کریستینا هامۆک کۆچ دەبێتە یەکەم کەشتیوانی ژن بۆ سەر مانگ.. رەزا شـوان

 کریستینا هامۆک کۆچ، ژنێکی ئەمریکی بەڕەسەن ئەفریقییە. لە (٢٩/ یانوار/١٩٧٩) لە گرانـد راپیـدز لە میـشیگان لە ویلایەتە یەکگـرتووەکانی ئەمـریکا لەدایک بووە.

لە ئێستادا تەمەنی (٤٥) ساڵە. لە شاری (جاکـسۆنـڤـيل) لە ویـلایـەتی کارۆلـیـنای باکوور گەورەبووە. دوو بڕوانامەی بەکالۆریۆسی لە زانیاری ئەنـدازیاری کارەبا و لە فـیزیا و لە زانیـاری و بیـرکاری بەدەستهـێناوە. لە ساڵی (٢٠٠١) دا، بـڕوانامەی ماستەری لە ئەنـدازیـاری کارەبـا، لە زانکـۆی ویـلایـەتی کارۆلـیـنای باکـوور وەرگـرتـووە. هـەر لە ساڵی (٢٠٠١) دا، دەرچـووی پـرۆگـرامی ئەکـادیـمی نـاسایە، لە سـەنـتەری فـڕیـن بـۆ بۆشایی ئاسمان گۆدارد. لە چەندین کۆرس و ئەرکی ناسادا بەشداری کردووە، فـیزیای ئەستـێـرەیی و گـەردوونـناسی خـوێنـدووە. وەک یـاریـدەدەری مامـۆسـتا، لە کـۆلـێـژی مۆنتگۆمێـری لە ویلایەتی میریـلانـد کاری کـردووە و سەرپـەرشـتیی خولێکی فـیزیـای کـردووە. کـریـستینا کـۆچ دەڵـێـت:”کاتـێک کە لاو بـووم، زۆر حـەزم دەکـرد شـەوانە سەیـری ئاسـمان و سەیـری ئـۆقـیانـووس بـکەم”

کریستینا لە دوای دەرچوونی لە زانکۆ، وەک ئەندازیارێکی کارەبا، لە سەنتەری فڕینی بۆشایی ئاسمانی لە گۆدارد لە ویلایەتی میریلانـد و لە تاقیگەی فـیزیای کارپێکـراوی و لەسـەر تـیـشکـدانـەوەی ژیـنگەیی لە نـزیک زەوی، لە زانکـۆی جـۆنـز هـۆپکـیـنز بـۆ تاقـیکـردنەوە، لێکۆڵـینەوەی کردووە. هـەروەهـا کـۆچ بە کـرداریی زانـستی لە شـوێنە دوورەکـانی وەک، ئەنـتارکـتـیک، گـریـلانـد و باکـووری ئـەلاسـکا ئـەنجـامـداوە. وەک هاوکارێکی توێژینەوە، لەگەڵ پرۆگرامی جەمسەری باشووری ئەمریکا و ئەنـدازیـاری مەیدانی، لە بەڕوەبەریتی نیشتمانی، لەسەر ئۆقـیانووسەکان و بەرگەهەوا، بە کرداری کـاری کـردووە. لە (٢٠٠٧) وەک هـاریکارێکی چالاک تـوێـژینەوەی لەگەڵ بەرنـامەی جـەمسـەری باشـووری ئەمـریکا کـاری کـردووە. سێ سـاڵ و نیـو لـە گـەشتکـردنی بـۆ ناوچـەکانی جەمسەری باکـوور و جەمسەری باشـوور بە مەبەستی باس و تـوێـژینـەوە بەسەربـردووە. لە سـاڵی (٢٠١٣) دا، پەیـوەنـدیی بە ناسـاوە کـرد (ئـاژانسی ئاسـمانی نیشتمانی ئەمریکا) بۆ فڕینی ئاسمانی و بۆشاییگەری (فەزا) چەندین کاری تر کردووە.

کریستینا کـۆچ، هـاوسەرگیریی لەگەڵ کەشتیوانی ئاسمانی (رۆبـەرت کـۆچ) دا کردووە.

کریـستـینا کـۆچ، لە یەکـەم ئەرکی ئاسمانـیدا، لە مانگی ئاداری (٢٠١٩) دا، تا مانـگی شوباتی (٢٠٢٠) دەستی بە گەشتکـردنه ئاسمانییەکانی کـرد. لەنـاو ویسگەی بۆشایی ئاسمانی نێودەوڵەتی (ئی ئێس ئێس) دا، لە خولگەی زەویـدا، بۆ ماوەی (٣٢٨) رۆژ، لەنـاو ئەم ویـستگەیەدا ژیـاوە. کە درێـژتـریـن مـاوەی مانـەوەیە لە بۆشایی ئاسـمانـدا. بەمەش کۆچ ریکۆردێکی پێـوانەییەیی جیهـانی تـۆمارکرد، کە پێـشتر هـیچ ژنـێک ئەم کارەی ئەنجام نەداوە. پێشتر (سکـوت کـێلی) کە یەکەم ئەمـریکی یە، نـزیکەی ساڵێک لە بۆشایی ئاسماندا ژیانی بەسەربرد. کـۆچ لەم ئەرکەیدا، لەناو ئەم ویستگەیەدا، شانە بایـۆلـۆژییـەکانی بە شـێوەی سێ رەهـەنـدی چـاپکـرد، پـرۆتـینی چـانـد، کـاری لەسـەر تاقـیکردنـەوەیەکی مادە تاریکەکان کرد. کـۆچ بە یەکەمـین گەشتی بۆ بۆشایی ئاسمان، مێـژوویەکی پـڕ لە شانازی و شکۆمەنـدیی بـۆ ژنـان تۆمـارکـرد.

کریستینا کۆچ و خاتوو جـێسکا مێیر، یەکەم دوو ژنـن. کە لە (١٨/ ئۆکتۆبەر/٢٠١٩) لە وێـسگەی ئاسمـنی نیـودەوڵـەتی (ئی ئێس ئێس)، دەرچـوون و لە بۆشایی ئاسماندا رۆێشتن و گەڕانەوە ناو وێسگەکە. سەرەکێشییەکی زۆر گەورە بـوو. ئازایەتی زۆر و ئیـرادەیەکی بەهـێزی دەویـست. بەمەش کـۆچ ریکـۆردێکی تـری باڵای تـۆمارکـرد. 

کریـستینا کـۆچ، ناوی لە لیسی (١٠٠) ژنی بەناوبانگی جیهـانی لە ساڵی (٢٠٢٠) دا تۆمارکـراوە، کە رۆژنـامـەی تایـمـز هـەڵـیانی بـژاردوون.

لە چوارچێوەی پـرۆژە گەورەکەی ناسا، بۆ بۆشـایی ئاسمان، بۆ گەڕانەوەی مـرۆڤ بۆ سـەر مانـگ، لە (٤١) کەشـتیوانی ئاسمانی چالاکـی کانـدیدکـراو بۆ ئەم گەشـتە. تەنها (٤) یان لێـیان هـەڵـبژارد، کە دووەم کەسـیان، کریـستیـنا کـۆچـە. لە ئێـستادا سەرقـاڵی مەشـق و خۆئامادەکردنە، بۆ ئـەم سەرەکـێـشییە نـوێیەی. دەیەوێـت وەک یەکەم ژن بۆ سەر مانگ و وەک نوێنەری هەموو ژنان ناوی لە مێژوودا بە پیتی زێڕین تۆماربکات.

لە چـوارچـێوەی پـرۆژە گەورەکەی، دەزگـای ناسا بۆ بۆشـایی ئاسـمان، بۆ گەڕانـەوەی مرۆڤ بۆ سەر مانگ، بە کەشـتیی (ئارتـیـمس ـ ٢) بـۆ سـووڕانەوە بە دەوری مانگـدا، کە دەبـوایە لە کۆتایی ئەمساڵـدا، ئەم گەشتە ئەنجـام بـدرایە. بەڵام دواکەوت و لە ساڵی داهـاتـوو (٢٠٢٥) دا ئەنجام دەدرێـت. ناسا لە کـۆبـوونەوەیەکـدا لە ساڵی (٢٠٢٣) دا، لە رێـوڕەسـمـێکی شایـستەدا، لە شاری (هـیوسـتن) ناوی ئـەو تیمە چـوار کەشـتـیوانە ئاسمانیـیانـەی راگەیانـد، و بە ئامادەبووانی ناسانـدان. کە بـۆ ئـەم گەشتەی سەر مانگ هەڵیانی بژاردوون. ئەم چوار کەشـتیوانانەن، کە تەمەنی هەمـوویان لە چـلەکان دان:

١ـ ریـد وایـزمـان ـ ئەمـریکی: وەک فـەرمـانـدەی ئەرکەکانی گەشـتەکەی ئارتیمس ـ٢.

٢ـ ڤـیکـتـۆر گـلـۆڤـەر ـ ئەمـریکی: فـڕۆکـەوانی و جەنگی دەریـایی.

٣ـ کـریـستـینا کـۆچ ـ ئەمـریکی ـ ئەفـریـقی: ئەنـدازیـاری کارەبـا. پسـپۆری ئەرکەکانی ئارتیمـس٢ ـ بۆ یەکەم جار و یەکەمین ژنـە لە مێژوودا، کە گەشتی سەر مانگ دەکات.

٤ـ جـێرمی هـانـز ـ کەنـدی: فـرۆکەوانێکی فـڕۆکەی جەنگی پێشوو کەنەدییە. پسپـۆری ئەرکەکانی ئارتیمس ـ ٢. یەکەم کەشتیوانە لە دەرەوەی ئەمریکادا، بەشداری لە گەشتی چـوون بۆ سەر مانگ دەکات. یەکەم جاریـشێ دەبێـت کە بەرەو بۆشایی ئاسمان بچـێت.

هـانـز وتی:”بەیەکەوە دەچـیـنە سـەر مانـگ”.

بیـل نـێـڵسن ـ بەڕێـوەبەری ناسا وتی:”ئەمـە تـیـمـێکی مـرۆڤـایـەتـیـیە”.

سەرۆکی ئەمریکا جۆ بایـدن بە گەرمی پێشوازی لە چوار کەشتیوانەکانی ئارتـیمس ـ٢ کـردو وتی:”ئەرکەکەتان ئیلهـامبەخـش دەبێت بـۆ نەوەی داهـاتـوو بۆ گەڕان. نیـشانی هـەمـوو منـداڵـێک دەدات ـ لـە ئەمـریـکا و لە کەنـەدا و لە سەرانـسەری جـیهـان ـ کە ئەگـەر بتـوانـن خـەون بە شـتێکەوە ببیـنن.. دەتـوانـن بە دەستی بهـێـنـن”.

ئەمـریکا لە گەشتەکانی پێشووی بۆ سەر مانگ، لە (١٩٦٩ ـ ١٩٧٢) دا، لە کەشتیی (ئەپـۆلـۆ) دا، (٢٤) کەشتیوانیی بۆ سەرمانگ نارد، کە (١٢) یان چـوونە سەرمانگ.

یەکەم کەس کە پێی خستە سەر مانگ، کۆچکـردوو (نیـل ئارمسترۆنگ ـ ئەپۆلۆ ـ١١) بوو کە لە (٢٠/ یۆلیۆ/١٩٦٩) دا لەسەر مانگدا نیشتەوە. لە دوای ئارمسترۆنگ (باز ئاڵدریـن) یش دابەزییە سەر مانگ. لە کتێبێکم دا بە ناونیشانی (یەکەم گەشتی مـرۆڤ بۆ سـەر مانـگ) کە لە ساڵی (٢٠٢١) دا، پـرۆژەی قەفـتان لە سلـێمانی چاپیان کـرد و بـڵاویـان کـردەوە، بە درێـژی و بە وێنەوە باسی یەکەم گەشتی مـرۆڤم بـۆ سەر مانگ کـردووە. دوا گەشتیـش لە ساڵی (١٩٧٢) دا بـوو، دوا کەشتیوان (یـۆجـین سێرنـان و هـاریـسۆن شـمیـس)  بـوون، کـە بـە (ئەپـۆلـۆـ ١٧)  لە رۆژی (١٦/ نیسان/١٩٧٢)  لەسـەر مانگ دابەزیـن. زیاتـر لە (٥٢) ساڵە، مـرۆڤ هـیچ گەشتێکی دیکەی بۆ سەر مانـگ نەکـردووە. سەرجـەم تیـمە کەشـتیوانەکانی پـێـشوو، لە رەگـەزی نـێر بـوون و هەمووشیان پێست سپی و ئەمریکی بوون. بەڵام لە گەشتی داهاتوو بۆ سەر مانگ بۆ یەکەم جار ژن و رەش پێست و کەشتیوانی دەرەوە ئەمریکاش لە ئارتیميس ـ ٢هەیە.

شایەنی باسیـشە، ژنـان لە پـشتەوەی هـەوڵەکانی گەڕانـەوەی ناسان بۆ سەر مانگ و کـلیلی کارەکان و ئامادەکارییەکانن. هـیوادارن کە مێژوو تۆماربکەن. خاتوو (بلاکوێـڵ تۆمپسۆن) کاربەدەستێکی باڵایە لە ناسا، دەڵـێت:” کاتێک دەگەڕێنەوە بۆ سەر مانگ، لەگەڵ یەکەم ژن و یەکەم کەسی رەنـگاوڕەنـگ.، ئەو چـاپە پـێـڵاوە واژۆدارانـە، بـەو مانایەیە، کە فـەزا و گـەڕان لە بەردەستی هـەمووان دایە. لە ئێستادا ژنـانی بەهـێـز و زیـرەک لە هەمـوو گۆشەیەکـدا دەبـینن، کە ئێـمە لە ناسادا کارەکان ئەنجـامی دەدەیـن. ئەو کەسانەی یارمەتیـدەرن بۆ دروستکـردنی ئەم موشکە زەبەلاحە ـ ئۆریـۆن ـ ئەگەر سەیربکەن، ژنان لە بەڕێوەبەرەکان، ئەندازیارە سەرەکییەکان، لە پۆستی باڵا و بەهـئز و لە هەر شـوێنێکی تردا هـەن و دیانبینن. ئەم ژنانە بناسن: لۆرا بولیا، شارون کـۆپ، ستیڤان ویڵسۆن، چارلی بلاکوێڵ تمپسۆن، کە یاریزانی سەرەکین لە پـرۆگامی ئارتیمس لەلایەن ناساوە. کارگـێڕانی باڵای ناسا ژنـانـن. ئەوە ئێمەی ژنـین کار بـۆ گەڕانەوە بۆ سەر مانگ دەکەیـن. لە (٣٥%) ناسا لە ژنـان پـێکهـاتـووە”.

بەرنامەی ئارتیـمس، نزیـکەی (٩٣) ملیـار دۆلاری تێـدەچـێت. چـوار گەشتی یەکەمی چـوار ملیـاری تێـدەچـێت. پـارەکەش حکـومـەتی ئەمـریکا دەیـدات.

نـاسا لە ساڵی (٢٠٢٢) یەکـەم گەشـتی ئارتـیـمس بـۆشـایی ئاسـمانی کـرد، کەپــسولی ئۆریۆنی بێ سەرنشینی فـڕی، تەنها بۆ سوڕایەوە بە دەوری مانگـدا. بۆ پـرۆڤـەکردنی جلوبەرگی تازەی کەشتیوانەکان. بەسەرکەوتووی بە دەوری مانگـدا سـووڕایـەوە و بە ساغیش گەڕایەوە بۆ سەر زەوی. ئەم گەشتە رێگە خۆشکەرە بۆ گەشتی ئارتیمس ـ٢.

بۆچی ناوی نـراوە (ئارتیمس)؟ لە ئەفسانە یۆنانییە کۆنەکاندا، (ئارتیمس) و (ئەپـۆلـۆ) خوشک و بـرابـوون و دوو خواوەنـد بـوون. ئەپـۆلـۆی بـرای خواوەندێکی زۆر بەهـێز و لـە تـوانـا بـەدەر بـووە. بەرپـرس بـووە لە جـووڵـەپـێکـردنی خـۆر. خوشـکەکـەشی ئارتـیمـس بە خواەنـدی مـانـگ ناسـراوە.

لە نێـوان کەشتی ئەپـۆلـۆ و ئارتیمـس جیـاوازی هـەیە. (ئەپـۆلـۆـ١١) سێ کەشتیوانی ئاسمانی هـەڵگـرتبـوو. بەڵام کەشـتی (ئارتیـمس ـ ٢) گەورەتـرە و چـوار کەشـتیـوانی ئاسمانی هەڵـدەگـرێت. ئارتیمس لە ئەپـۆلـۆ بەهـێزتـر و پێشکەوتـووتـر و تیـژفـڕتـرە.

ئامـانجە گـشـتـییەکانی بەرنـامەکەی ئارتـیمس ی ناسا، زۆرە لـەوە زیـاترە کە رۆژانی شکـۆمەنـدی ئەپـۆلـۆ دووبارە بکاتەوە. ئەمجارە مـرۆڤ لە ئارتـیمس ـ ٣ دا، دەچـێتە جـەمـسەری باشـووری مانـگ، کە ساردتـریـن و تـاریکـتریـن شـوێنـە لەسـەر مانـگ. بۆ دۆزینەوەی ئـاو لەنـاو شەخـتەدا.

ئەم چـوار کەشتیوانە ئاسمانەییانەنەی ئارتیـمس ـ ٢، لە ساڵی داهـاتـوودا (٢٠٢٥) بە کەپسولی ئارتـمیـس ـ ٢ دا، لەسەر موشەکی زەبـەلاحی هـەڵـدانی ئاسمانی (ئـۆریـۆن)  گەشت بـۆ سەرمانگ دەکەن. لە سەر سەکـۆی هـەڵـدانی موشەکی بۆ بۆشایی ئاسمان، لە ناونـدی بۆشایی ئاسمانی کـنـێدی یەوە، بەرز دەبێتەوە.

ماوەی دیاریکـراوی گەشتەکەشـیان (١٠) رۆژە. تەنها بە دەوری مانگدا دەسووڕێنەوە و ناچـنە سەر مانـگ. دوای جـێبەجـێکـردنی بەرنامەکەیان، دەگەڕێنەوە بۆ سەر زەوی. بە ئەنجامـدانی ئەم گەشـتە. (کریـستینا هـامـۆک کـۆچ) دەبـێتە یەکەم ژنی گەشتکـردوو بـۆ مـانـگ. دەبێـتە ناودارتـریـن ژنی جـیهـان لە ساڵی (٢٠٢٥) دا.

ئارتیمس بە شێوەیەک دروست کراوە، کە دەتوانێت (٢٥٠) هەزار میل بفـڕێـت، رەنگە خێرایەکەشی باوەڕ پێکـراو نەبێت. کە لە کاتژمێرێکـدا لە (١٧) هەزار بۆ (٢٥) هـەزار میـل لە کاتـژمێرێکـدا دەبڕێـت. لەم ماوەیەدا چەند تاقـیکردنەوەیەک دەکەن و وێنەیەکی زۆری تەوەری باشووری مانگ دەاگرن. دوایش دەگەڕێنەوە بۆ سەر زەوی. ئەم گەشتە رێـگە خـۆشکەر دەبـێـت، بۆ گەشـتی سێـیەم، لە (ئارتـیمـس ـ ٣) دا، کە نیـاز وایـە، لە ساڵی (٢٠٢٦) دا، دوو کەشتیوان، لەوانەیە ژنێک و پیاوێک بێت، لەسـەر جەمسەری باشووری مانگ دایان بەزێنن. لە داهاتووشدا، بنکەیەکی ئاسمانی نیشتەجێبوون لەسەر مانگ دابنـێن و لەوێـوە، خەون و ئامـانجە گەوەکە بـەدی بهـێـنن، کە ناردنی مـرۆڤە بۆ سەر هـەسارەی مەریـخ، کە ناوی بە کوردی، هەسارەی (بـارام) یان (گـڕەهەسارە) یە.

ئەمـەش وڕینەکـردن نیـیە. لە سایەی گەشبـینی و متمـانە بەخـۆبـوون و ئیـرادەیـەکی پۆڵاییـن و بڕیاری تۆکمەدا، لە سایەی ویستن و کۆشش و سووربوون و کۆڵنەدان دا، هەموو خەون و هـیوایەکی مرۆڤ دێنەدی. چونکە شتێک نییە کە ناوی ئەستەم بـێت.

 (*) بۆ نووسینی ئەم بابـەتە، سـوودم لە چەنـدیـن سایتی ئینگلـیزی وەرگـرتووە.

رەزا شـوان

نەرویـج: ٢٠٢٤