خەبات بۆ پاراستنی یەکڕیزیی هەرێمی کوردستان، د. سامان شاڵی

گەلی کورد لە تورکیا، ئێران، عێراق و سوریا بڵاو بوونەتەوە، ماوەیەکی زۆرە خەریکی تێکۆشان بۆ ئۆتۆنۆمی، ناسنامەی کەلتووری و مافی چارەی خۆنووسینن. لەنێو کوردەکاندا هەرێمی کوردستان لەعیراق بەدامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەساڵی 1992

لەبەدیهێنانی خەونی سەربەخۆیی نزیک بووەتەوە هەرچەندە سەرەڕای ئەم پێشکەوتنە دابەشبوونی ناوخۆیی دۆزی کورد لاواز کردووە یەکێتی کوردی کە ناکۆکی سیاسی و خێڵەکیی و ئایدۆلۆژی تێدایە، ڕێگرە لە هەوڵەکان بۆ بەدەستهێنانی بەرەیەکی یەکگرتوو بۆ بەرگریکردن و بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستان. تێکۆشان بۆ ڕزگارکردنی هەرێمی کوردستان تەنها پاراستنی قەوارەیەکی جوگرافیی نییە. شەڕێکە بۆ پاراستنی ناسنامە و مافە دەستوورییەکانی کوردستان و پاراستنی سەقامگیری و ڕووبەڕووبوونەوەی هەڕەشە دەرەکییەکان کە ئەم دابەشبوونە دەقۆزنەوە.

چوارچێوەی مێژوویی دابەشبوونەکان کورد

بۆ تێگەیشتن لە یەکێتی کورد زۆر گرنگە لە مێژووی دابەشبوونی ناوخۆی کورد لە مێژوودا بزووتنەوە سیاسییەکانی کورد پەرتەوازە بوون، زۆرجار لەسەر هێڵە خێڵەکیی و ناوچەییەکان. لە هەرێمی کوردستانی عێراق، لەمێژە دوو حزبی باڵادەست لە ناوەندی ئەم دابەشبوونەدا بوون، ئەوانیش پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی نیشتمانپەروەری کوردستان. ئەم ڕکابەرییە کە ڕەگ و ڕیشەی لە ناڕەزایەتییە مێژووییەکان و دیدگا کێبڕکێکارەکان بۆ حوکمڕانی کوردییەوە داکوتاوە، چەندین جار درز و درز و درز و یەکڕیزی کوردیان تێکداوە.

بەناوبانگترین سەردەمی ململانێی نێو کوردەکان شەڕی ناوخۆی کورد بوو لە ساڵانی 1994-1997 کە پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی بۆ کۆنترۆڵکردنی خاک و سەرچاوەکان شەڕیان لەگەڵ یەکتردا کرد. شەڕی ناوخۆ نەک تەنها پێگەی کوردی لاواز کرد بەڵکو دەرگای بۆ هێزە دەرەکییەکان بەتایبەتی عێراقی سەدام حوسێن کردەوە بۆ ئەوەی ململانێکە بۆ بەرژەوەندی خۆیان بقۆزنەوە. دەستێوەردانی ئەمەریکا و دامەزراندنی حکومەتی هەرێمی کوردستان سەقامگیرییەکی بەدوای خۆیدا هێنا. لەگەڵ ئەوەشدا، ناکۆکیەکانی نێوان ئەو دوو پارتە وەک سەرچاوەی گرژی ماوەتەوە و ڕێگرە لە هەوڵەکان بۆ داڕشتنی ستراتیژێکی سیاسی و سەربازی یەکگرتوو بۆ بەرگری لە هەرێمی کوردستان.

کاریگەری پارچەپارچەبوونی سیاسی لەسەر هەرێمی کوردستان

پارچەپارچەبوونی سیاسی کورد کاریگەریی قوڵی لەسەر هەرێمی کوردستان هەبووە، بەتایبەتی لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ بەغدا و وڵاتانی دراوسێ. حکومەتی هەرێم زۆرجار خۆی وەک قەوارەیەکی یەکگرتوو لە دانوستاندن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی عێراق و مامەڵەکردنی لەگەڵ ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکاندا خۆی نیشانداوە. بەڵام واقیعەکە ئاڵۆزتر بووە. پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی لە کاتێکدا بە ناو بەشێکن لە یەک حکومەت، زۆرجار سیاسەتی جیاواز پەیڕەو دەکەن. حیزبی دێموکراتی کوردستانی عيراق کە پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ تورکیا هەیە، پەرەی ئابووری و هاوکاریی پراگماتیکی لەگەڵ ئەنقەرە لە پێشینەی کارەکانی داناوە. لەبەرامبەردا یەکێتی پەیوەندی نزیکتری لەگەڵ ئێران پاراستووە و تۆڕێکی دڵسۆزی کێبڕکێی دروستکردووە کە سیاسەتی دەرەوەی حکومەتی هەرێم ئاڵۆزتر دەکات.

ئەم دابەشبوونە زۆرتر لە بابەتە سەربازییەکاندا دەرکەوتووە. هێزی پێشمەرگەی کوردستان کە سەردەمانێک بە ئازایەتی لە شەڕی داعشدا ئاهەنگیان بۆ دەگێڕا، سوپایەکی یەکگرتوو نین بەڵکو کۆمەڵێک پێشمەرگەی دڵسۆزی یان پارتی دیموکراتی کوردستان یان یەکێتین. ئەم نەبوونی یەکگرتوویی سەربازییە توانای بەرگری لە خاکەکەی لە بەرامبەر هەڕەشە دەرەکییەکانی وەک داعش لاواز کردووە. نیگەرانییەکانی سەبارەت بە سەقامگیری داهاتووی ناوچەکە وروژاندووە. ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ساڵی ٢٠١٧ کە بە سەرکردایەتی مەسعوود بارزانیی پارتی دیموکراتی کوردستان بەڕێوەچوو، زیاتر تیشکی خستە سەر ئەو دابەشبوونانە. لە کاتێکدا ڕیفراندۆم پشتیوانییەکی زۆری لە دانیشتوانی کورد وەرگرت، هاوکات نەبوونی یەکڕیزی نێوان سەرکردەکانی کوردیش ئاشکرا کرد. یەکێتی کە وریا بوو لە ئیستفزازی ئێران و عێراق، هەڵوێستێکی تری گرتەبەر و نەبوونی ڕێبازێکی یەکگرتوو لە کۆتاییدا بووە هۆی وەڵامدانەوەی خێرا و زۆرەملێ لەلایەن بەغداوە، کە خاکە جێناکۆکەکانی وەرگرتەوە، بە کەرکوکیشەوە.

هەڕەشە دەرەکییەکان بە قۆستنەوەی دووبەرەکی کورد

یەکیەتیی شکاوی کورد وایکردووە هەرێمی کوردستان بەرەوڕووی هەڕەشە دەرەکییەکان ببێتەوە، چونکە زلهێزە ناوچەییەکانی وەک عێراق، تورکیا، ئێران و سوریا لە مێژە دابەشبوونە کوردییەکان بۆ خزمەتی بەرژەوەندییەکانیان دەقۆزنەوە. حکومەتی ناوەندی عێراق بە تایبەتی لە سەردەمی نووری مالیکی سەرۆکوەزیرانی پێشووی عێراق، بە ڕاگرتنی تەرخانکردنی بودجە و تەحەدای دەسەڵاتی حکومەتی هەرێم بەسەر هەناردەکردنی نەوتدا، بە بەردەوامی هەوڵی تێکدانی ئۆتۆنۆمی کوردەکانی داوە. ڕکابەریی پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی تەنیا بوێری بەخشی بە بەغدا و ڕێگەی پێدا ستراتیژی دابەشبوون و حوکمڕانی بگرێتەبەر کە ناتەبایی ناوخۆی کورد دەقۆزێتەوە. حکومەتە فیدراڵییە یەک لە دوای یەکەکان لە ڕێگەی دادگای فیدراڵیەوە ئەم دابەشبوونەیان قۆستۆتەوە بۆ زیادکردنی ئەم دابەشبوونە بۆ بەرژەوەندی خۆیان.

لە هەمان کاتدا، تورکیا و ئێران کاریگەری خۆیان لەسەر پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتی بۆ بەرەوپێشبردنی ئامانجە جیۆپۆلەتیکییەکانیان بەکارهێناوە. تورکیا نیگەرانە لە جوداخوازیی کورد لە سنوورەکانیدا هەوڵی لاوازکردنی خواستی کورد بۆ سەربەخۆیی تەواو دەدات لە ڕێگەی پەرەپێدانی پەیوەندییەکی ئابووری بەهێز لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان. لە هەمان کاتدا، ئێران پشتگیری یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانی کردووە بۆ هێشتنەوەی نفوزی ناوچەیی خۆی. ئەم فشارە دەرەکیانە دۆخێکی دروستکردووە کە سەرکردەکانی کورد، لەجیاتی ئەوەی پێکەوە کار بکەن بۆ بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمی زیاتر، زۆرجار خۆیان لە بەرژەوەندییە کێبڕکێکانی دراوسێیە بەهێزەکانیاندا دەبیننەوە.

پێویستی بەپەلەی یەکگرتوویی کورد

لە بەرامبەر ئەم تەحەددایانە، شەڕی ڕزگارکردنی هەرێمی کوردستان پێویستی بە پابەندبوونێکی نوێ بە یەکڕیزیی کورد هەیە، بەتایبەتی دوای هەڵبژاردنە سەرکەوتووەکەی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان. ئایندەی هەرێمی کوردستان نەک هەر پەیوەستە بە هێزی سەربازی یان دانوستانی دیپلۆماسی بەڵکو بە توانای سەرکردەکانی کورد بۆ تێپەڕاندنی دابەشبوونە مێژووییەکانیان و پێشکەشکردنی بەرەیەکی یەکگرتوو. کوردستانێکی دابەشکراو بەرەوڕووی دەستکاری دەرەکی و داڕمانی ناوخۆیی دەبێتەوە. لە هەمان کاتدا کوردستانێکی یەکگرتوو توانای ئەوەی هەیە کە جێگەی خۆی لە ناوچەیەکی ناجێگیردا مسۆگەر بکات.

سەرهەڵدانەوەی ئەم دواییەی داعش لە عێراق و سوریا، بەردەوامی ناسەقامگیری سیاسی لە بەغدا و بەردەوامی هەڕەشەکانی زلهێزەکانی ناوچەکە، یەکگرتوویی کورد لە هەموو کاتێک چارەنووسسازتر دەکات. گریمان کورد هیوای پاراستنی ئەو فیدرالیزمەی بەدەستی هێناوە و درێژەدان بە شەڕی چارەنووسی زیاتری هەیە. لەو حاڵەتەدا دەبێت یەکێتی نەتەوەیی لە پێش بەرژەوەندییە حزبییەکان لە پێشینە دابنێن. ئەم یەکڕیزییە پێویستی بەوە دەبێت کە پارتی و یەکێتی ڕکابەرییەکانیان وەلا بنێن و کار بۆ دیدێکی هاوبەش بۆ هەرێمی کوردستان بکەن و پێکهاتەیەکی یەکگرتووی سیاسی و سەربازی بۆ بەرگریکردن لە بەرژەوەندییەکانی کوردستان بنیات بنێن.

ئەنجام

یەکیەتیی شکاوی کورد لە مێژە بەربەستێکە لە شەڕی ڕزگارکردنی هەرێمی کوردستاندا. لە کاتێکدا کورد هەنگاوی بەرچاوی بەرەو فیدرالیزم ناوە، دابەشبوونە ناوخۆییەکان هەوڵەکانی تێکشکاندووە و بەرەوڕووی هەڕەشەی دەرەکی خستووەتە ژێر مەترسییەوە. ئایندەی هەرێمی کوردستان پەیوەستە بە توانای سەرکردەکانی کورد بۆ تێپەڕاندنی ئەو دووبەرەکییانە و دروستکردنی بەرەیەکی یەکگرتوو کە توانای بەرگریکردن و پێشخستنی بەرژەوەندییەکانی هەرێمی کوردستانی هەبێت. تەنیا لە ڕێگەی یەکڕیزییەوە کورد دەتوانێت هیوای پاراستنی ئۆتۆنۆمی بەزەحمەت بەدەست هێنراوی خۆی و درێژەدان بە خەبات بۆ داهاتوویەکی گەشاوەتر هەبێت. تا زووتر پارتە سیاسییەکانی کوردستان پەرلەمانی نوێ و حکومەتی هەرێمی کوردستان پێکبهێنن، پێگەیەکی باشتریان دەبێت لە بەرگریکردن لە مافە دەستوورییەکانیان و بنیاتنانی پەیوەندییەکی بەهێزتر لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی و دەوڵەتانی هەرێمایەتی و هاوپەیمانەکانیان.

د. سامان شاڵی، شرۆڤەکاری سیاسی و ئابووری

سەرچاوە: ئاوێنە