەكردنی حەمەڕەزا شای پەهلەوی بوو كە لە ناوبراو كەسایەتێكی دوودڵی دروست كردبوو كە كەمتر بڕوای بە كەس دەكرد و لە بنەڕەتدا هەستی ئەمنیەتی دەروونی و فیكری نەبوو.

لە بەرانبەردا، كۆماری كوردستان بە ڕێبەری كەسایەتیهك ڕاگەیندرا كە لە ناوبانگ و پاك داوێنیدا مەشهور بوو و یەكێك لە ڕووناكبیران و هەڵكەوتووەكانی شاری مەهاباد بوو. قازی محەممەد بە هۆی پیشەی دادوەری كە لە باوكیەوە بە میراتی بردبوو لە نێو خەڵكدا كەسایەتی و متمانەی پێویستی بەدەست هێنابوو. هەروەها ئاشنایی ناوبراو لەگەڵ چەندین زمانی دەرەكی ببووە هۆی ئەوەیكە ناوبراو بە باشی لە هاوكێشە سیاسییەكانی ناوچە و جیهان تێدەگەیشت. تایبەتمەندییەكانی كەسایەتی قازی محەممەد بووە هۆی ئەوەیكە ئەندامانی كۆمەڵەی ژێكاف( كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان) ڕێبەری ڕەوتی سیاسی بیچمگرتووی ئەو سەردەمەیان بە شانازی و متمانە و بە ئاسانی بسپێرنە ناوبراو. متمانەی بەرامبەر، ڕێز و كەسایەتی كۆمەڵایەتی و سیاسی قازی محەممەد، پێگەیەكی پێ بەخشی كە بە بوێری و لە كارێكی مێژووییدا كۆماری كوردستانی ڕاگەیاند.

پێشەوا قازی محەممەد و هاوڕێیانی لە هەڵومەرج و بارودۆخی ناجێگیری كۆتایی شەڕی جیهانی دووهەم، بە سەرنجدان بە پشتیوانی خەڵكیی و بێ لە بەر چاو گرتنی ئەم بابەتە كە ڕەنگە ڕۆژێك بە خیانەتی هەڤاڵە فێلباز و درۆزنەكانی ڕووبەڕوو بێتەوە. لە ڕۆژی 2ی ڕێبەندانی 1324ی هەتاوی لە مەیدانی چوارچرای مەهاباد دەوڵەتی خودموختاری كوردستانیان ڕاگەیاند. ڕاگەیاندنی كۆمار هاتنەدی خواستی لە مێژینەی نەتەوەی كورد بوو كە بە سەدان ساڵ ئارەزووی ئازادی لە دڵدا بوو و بۆ هاتنەدی ئەم پرسە فیداكاری و گیانیان بهخت كردبوو. كۆماری كوردستان سەرەڕای ئەوەیكە هێشتا چەند مانگێك لە دامەزارندنی تێپەڕ نەببوو، توانی زۆرینەی توێژەكانی كۆمەڵگا وەك ژنان و لاوان لە كاروباری كۆمەڵایەتیدا بەشدار بكا. هەروەها لە كابینەی حكوومەتدا ئەركی سپارد بە نوێنەرانی هەر چواربەشی كوردستان و بەم كارە پشتیوانی بەربڵاوی بەشەكانی دیكەی كوردستانی بۆ لای خۆی ڕاكێشا بوو. كۆماری كوردستان بە دامەزراندنی قوتابخانەكانی كوردی و ناوەندە فێركارییە فەرهەنگییەكان و بە بڵاوكردنەوەی ڕۆژنامە و گۆڤارگەلی جواروجۆر هەوڵی هۆشیاركردنەوەی خەڵكی دا و بە پەرەدان بە كەلتووری خۆسازی و خۆباوەڕی و پێكهێنانی سپای میللی لە ڕێگای خەبات بۆ گەیشتن بە ئازادی تەواوی كوردستان هەنگاوگەلێكی گرینگی هەڵێنا.

تەنیا 11مانگ لە دامەزراندنی ئەم ئەزموونە مێژووییە و سەمبولی ئیرادەی نەتەوەیی لە كوردستان تێپەڕی بوو كە داگیركەران لە یەكگرتوویی و ئیرادەی نەتەوەی كورد ترسیان لێ نیشت، هەر بۆیە هەڵومەرجی ڕووخانی ئەم حكوومەتە ساوایەیان ڕێكخست. دوژمنانی مافی نەتەوایەتی خەڵكی كوردستان هۆكارەكانی ڕووخانی كۆماریان لە سێ ئاستی نێودەوڵەتی، ناوچەیی و نێوخۆیی ڕێكخست. سەرەتا حكوومەتی سۆڤیەتیان سەرەڕای پەیمانی دۆستایەتی كە لەگەڵ ڕێبەرانی كۆمارەكانی ئازەربایجان و كوردستان هەیبوو، لەمەڕ ئیمتیازی نەوتی باكووری ئێران زۆر زوو و بە ئاسانی لەگەڵ دەوڵەتی ئێران ڕێكخست و خەیانەتی بە بەڵێنی دۆستایەتی خۆی لەگەڵ كۆماری كوردستان كرد. بە خیانەتی سۆڤیەت، ڕێگا بۆ هێرش و لە ئەنجامدا ڕووخانی كۆماری كوردستان و هەروەها كۆماری ساوای ئازهربایجان ڕەخسا. ئامریكایش بە هۆی بەرنامەڕێژی نوێی ئیستراتژیك لە ناوچەدا لە هیچ جۆرە هاوكاری و هەنگاوێك بۆ پشتیوانی لە حكوومەتی بەستراوە بە خۆی لە ئێران و حەمەڕەزا شای تازە بە دەسەڵات گەیشتوو دەرێغ نەكرد و لە كردەوەدا بەستێنی بۆ ڕووخانی هەرچی زووتری كۆماری كوردستان ئاماده كرد. دەوڵەتی ئینگلیسیش بۆ كونتڕۆڵ و هێنانە خزمەتی بزووتنەوەی دێموكراتیكی كوردستان بێ ئاكام مابوویەوە، دوژمنایەتیهكی سەرسەختانەتری لە هەمبەر مافە نەتەوایەتییەكانی خەڵكی كوردستان نیشان دا. دەوڵەتی بریتانیا لە مێژووی بوونی داگیركەرانەی لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست هەمیشە خەڵكی كوردستان و بەرژەوەندییە نەتەوەییهكانی كوردانی بۆ بەرژەوەندیە كاتییەكانی خۆی فیدا كردووە. ئەمجارەیش لە بەرامبەر سیاسەتی تواندنەوە و لەنێوبردنی بزووتنەوەی ئازادیخوازانەی خەڵكی كورد بێدەنگیی هەڵبژارد. سیاسەتێك كە بووە هۆی بەهێزبوونی هەرچی زۆرتری ڕێژیمی شا و لە ئاكامدا ڕووخانی كۆماری كوردستان. لە كۆی ئەم كۆمەڵە ڕووداوە دەتوانین بەو ئاكامە بگەین كە لە ڕاستیدا پیلانی لەنێوبردنی كۆماری كوردستان و كەرەستەكانی جوڵێنەر و گەمەكەری ئەرتەشی پاشایەتی ئێران بۆ هێرش بۆ سەر كوردستان، دەوڵەتە دەرەكییەكان و هۆكاری پیلانی خودی شا بوو.

لە لایەكی دیكەوە هەڵومەرجی خراپی ناوچەیی و نێوخۆیی كە بۆ هەر دوو كۆمارە ساواكە هاتبوونە پێش، ڕووخان و نسكۆی ئەوانی خێراتر كرد. سەرەتا ڕێبەرانی كۆماری ئازەربایجان بە هۆی لاوازیی پێگەی خەڵكی و بەستراوەیی دەرەكی بە لە دەست دانی پشتیوانییە دەرەكی و نێوخۆییەكان خێرا و بێ بەربەرەكانێ هەوڵی ڕووخانی كۆماریان داو و بۆ ڕزگاركردنی خۆیان پەناییان بۆ ئامێزی سۆڤیەت برد. بەربەرەكانێ نەكردنی ئازەربایجان بەستێنی هاتنی ئەرتەشی پاشایەتی بۆ ئازەربایجان و سەركوتی خەڵك ڕەخسان. بە هاتنی ئەرتەش بۆ ئازەربایجان و گەمارۆی هەمە لایەنەی سیاسی و ئابووری كۆماری كوردستان، حكوومەتی ساوای كورد بە كردەوە كەوتە گەمارۆیەكی هەمە لایەنە و بێ پشتیوانی جیهانی و ناوچەیی كەوتە بەر گوشارێكی زۆرتر.

لە نێوخۆیشدا بەشێك لە پشتیوانانی سوننەتی كۆماری كوردستان، بە نزیكبوونەوەی هێزە دەوڵەتییەكانی ئێران لە ڕێبەرانی كۆمارە دوور كەوتنەوە. هاوكاری نەكردنی سەرۆك عەشیرەكان كە بەرژەوەندییە تاكەكەسییەكانی خۆیان لە پێش ئازادی نەتەوەی كورد دانابوو، بووە هۆی داڕمانی خێراتر و لە ئاكامدا ڕووخانی حكوومەتی ساوای كوردستان.

قازی محەممەد بۆ پێشگرتن لە كوشتاری خەڵكی كوردستان بە دەستی هێزەكانی ئەرتەشی تینووی تۆڵە، بە سەرەنجدان بە سوێندێك كە خواردبووی و بەڵێنی ئەوەی دابوو كە نەتەوەكهی بە تەنیا جێ نەهێڵێ، بێ خۆڕاگری ئیزنی دا كە هێزە دەوڵەتییەكان پێتەختی كۆماری كوردستان داگیر بكەن.

شا بە سەرنجدان بەو ڕقەی كە لە هەمبەر خەڵكی كوردستان و ڕێبەرانی كۆماری خودموختاری كوردستان هەیبوو، دوای محاكمەی تەشریفاتی و دوور لە عەقڵانیەت و دادپەروەری، ساڵێك دوای ڕاگەیاندنی كۆماری كوردستان هەر لە مەیدانی چوارچرا، قازی محەممەد و هەڤاڵەكانی لە سێدارە دا. دەسەڵاتدارانی ئێران بەم كارە، گۆڕەپانی لە دایكبوونی كۆماری كوردستانیان كردە شوێنی ترس و بێ هیوایی ڕۆڵەكانی نەتەوەی كورد. بەڵام ئەمڕۆ بەردەوامی خەباتی نەتەوەی كورد نیشانی داوە كە هەرچەند دوژمن لە خەیاڵی خۆیدا ئەم درەختە ڕاوەستاوەی هەڵكەندووە، بەڵام هیچكات نەیتوانیوە پێش لە شینبوونهوهی نەمامەكانی ئەم درەختە قایمە بگرێ. ئەزموونی حكوومەتی كوردستان هەرچەند كورت بوو بەڵام ئەزموونێكی زێڕین و میراتێكی پڕبایەخ لە مێژووی كوردستان بوو كە هەمیشە دەدرەوشێتەوە و بووەتە هیوا و جووڵێنەرێك بۆ نەتەوەی كورد لە ئاراستەی دەسپێكردنی خەباتی ئازادیخوازانە لە هەموو بەشەكانی كوردستان. بەو هەنگاوە بوێرانەی كە ئەمڕۆكە نەتەوە و حیزبە كوردییەكان لە خەبات و هاوكاری لەگەڵ یەكتر بۆ ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ هۆڤترین دوژمنانی مرۆڤایەتی لە مێژووی جیهاندا هەڵی دەگرن، بۆ هەموو دوژمنانی نەتەوەی كورد سەلمێنراوە كە ئێمە لق و پۆیهكین كە هەر لەو درەختە ڕاوەستاوە شین بووین و چیدی هیچ هێزێك ناتوانێ شكست دانی نەتەوەی كورد دووپات بكاتەوە