رەزا شوان
کچۆڵەی روخسارشیرینی بەریتانی (بێـلا جـەی دارک)ی تەمەن پێنج ساڵان، بچووکترین نووسەری ساڵی (٢٠٢٣) یە لە هەموو جیهانـدا، کە ناوی لە ژمارەی پێوانەیی فەرمی جیهانی “گـینس” تۆماراکـراوە.
چـیرۆکـێکی راسـتەقـیـنەی گیانبەخـشینی دایکـێکە لە کاتی بوومەلـەرزەکەی ژاپـۆن.
هـونەرمەنـدی شۆڕشگـێڕ و پێشمەرگەی دلـێر و تێکۆشەری شار و شاخ، جوانەمەرگ (ئـازاد وەهـاب عـەبـدولـڕەحمـان) ناسـراو بە (ئـازاد خـانەقـینی) لـە سـاڵی (١٩٥٨) دا،
ئەگـەر بە وردی مێـژوو بخـوێنینەوە، ئـەم راستیـیەمـان بـۆ دەردەکەوێـت، کە هەمـوو گۆڕانکارییە گەورەکان و هەموو بـزووتنەوە گەورەکان، هەمیشە لە سـایەی خەبات و تێکـۆشان و سـووربـوون و سەرگـەرمی و سەرەکـێشی و سەرسەخـتی لاوانی خـوێـن گـەرم و گەشبـین و
لە کۆن و لە ئێستاشدا، وڵاتی میسر لە بواری ئەدەبیاتی منداڵانی عـەرەبدا، پێشەنگی وڵاتانی عەرەبە. لە سەردەمی فەرمانڕەوایی (محەمەد عـەلی پاشا:١٧٦٩ـ ١٨٦٩) ز، کە بە (عـەزیـزی میسـر ) و بە ( دامەزرێنـەری میسـری نـوێ ) ناودەبـرێـت.
دوو ساڵ جارێک لە (کۆپنهـاگن) ی پایتەختی دانیمارک، یان لە پایتەخـتی وڵاتـێکی تر. بـە بـۆنـەی یـادی رۆژی لەدایکـبوونی، کـەڵـە نـووسـەری بـواری ئـەدەبیـاتی منـداڵان (ھـانـز کـریـستـیان ئەنـدەرسـین) کـە بە (بـاوکی چـیرۆکی ئەفـسانـەیی بۆ منـداڵان) لە جـیهـانـدا ناسراوە.
گۆڤـارەکانی منـداڵان، ئەو گۆڤـارە نووسراو و چاپکـراون، کە بەپـێی قـۆناغـەکانی تەمـەن و گـەشـەکـردنی منـداڵان، بابـەتـەکـانیـیان تـایبـەتـین بـۆ منـداڵان،
رەچـەڵـەکی وشـەی “مـۆنـۆلـۆگ” لـە وشـەی یـۆنـانی لاتـیـنی ” مـۆنـۆس” بە واتـا “تەنیا” و “لـۆگـۆس” بە واتـا “قـسەبـکە” سەرچـاوەی گـرتـووە.
رۆژی سێـشەممە (٢/ نیسان/٢٠٢٤) یای (٥٧) ەمین ساڵـڕۆژی دامەزرانـدنی (رۆژی جیهـانی کـتـێبی منـداڵان)ە. هەموو ساڵـێک لە رۆژی (٢/ نیسان) دا، بەم بـۆنەیەوە، لە سەرانسەری جیهانـدا، لە قـوتابخـانەکان و لە کـتێـبخـانەکانە گـشتی و
رەخنە نەک تەنیا لە ئەدەبـدا، بەڵکو پێویستییەکی گـرنگە لە هەمـوو بـوارەکانی ژیـانی مـرۆڤـدا. ژیـان بەبێ رەخـنە پێـشناکەوێـت. ئـەوەی مـن لـەم نووسـینەمـدا مەبەسـتـمە، رەخـنەی ئـەدەبی زانسـتی و پیشەییـە، لە ئەدەبـی منـداڵان و هـەرزەکارانی کوردمـان.
مـن لە پـۆلی شـەشی بنەڕەتـیم، کـاکـم کامـەران لە پـۆلی پـێـنجی ئامـادەییە. کاکـم زۆر حـەزی لە دەنـگی بـاڵـندەیـە، بە تایبـەتیـش لە دەنـگی کـەو. بـۆیـە دوو کـەوی جـوانی کڕیبوو.
زاراوەی رۆمـان کە بە زمـانی ئینگـلیـزی (نـۆڤـيـل)ە، لە زمـانی ئیتالیش (نـۆڤـیلا) یە، کە لە کۆی وشەی (نـۆڤـێـلـۆس) وەرگـیراوە، لە رەچـەڵەکـیشدا وشەکەیەکی لاتـینیـیە، بە واتـای (نـوێ) دێـت.
رۆمانی (ملوانکەی ئەفسوناوی) بۆ مێردمنداڵان، دووەم رۆمانی شاعیر و چیرۆکنووس و رۆمـانـنووسی ناسـراوی ئەدەبیـاتی منـداڵانی کـورد، مـامـۆسـتا (ئەمیـن محـەمـەد) ە.
تۆتالیتاریزم (گشتگیری) سیستەمێکی سیاسیی فەرمانڕەواییە. دەسەڵاتێکی دیکتاتۆری و سەربـازی و خۆسـەپـێن و زەوتـکەرە. زۆربـەی رژێـمە تـۆتـالیتارییەکـان لە لایـەن سـتەمـکاران و دیـکـتاتـۆریـیـە سـیکـۆپـاتـییـەکـان و تـاک پـارتـیـیەوە بـەڕێـودەبـرێـن.
هەندێک کەس بە سروشتی، هەر لە منـداڵییەوە ناوازەن و بەهـرەیەکی ئەفـسووناوییان پێبەخـشراوە. ئەوان بـلیمەت و هەڵکەوتوون و بە راستی زیرەکن.
زاراوەی ئـازادی لە رەچەڵـەکـدا بۆ وشەی (لـیـتەر)ی لاتـینی دەگـەڕێتـەوە. کە واتـای تـوانـای مـرۆڤ بـۆ جـووڵەکـردن و کـردار و ئەنجـامـدانی هـەر کارێـک، بە کەمتریـن سنووردارکـردن دەگـەیەنێـت.
لە سایـەی شـۆڕشی تەکـنەلـۆژیـا و تـازەگـەری و داهـێنانی شـتی سەیـر و سەمـەرە و گـۆڕانی خـێرا، لە هـەمـوو بـوارەکانی ژیانـدا. پێشکەوتـنێکی زۆر هـاتوونـەتە ئـاراوە.
لەژێـر دروشـمی “کـەرامــــــــەت و ژیــــــــان و دادپـــــــــەروەری بـۆ هــەمــــــووان”
ڕۆژی پێنجشەممە ( ٢٣/ نۆڤەمبەر/٢٠٢٣) پەڕلەمانی ئەوروپا ئەو هێرشانەی ئێرانی لە دژی ژنـان شەرمـەزار کـرد، لەوانـەش “کوشتنی دڕنـدانە”ی ژنـان، وەک کچە لاوی کـورد، گـیانبـەخـش (ژیـنـا ئەمـیـنی)
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی منداڵان، کە لە (٢٠/ نۆڤەمبەری/ ١٩٨٩) دا، لە لایەن رێکخراوی نەتەوە یەکگـرتووەکانەوە پەسەنـدکرا و دەرچـوو .
هـۆزانـڤـانی کوردمـان (لەتـیف هـەڵـمەت) دەڵـێت:”شـەڕ بە تەقـەیەک دەستپـێدەکات، بەڵام بە هـەزاران تەقـە کۆتـایی بـۆ دانـانـرێـت”.
پار کە لە پـۆلی پێـنج بـووم. خـۆم دەمـزانی لە وانـەی “داڕشـتـن” لە زمـانی کـوردیدا، لە ئاستێکی نـزم دام. کە مامۆستا سەرناوی بابەتێکی داڕشتنی بۆ دەنووسین بۆ ئەوەی بۆ وانەی داهـاتـوو لە لایەنی کەمەوە،
شـێواز و رێبازی دەربـڕین و گوزارشتکـردن، لە هەست و سـۆز و لە خەیـاڵ و بـیر و هـۆش و لە پێـداویستییەکـان و لە کـێـشە دەروونییەکـان و گەیـانـدنیان بە کەسانی تر، لـە لای منـداڵان جیـاوازییـان هـەیە لەگـەڵ گـەورەکـانـدا.
خاتـوو (مـاری پـۆپ ئۆسـبۆرن)، نووسەرێکی بە ناوبانگی ئەمـریـکی و جیهـانییە، لە بواری ئەدبیاتی منداڵان. بە تایبەتیش لە نووسینی چـیرۆکدا. تا ئێستا زیاتر لە (١٠٠) کتێبی بۆ منداڵان و لاوان نووسیوە و چاپیکـردوون،
رەگ و ریشەی ئەدەبی منداڵان بۆ هەزاران ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە. لە سەرەتای سەردەمی ئەدەبی منـداڵانـدا، کـتێبی تایبـەت بە ئەدەبی منـداڵان نەبـوو.
خوێنـدنەوە ئارەزوو نییە، بەڵکو یەکـێکە لە پێویستییە سەرەکـییەکانی رۆژانەمـان. لە دوای هەڵمـژینی هـەوای پاک و خواردن و خواردنەوە و پۆشـاک و جـێی حەسـانەوە و نووستن و یاریکردن،
لەو باوەڕەدام، بەشێک لە خوێنـەران، بە تایبەتیـش خوێنـەرانی و نووسـەرانی بـواری وێـژەی منـداڵان، نووسـەری بەناوبانگی بولـگاری (ئەنگـێل کرالـیچـیڤ) دەنـاسن و بە کورتە چـیرۆکە خۆشـەکانی بـۆ منـداڵان ئاشـنا بـوونە.
وێـژەی ریالیزمی رەوتـێکی وێـژەییە. گوزارشت لە راستییەکان دەکات، وێنای ئەزموون و رووداوەکانی ژیـانی رۆژانـەی مـرۆڤـەکان دەکـات. وەک ئەوەی کە لە ژیـانی راستیـدا هـەن.
هـاوڕێیەتی بریتییە لە پەیوەندیی ئارەزوومەنـدانە لە نێوان دوو کەس یا زیاتردا، لەسەر بنەمـای رێـز و خۆشەویسی و دڵسۆزی. بە زۆریش لە نێـوان ئەو کەسانەی کە هەمـان گرنگـیدان و هەستـیان هـەیە.
کوردسـتانی رەنگـین و جـوان، لە ئەوپـەڕی باکـوورییەوە تـا ئەوپـەڕی باشـووری، لە ئەوپەڕی رۆژهـەڵاتییەوە تا ئەوپـەڕی رۆژئـاوای، نیشتـمانی پیـرۆز و شـیرینی ئـێمەی کورد و هـەموو ئەو کەمـایەتییە نەتـەوانـەشە،
چـوار منـداڵی کـۆڵـۆمبی، دوای کەوتنـەخـوارەوەی فـڕۆکـەکەیـان، چـۆن دوای (٤٠) رۆژ لە جەنگەڵە چڕەکانی ئەمازۆنی کۆڵـۆمبیادا بە زیندوویی مانەوە ڕزگاریـان بوو؟
ئـاڵا هـێمای شکـۆداری هـەر گـەل و نیشـتـمانێکە و ناسـنامەی نەگـۆڕی گـەلە. ئـاڵا ئەو چەترە نیشتمانییەیە کە لە سایەیدا، هاونیشتمانیان هەست بە خۆشەویستی و هاوسۆزی و یەکـێـتی و هـاوبەستـبـوون بـۆ نیشـتـمانـەکەیـان دەکـەن.
لەوتـەی دەوڵەتێک بە ناوی عـێراق لە (١٩٢١) دا، لە لایـەن بەریتانیـاوە دروستکـراو باشـوری کوردستانیـش بە زۆر خـرایە سەر ئـەم عـێراقـە.
شـێواز لە ئینگـلیزیـدا (سـتایـل) ە، رەگەزێکی سەرەکی و گـرنگە لە وێـژەی منـداڵانـدا. مەبـەست لە شـیواز بە جـوانی داڕشـتـنی بابـەتە وێـژەییەکـانی منـداڵانە بە شـێوەیەکی هـونـەری.
وێـژەی منـداڵان، بەشـێکی گـرنگە لە رۆشـنبـیریی منـداڵان. وێـژەی منـداڵان زانستی و هـونـەرە. گـرنـگی و کاریـگەرییـەکی زۆری لە دروستکـردنی کەسـایەتی دروسـت و لە رەوتی ژیانی ئەمڕۆ و داهاتووی منـداڵانـدا هەیە.
خاتـوو جـودی بلـوم، ناوی تەواوی (جـودیـس نی سوسـمان) ە، نووسەرێکی ئەمریکی بەناوبـانـگە، لە نووسـینی چـیرۆک و رۆمـان بۆ منـداڵان و نەوجـەوانـان و گەورەکـان.
دایکان و باوکانێکی زۆر نیگەرانی ئەوەن، کە منـداڵەکانیـان لە قـوتـابخـانەدا، بـوونە بە پاشکـۆی هـاوڕێکانیـان و ناتـوانن کەسایـەتی خۆیـان بسەلـمێـنن و لە کارەکـانیانـدا رابـەری و سەرکـردەیی بکەن و
شـیعـر کـۆنـتریـن و گرنگـتریـن ژانـری ئەدەبە. جـوانـتریـن و ناسکـتریـن شـێوەیە لە شـێوەکانی هـونەر. شـیعـر فـۆرمـێکی نایـاب و سەرنجـڕاکێـشە. گوزارشـتـێکی پـڕ لە هەست و سـۆز و خـۆشەویستـییە.
(کەسـایـەتییەکـان: گـوێـدرێـژ. سـەرۆک ، گـورگ ، رێـوی ، مـشـک ، ئاژەڵـەکـان)
(شـوێـن: دارسـتانـێکی جـوان و گـەورەی پـڕ لـە ئـاژەڵی هـەمـەچـەشـنەیە)
بڕیـار وایە لە رۆژی یەکـشەممەی (١٤/ مای/٢٠٢٣) هەلـبژاردن بۆ پەرلەمـان و بـۆ سەرۆک کۆماری تورکیا بکرێت. پارتی دەسـەڵاتداری تورکیا (پارتی داد و گەشەپێـدان) ئەردۆگانیان کاندیدکردووە.
لە نزیک گوندێکی خنجیلانە و قەشەنگ و جوانی کوێستانی کوردستاندا، داربەڕوویەکی زۆر هەبـوو. لە نێـوان لـقـەکانی پیـرە داربەڕوویـەکی قـەد گەورە و بەرزدا،
لە هـیچ دەوڵـەتێکی جیهـانـدا، سیاسەت و رق و رەگەزپەرستی، نابرێتە نـاو یاریـگای یارییەوە، هەمـوو یاریـزانـان بە رۆحـێکی و وەرزشی و لێـبردوون و قـبووڵکـردنەوە، دەستی یەکـتری دەگـوشـن
زاراوەی فـۆلکلۆر، وشەیەکی لێکدراوە لە (فـۆلک + لـۆر) ی ئینگلیزییەوە وەرگیراوە. یەکەمـیان مانـای (خەڵـک) یا (گـەل) دەگەیەنێـت.
لەبەر گرنگی ئەدەبی منـداڵان لە ئەمـڕۆ و لە داهـاتـوودا، ئەم سەردەمە بە (سەردەمی ئـەدەبی منـداڵان) دادەنـرێـت. ئـەدەبی منـداڵان بـە هـەمـوو ژانـرەکـانـییـەوە (چـیرۆک، هـۆنـراوە، پەخـشان، شانۆ، رۆمـان، ئۆپەرێـت)
باسکـردن لە رۆمـان، باسکـردنـە لە جـۆرێـکی گـرنـگ و بـاو و بـڵاوی ئـەدەبی، کە شـوێـنـێکی بـەرزی لە ئـەدەبی نـوێـدا هـەیە. رۆمـان هـونـەرێـکی خەیـاڵی تـازەیـە لە هـونەرەکـانی ئـەدەب. کە لە رۆژئـاوادا سەری هـەڵـدا.
رۆمـان کە بە زمـانی ئینگـلـیزی (نـوڤـيل) ە، جـۆرێکە لە جـۆرەکانی ئەدەب، بە ئەدەبی منداڵانیشەوە. هونەرێکی ئەدەبی پەخشان درێژە، لە بنەڕەتدا پشت بە خەیاڵ دەبەستێت.
مامۆسـتایـان خـاوەنی پیـرۆزتـین پەیـامـن، هـەر ئـەم پەیـامـەشـە، پیـرۆزی بە پـیشەی مامۆستایی بەخـشیوە. مامۆستایان چـرای هەمیشە داگیرساون، رێی تارێکی و نەزانین و دواکەوتـن بۆ کەسانی تر رووناک دەکەنـەوە.
دوو ساڵ جارێک لە (کۆپنهـاگن) ی پایتەختی دانیمارک، بە بۆنەی رۆژی لەدایکبوونی کـەڵـە نـووسـەری بـواری ئـەدەبیـاتی منـداڵان (ھـانـز کـریـستـیان ئەنـدەرسـین) کـە بە (باوکی چـیرۆکی ئەفـسانەیی بۆ منـداڵان) لـە جـیهـانـدا ناسـراوە.
پەروەردەکردنی راست و دروستی منـداڵان ئەرکـێکی پیـرۆزە و کـارێـکی جیـاوازە و وەک هـیچ کارێکی تر نییە، چونکە پەروەردە بنەمای ژیانە و داهـاتووی هەر گەل و وڵاتـێکی پێـوە بەنـدە.
(جـۆن دێـوی) دەڵـێت:”منـداڵ ئـەو خـۆرە گەشەیە.. کە هەمـوو دەزگـا پەروەردەییـەکان بە دەوریـدا دەسـووڕێـنەوە”.
زمـانی گـوڵ، کە بە (فـلـۆریـۆگـرافـی) ناسراوە، تا ئەمـڕۆش جـوانـتری و شـیرینترین زمـانی جـیهـانە، هەمـوو مـرۆڤـێک لـێی تێـدەگات و لە رێیـەوە سۆز و خۆشەویستی و هەستەکانیـان دەگـۆڕنەوە.
چیرۆکی منداڵان، گرنگترین و کاریگەرترین لقە لە لقەکانی ئەدەبی منداڵان. گرنگترین سەرچـاوەی رۆشـنبـیریی منـداڵانە. گـرنگـترین هـۆکـاری فـێرکـردن و پەروەردەکـردنی منـداڵانە.
باوکـم تـا پـۆلی سێ و دایکـیـشـم تـا یـەکی نـاوەنـدیـیان خـوێـنـدبـوو. بـەڵام باپـیرەم و داپـیرەم نەخوێنـدەوار بوون. لە سەردەمی ئەواندا، لە گونـدەکەیاندا قـوتابخانە نەبـوو.
دڕنـدەتـرین و خوێنڕێـژتـرین و رەگـەزپەرستریـن و نامەردتـرین دەوڵـەت لە جـیهـادا، دەوڵەتـانی داگیرکەری کوردسـتانن.
له زمانی کوردیدا، ئهم چوار وشهیه (شیعـر، هـۆنـراوە، ههڵبهست، هـۆازان) هاومانانن و بۆ یـهک مهبهست بهکـاردەهـێـنرێـن.
لە روی زانستییەوە، چەندین زاراوە هەن کە گوزارشت لە چەمکی (منداڵی بەهـرەمەند) دەکەن و هەمان مەبەست دەگەیەنن. وەک (منداڵی بەتوانـا)، (منداڵی داهـێنەر)، (منداڵی بـلـیمەت)، (منـداڵی هـەڵـکەوتـوو)، (منـداڵی لـێهـاتـوو)، (منـداڵی بـاڵادەسـت)، (منـداڵی زۆرزان) ، … هـتـد.
بێگومان پێشکەوتن و داهـێنان و ئافـراندن، لە هەموو بوارەکانی ژیاندا، بەری خەیاڵ و بیرکردنەوە و تێکۆشانی مرۆڤـن. گەلی جیاوازی و تایبەتمەندی لە مرۆڤـدا هەن،
داپیـرەم هـەر لە منـداڵـیـیەوە، چـالاک و ئـیـشکەر بـوو. لە ئـێستادا تەمەنی لە نـەوەت سـاڵ زیـاترە، لە دەست و پـێیـەکانی نەکەوتـووە.
زۆرن ئـەو نـاودارە کوردانـەی، چ پیاوان چ ژنان، کە لە بـواری سەربازی و لە هەموو بوارەکانی تردا، خزمەتی دەوڵەتی ئیسلامی و عـەباسی و دەوڵەتی عوسمانییان کردووە.
له ئێستادا وشهی (میوزیک) و (موزیک) له نووسین و له میـدیا و له راگهیاندنهکانی کوردستانـدا بهکـاردەهـێـنرێـن، زۆر به کـهمی وشـهی مـۆسـیـقا بهکـاردێـت.
سـینهمـا یهکێکه لە باوتـرین جـۆرەکانی هـونـهر، بایـهخی هـونـهری و جـوانی هـهیه. سـینهما یهکـێکه له هـۆکارەکانی راگهیـانـدن و زۆرتـرین هـهوادارانی هـهیه. سـیـنهما پیـشهسازیی هـونـهری جـوڵانه.
منـداڵـە خـۆشـەویستەکـانـمـان جـگەرگـۆشەمـانـن، گـرنگـتریـن ژێـرخـانی سـتراتیـژی نەتەوەیـیمان، گەورەترین سەرمـایەی راستی و بەنـرخـترین سامانی گەلەکەمانـن، کە لە نـەوت و گاز و زێـڕ و گەوهـەر و لە هەمـوو سامانێکی کە، گرنگـتر و بە نـرخـترن.
منـداڵ کێـیە؟ وەکـوو لە (مـادەی یەکـەم) ی جـاڕنـامەی مافـەکـانی منـداڵان دا هـاتووە، وەکـوو پێـوەر و ستانـدەرێـکی جـیهـانی بـەم جـۆرە پێناسەی منـداڵ کراوە (منـداڵ ئـەو مرۆڤـەیە کە تەمەنی لە هەژدە ساڵ تێ نەپەڕیبێـت، مەگەر یاسا و وڵاتەکەی تەمەنێکی کەی بۆ دیـاری کـردووبێـت ..).
قـوتابخانەکەمان هەموو ساڵێک، لە ئاهەنگی کۆتایی ساڵی خوێنـدندا، وەک رێزلێنانێک، خـەڵاتی پێشکەش بە قـوتابییە دەرچـووە یەکەمەکان دەکرد.
هـونەرمەنـدی شۆڕشگـێڕ و پێشمەرگەی دلـێر و تێکۆشەری شار و شاخ، جوانەمەرگ (ئـازاد وەهـاب عـەبـدولـڕەحمـان) ناسـراو بە (ئـازاد خـانەقـینی) لە سـاڵی (١٩٥٨) دا، لە (گەڕەکی پاڵاوتگەی ئەڵوەند) لە شارە جوان و قەشەنگەکەی سەر (روباری ئەڵوەن)
ئـهمــــڕۆ جــــــهژنـی نـــــــــهورۆزە
جــــــهژنـی کـــــــوردە پـــــــــیـرۆزە
هەمـوو ئـەو قـسانەی کە شـرۆڤـەکارانی ســیاسی و شـارەزایانی سـەربـازی دەربـارەی جەنگی نێوان رووسیا و ئۆکرانیا وتوویانە، گەیشتوون بەو ئەنجامەی کە دیار نییە ئەم جەنـگە بە چـی دەگـات
پـزیشکەکە زۆر بە خـێرایی هـاتە نـاو نەخـۆشخـانەکەوە، بۆ ئەوەی نەشـتەرگـەری بۆ منداڵێک بکات.
هەموو ساڵـێک لە رۆژی (١٤/ فـێبریـوەری) دا، عـاشـقان بە بۆنـەی رۆژی جـیهـانی (رۆژی خۆشەویستی ـ ڤـاڵانتاین)یەوە، کە رۆژی نوێبوونەوەی خۆشەویستی و ژیانە. پیـرۆزبایی لە یەکـتری دەکەن و گـوڵی سـوور و دیاری پێـشکەش بە یەکـتری دەکـەن.
سێ پەپـوولەی بچکـۆلە و جـوان و رەنگ جیـاواز، سوور و سـپی و سـەوز، بـوون بە هـاوڕێ. دڵسۆزی یەکتری. لە وەرزی بەهاردا، هەموو رۆژێک، لە گوڵزارێکی گەورەی گـوڵ هـەمـەڕەنگـدا، بە یەکـتری دەگەیشـتن. لەبـەر هـەتـاوی گەرمـدا لەسـەر ئـەم گـوڵ و ئەو گـوڵـدا دەنیشـتنەوە، تێـر شـیلەی هـەڵاڵـەیـان دەمـژی.
کوردستان لە ئەوپەڕی باکووریەوە بۆ ئەوپەڕی باشووری، لە ئەوپەڕی رۆژهـەڵاتیەوە بۆ ئەوپەڕی رۆژئاوای، بە زەوی و ئاسمانیەوە، بە شاخ و گـرد و دۆڵ و دەشتیەوە،
ئێـران لە رێی هـزر و رۆشـنبیری و مەزهـەبییەوە عـێراقی داگـیرکردووە. داگـیرکردنی عـێراق لە لایەن ئیمپریالـیزمی ئێرانییەوە، داگیرکردنێکی ماوە درێـژ دەبێت، شوێنەوار و زیـانەکـانی، لە هەموو شـێوە ئیمـپریالـیزمە نـوێ و کۆنـەکان زیاتـرە.
لە ئەمـڕۆدا، لە تورکیای ئەردۆگـانی دا، تورکیای زینـدانیستان، لە سـایەی دەسەڵاتێکی دیکتاتۆری و فاشستیدا، ژمارەیەکی زۆری خەڵکی تـورکیا بەدەست بێکاری و هەژاری
ماڵمان لە شاری کەرکـووک لە گەڕەکی شۆڕیجـە بوو. لە پـۆلی پێنجەم لە قوتابخـانەی شۆڕیجـەی سەرەتـایی بووم. لە منـداڵانی کـۆڵانـەکەی خۆمـان و لە کـۆڵانـێک پێشتر وکۆڵانـەکەی دوای کۆڵانەکەمـانەوە،
“قـهدهم خـێـر ئـهی خوشـکی پـۆڵایـیـن …. کـۆشـکی پههـلــهویـت هـێـنــایه لـهرزیـن”
هەریەکە لە ئێمە ئامـانجێک یا زیاتر لە ئامانجێکمان لە ژیـاندا هەیە. هـیواخـوازین لە هـەوڵ و تێکۆشانمانـدا سەرکەوتووبین و بە ئامانجەکانمان بگەین. بەڵام سەرکەوتن و گەیشتن بە ئامـانجەکانمان، بە قسەی رووت و بە خـۆزگە و بە پاڕانەوە و پاڵـدانەوە و بێ ئـیرادە و بێ قـوربانیـدان نایـەنەدی.
بەیانی رۆژێـکی بەهـار، لە دامێنی چیـایەکی بەرزی کوردسـتان، لەسەر تاشە بەردێکی قـووچ و بەرزدا، کـەوێـک نیشتبـۆوە. پـڕ بە گـەرووی دەیقـاسپانـد. رێـوییـەک بیـنی و لە خۆشـیدا کـەوتە هەڵپەڕیـن.
ئەردۆگانی رەگەزپەرست و دیکتاتۆری سەرکۆماری تورکیای زیندانستان. دوای ئەوەی کە بە هـۆی سیاسەتە چەوت و سەقەتەکـانی و قـورخکردن و تاكـڕەوی لە دەسەڵات و لە بڕیارەکانی تورکیادا،
گوڵنـاز و شابـاز، کچـێکی جـوانکـیلەی نـۆ مانـگانیـان هـەبـوو. نـاوی “لانـە” بـوو.
مامۆستایان بەنـرخترین و گەورەترین ژیـرخـانی فـێرکاری و پەروەرەدەیی رۆشـنبیرین.
هـاوڵاتییەکی تـورکی خانـەنشین، کە تەمـەنی حەفـتا و پێـنج سـاڵە. وتی: تـامی گـۆشـتم لەبیرچـۆتـەوە! ئـەی پـارە چـییە؟
لە ئەمـڕۆدا، لە ئەنجـامی کاردانـەوەی ئەو هەموو ســتەم و نـاڕەوایی و نایـەکسانی و نادادپەروەری و تونـدوتیژی و پێشێلکارییانەی کە لە کۆمەڵگای کوردیمانـدا،
وەرزشـوانی رمهـاوێـژی جـوانی پـۆڵـەنـدی، خاتـوو (مـاریـا ماکـدالینا ئەنـدرێتشـیک)ی تەمەن (٢٥) ساڵان، کە لە خـولی یارییەکـانی ئۆڵومپی هاوینەی (٢٠٢٠)، کە بە هـوی کۆرۆنـاوە لیـژنەی ئـۆڵـۆمپی نێـودەوڵەتی دوای خـست
سەرەڕای ئەو مـاوە زۆرەی کە بەسەر سەرهـەڵـدانی ئـەدەبی منـداڵانـدا تێپەڕیـوە، لە راستیدا تا ئەمڕۆش دەقـێکی یەکگـرتووی چەسپاو، بۆ پێـناسەکـردنی چەمکی ئەدەبی منـداڵان نیـیە.
لە ئێوارەی رۆژی سێ شەممە (١٠/ ئاوگوست/٢٠٢١) لە باخچەیەکی گەڕەکی ” ئاڵتین داغ” لە شاری ئەنقـەرە”ی پایتەختی تورکیادا.
ژنـەگـونـدییـەکی تـووڕەی تـورک لـە شـارەدێـی (مـوگـلا) لـە رۆژئـاوای تـورکیـادا، کە دارستانەکانی دەسووتێن. لە ئەردۆگانی سەرۆکی تورکیا تووڕەبـوو، بە هـۆی رەفـتارە نابەجـێیەکەی ئەم دواییـەی،
کچە شاخـەوانێکی سەرکەوتـنی سەر شـاخ (سافگـول ئـارئەرسـەلان) ی تەمـەن (٣٣) ساڵ. کە کچێکی تورکە. رایگەیانـد کە بە شێوەیەکی هـێمایی شووی بە چـیای (ئاگری) لە باکووری کوردستان کـرد.
لە زمانی کوردیـدا، ئەم چـوار وشەیە (شیعـر، هـۆنـراوە، هەڵبەست، هـۆازان) بۆ یەک مەبەست بەکاردەهـێنرێن. بەڵام وشەی (شیعـر) زیـاتر بەکـاری دەهـێنین و زیاتریش لە ئەدەبی کوردیدا دەقی گرتووە.
کات و شوێن، دوو رەگەزی بنەڕەتین لە چیرۆکی منداڵاندا، ناکرێت فەرامۆش بکـرین، چونکە بەبێ کات و شوێن، لێکـدانەوە بۆ رووداوەکان ناکـرێت، گەر بە کات و شوێنی دیاریکراوەوە نەبەسترێنەوە.
خاتـوو (گـرو ئـوستین داڵ) نووسەرێکی ناسراوی پسـپۆری بـواری ئـەدەبی منـداڵانە. ناوی لە ریـزبەندیی لیستی نووسەرە بەناوبانگەکانی نەرویج دایە. گـرو داڵ شاعـیر و چیرۆکنووس و پەخشاننووس و رۆماننووس و درامانووسە.
مـام فەرهـاد لە گونـدێکی گـەورەی کوردستاندا، لەگەڵ خـێزانەکەیـدا بە خۆشی دەژیـان. پیـاوێـکی چـیرۆکخـوانی روخـۆش و قـسەخـۆش بـوو. هەمـووان خـۆشـیان دەویـسـت. تا رادەیـەکـیش دەیتـوانی بە کـوردی بخـوێـنێـتەوە و بنـووسـیـت.
گۆرانییە فۆلکلۆرییەکان، بەشێکی گرنگن لە فۆلکلۆری هەر گەلێک. هەموو چین و توێژەکانی خەڵکی حەزیان لەو گۆرانییانە هەیە. ناشزانـرێت کە بۆ یەکەمین جار کێن ئاوازیان بۆ داناون، یان کێن وتوویانن.
دیالـۆگ یا (گفـتوگـۆ) یەکـێکە لە کۆڵەکەکـانی بنیاتنـانی چـیرۆک بە گـشتی و چـیرۆکی منـداڵان بە تایبەتی. کە گرنگی لە گـرنگی و بایەخی کۆڵەکەکانی تری چـیرۆکی منداڵان کەمـتر نییە.
زۆربەی خوێنەران و نووسەران، بە تایبەتیش نووسەرانی بواری چـیرۆک بۆ مـنداڵان، بڕوایان بە بێگومانی کۆتاییەکی شاد لە چیرۆکی منداڵاندا هەیە. بەو هـیوایەی کە هـیوا و گەشبینی و وێنەیەکی باشـتری ژیـان و داهـاتـوویەکی گەشـتر لە هـۆش و هەسـت و لە دەروونی منـداڵانی تامـەزرۆی چـیرۆکـدا بـڕوێـنن.
تورکیا رەگەزپـەرست، کە دوورە لە هەموو بەهایەکی رەوشتی و لە سۆز و هەستـێکی مرۆڤایەتی. تەنیا بە رەشەکـوژی و ژینۆسایـدی گـەلی بێـتاوانی کوردمانەوە نەوەستاوە.
پیاوێکی پـیر شـێـلمێکی چانـد. شـێـلمەکە سەوزبـوو. گـەورە و گەورە و گەورەتـر بـوو. کاتی ئەوە هـات کە هەڵـبکـێشرێت.
منداڵان لە دوای ماڵ و خێزان، لە دوای باخچەی منداڵان و دادەکان. دەچـنە قوتابخانەی سەرەتایی یا بنەڕەتی و دەبن بە قوتابیان.
ئەردۆگان لە پەڕەی خۆیـدا لە تۆڕی توێتەر، داوای لە هەموو جیهان کرد، بە تایبەتیش داوای لە دەوڵەتانی ئیسلامی کـرد. کە بجووڵـێن و بێـنەدەنـگ بۆ راگـرتنی هـێڕشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر مزگـەوتی ئەقسا و ماڵە فەلەستینیەکان.
هـەڵـۆیـەک لەسەر لـووتکە چیـایەک نیشـتبۆوە. نێچـیرێکی لەسەر زەویـدا بـەدی کـرد. هـەڵـۆکە بـۆی هـاتـە خـوارەوە تا بـیگـرێـت.
گـۆرانی چـوار سـاڵان، وا فـێرنەببـوو کە بابـەتـەکـانی یارییەکـانی بشکـێـنـێت. یا کـاری بشـێوی ئەنجـام بـدات.