تاکە رێگەی رزگاری سەربەخۆیی یەکجاری، عارف باوە جانی

هەر کات باس لە سەربەخۆیی و جیابوونەوەی کورد لە بەغدا دەکرێت، یەکسەر هێندێک وشەی فرە وتراوی سواو دەبیستینەوە، وەک: ئەو قسە لە شۆینی گەرم دەکرێت، کورد نان نییە بیخوات بۆ باسی سەربەخۆیی دەکات،

کارەبا نییە بۆ باسی سەربەخۆیی دەکات، و زۆر وشەی نەگونجاو لەگەڵ راستییەکەدا، کە ئەو شتانە و زۆر شتی لەوە نەبوونتر و خراپتر لە مێژووی ئەو نەتەوانەی کە خاکیان لە لایەن داگیرکەرەوە داگیرکراوە و هەبووە، بەڵام، هەرگیز بە بیانووی نەبوونی و هێندێک شتی سەرەتاییەوە خاڵی سەرەکی سەربەخۆبوونیان پشتگۆی نەخستووە، و لە پاش سەربەخۆیی وڵاتەکەیان بردوەتە ئاستێکی زۆر باشترەوە.

بێگومان کوردستانیش خاک و نیشتیمانەکەی پڕ لە سامان و بەرەکەتە و لە پاش سەربەخۆیش دەتوانێت بچێتە ئاستی باشترین وڵاتی جیهانەوە، نابێت بەو شتە لاوەکییانە خاڵە جەوهەرییەکە کە سەربەخۆیی کوردستانە پشتگۆی بخرێت، ساڵ بە ساڵ و لەم حکومەت بۆ ئەو حکومەت لە بەغدا دەست بە دەستمان پێدەکرێت و یاری بە ماف و چارەنووسی خەڵکی کورد دەکرێت، کەچی بە قسەی هێندێک کەس و لایەن هێشتا هەر پێیانوایە لە گەڵ بەغدا بمێنینەوە لە بەرژەوەندی کورد دایە، وەک ئەوەی وابێت کە عێراقی ئێستا یەکێک لە حکومەتە گرنگەکانی رۆژهەڵاتی ناڤین بێت تا لە دەستی نەدەین.

هەر وەک چۆن خەڵکی (سکۆتلاند) نەیانویست بەریتانیای مەزن لە دەستی خۆیان بدەن و یا (کەپەکەکانی) کەنەدا نەیان ویست ئەو کەنەدا مەزن و دیموکراتیە لە خۆیان دابڕن، کەچی ئەم عێراقە لە درێژایی مێژووی دامەزراندنیەوە بە لاوازی سیاسی و دیکتاتۆری و ملهوڕی تەمەنی تێپەڕکردووە، و هیچ مێژوویەکی دڵخۆشی لەم (٩٠) ساڵە بۆ کورد نەبووە، هەروەها لە ئێستاشدا و لە عێراقی ئەمڕۆدا تەنیا لە ناوچەی سەوزی بەغدا حکومەت بوونی هەیە، دەنا هەر ناوچە و شۆێنێکی دیکەی عێراق لایەنێکی سیاسی یا تائیفی سەرپەرشتی دەکات، لە ناوچەکانی رومادی و تکریت و فەلوجە بە ئاڵای داعش و دڵێم داپۆشراوە، لە (بەغداو کەربەلا و نەجەف و ناسریە و بابل و بەعقوبە) و هیدیکە بە وێنەی حەسەن نەسروڵا و ئیمام خومەینی و سەدر و باقر و هیدیکە داپۆشراوە، کەچی ئەو حکومەتەی بە ناو هەیە و بە رواڵەت وەک بێژنگی (١٠٠٠) کونە، ئەو حکومەتە بەو هەموو شپرزەییەی هەیانە تەنیا بە سەر کورددا بڕیارەکانیان جێبەجێ دەکرێت و یەکدەنگ دەبن، وه‌ نان و قووتی کارمەند و موچەی پێشمەرگە کە گیانی لە سەردەستە بۆ پاراستنی خاکی کوردستان و عێراق دەبڕن، ئێمەی کوردیش هەر چاوەڕێی ئەگەری باشبوونی کەسە تازەکان و حکومەتە تازەکانی یەک لە دوای یەکین، ناکرێت نکوڵی لەو راستیە بکرێت کە حکومەت و دەسەڵاتی بەغدا راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ لە ژێر فلتەری دەسەڵاتی ئێرانەوە بەڕێوە دەچێت و هەرگیز بچووکترین بڕیاری لە بەرژەوەندی کوردا بێت پەسەند ناکرێت، لە ڕێگەی هێندێک پۆست و کارتی سووتاوەوە تەنیا کات بە کورد دەکوژن تا حکومەتەکەیان زیاتر وەخۆ دەکەوێت و هێزی بە قووەت دروستدەکات، جا ئەوکات لە رێگەی دەبابە و فڕۆکە و هێزەوە وه‌ڵامی کورد دەدەنەوە، هەروەک حکومەتەکانی پێش سەدام حسێنیش لە سەرەتای هاتنیانەوە رێکكەوتنیان لەگەڵ کورد واژۆ دەکرد و کە خۆیان لە بواری هێز و تواناوە دەگرتەوە بڕیاری شەڕیان بە سەر کوردا دەدا، حکومەتەکەی عه‌بادی و حکومەتەکانی داهاتووی عێراق بە گشتی حکومەتێکی دەسەڵاتی سیاسی شیعەی گۆشکراوی ئێران دەبێت و هیچی لە دەسەڵاتە سیاسیە سونیەکەی سەدام باشتر نابێت، هیچ یاساو رێسایەکی ئینسانی تێدا چاوەڕێ ناکرێت، کە تەنیا رێگەی رزگاری لە دەست ئەم سیاسەتە تائیفی و دواکەوتوویە سەربەخۆیی یەکجارییە.

 

ئایا کاتەکە گونجاوە بۆ راگەیاندنی سەربەخۆیی لە ئێستادا؟.

لە درێژایی مێژووی خەباتی گەلی کورد لە ژێر دەسەڵاتی عێراقی داگیرکەردا و رێکكەوتنەکانی کورد و حکومەتی بەغداد، چەندین جار هەلی لە بار لە کات و ساتەکانی لاوازی حکومەتی بەغدا بۆ کورد پێشهاتووە، بەڵام، بە هۆی نەبوونی پشتیوان و چاوسوورکردنەوەی دراوسێ داگیرکەرەکانی کوردستان و یەکنەبوونی ماڵی کورد ئەو هەلانە لە دەستچوون.

ئێستاش لە هەموو کاتەکانی پێشووتر هەلی باش هەڵکەوتووە کە پێویستە ئەم شانسەش وەک ئەوانەی پێشتر لە دەست نەدەینەوە، هەلی ئەمجارە ئەم جیاوازیانەی خوارەوەی هەیە.

ئەم خاڵانە هۆکاری ئەوەن کە کار بۆ سەربەخۆیی کوردستان بکەین:-

* لە ناوچەکە ئاڵۆزییەکی زۆر سەری هەڵداوە، شیعە و سوننەی عێراق رۆژ لە دوای رۆژ ناکۆکی و پێکەوە نەگونجانیان زیاتر پەرە دەسێنێت.

کە ئەمەش ریشەی عێراقی داهاتوی یەکگرتووی روخاندووە، لە ساڵی (١٩١٩) کە دەوڵەتی عێراق لە لایەن ئینگلیزەکانەوە دروستکراو کوردیان بە زۆرلکاند بە عێراقەوە تا عێراقی پاش (٢٠٠٣) هەرگیز ئەم وڵاتە ئەوەندە کێشەی شیعە و سوننی و تائیفی و شپرزەیی لەو ئاستەدا نەبووە، دەرهاتنیش لەم قەیرانە قووڵەی عێراقی عەرەبی چارەسەرەکەی زۆر ئه‌ستەمە، ئەوەی لە سیاسەت تێبگات و تەماشای ئەم دۆخه‌ی ئێستای عێراق دەکات بۆی رووندەبێتەوە کە هەرگیز عێراقی یەکگرتووی فیدراڵی کە مافی هەموو نەتەوەکان و ئاینەکان لە بەرچاو بگریت دروست نابێتەوە، هەر ئێستا بە ئاشکرا چەند وڵاتێکی دراوسێ دەستیان لە کاروباری عێراقدا هەیە و بە رەزامەندی ئەوان پۆستەکانی دەسەڵات دابەشدەکرێن، جاران کە کورد باسی لە جیابوونەوەی له‌ عێراق دەکرد، هێندێک لە وڵاتانی ئەوکاتی بەرژەوەندخوازی جیهان بەتاوانێکی گەورەیان دەزانی، کەچی ئێستا هەم ئەوان و هەم چاودێرانی سیاسی کاروباری عێراقیش هاتوونەتە سەر ئەو قەناعەتەی کە هیچ چارەسەرێک نییە تەنیا ئەوە نەبێت کە ئەم وڵاتە بە سەر (٣) بەشدا دابەشبکرێت، جا بە سەربەخۆیی یەکجاری بێت یا فیدراڵی یا کۆنفیدراڵی، ئەویش ناوچەی سووننەکان، ناوچەی شیعەکان، کوردستان. ئیتر پێویستە کورد چاوەڕێی عێراقی عەیاره‌ (٢٤) نەکاتەوە، پێویستە هەنگاوی بە کردار بۆ دەوڵەتی سەربەخۆیی بنێت، خۆی لە گشت بوارێکدا بۆ تەداره‌ک بکات.

* هاتنی چەتەکانی داعش و کونترۆڵکردنی ناوچە سوننییەکان و لاوازی سوپای عێراق:- ئەوەش هەلێکی دیکەیە کە کاتی زۆری دەوێ سوپای عێراق یەکبخرێتەوە، ئەوەش بە هۆی نەبوونی باوەڕ لە نێوان کەسانی باڵادەستی سەربازی ئەو وڵاتەدا، هیچ بەڵگەیەک یا دڵخۆشییەک نابینرێت کە گەره‌نتی عێراقی ئارام و راستگۆ لەگەڵ کورد پێشانبدات، ئیدی بۆ هەر ساڵ بژمێرین و چاوەڕێ بین؟، با ئەوەندە مێژووی پەشیمانی تۆمار نەکەین، بابه‌ کردار مێژوو بۆ سەربەرزی تۆمار بکەین.

فاکتەرە نێو دەوڵەتییەکان، وڵاتە دیارەکانی جیهان وەک فەره‌نسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و ئیسرائیل لە هەموو کات زیاتر لە کورد نزیکبوونەتەوە، من هەریەک لەو (٤) وڵاتە وا دەبینم کە بتوانن (١٠) وڵات لەگەڵ خۆیان بۆ پشتیوانی لە سەربەخۆیی کوردستان رازی بکەن.

* هەر لە فاکتەر نێونەتەوەیی و یاساییەکاندا کە رێگەخۆشکەرە بۆ سەربەخۆیی نەتەوەیەکی بندەستی وەک کورد.

ئەویش ئەوەیە کە بە زەقی لە ماددەکانی جاڕنامەی مافی مرۆڤی نەتەوەیەکگرتووەکاندا بە شێوەی خوارەوە دەبینرێت.

له‌ جاڕنامه‌ی مافی مرۆڤ له‌ به‌ندی (٢) له‌ مادده‌ی یه‌که‌مدا هاتووه‌: هه‌موو مرۆڤێک به‌بێ هیچ جیاوازییه‌ک به‌ هۆی (ره‌گه‌ز، ره‌نگ، جنس، زمان، ئایین، بیروڕای سیاسی)، یان هه‌ر بۆچوونێکی دیکه‌ و بنه‌چه‌ و بنه‌مای نیشتیمانی، کۆمه‌ڵایه‌تی و دارایی و له‌ دایکبوون یان هه‌ر شتێکی دیکه‌، شایسته‌ی سوود وه‌رگرتنه‌ له‌ ته‌واوی ئه‌و ماف و ئازادییانه‌ی که‌ له‌م بانگه‌وازه‌دا هاتوون.

هه‌ر له‌ مادده‌ی (٢) له‌ به‌ندی دووهەمدا هاتووه‌: «هه‌موو که‌سێک مافی ژیان و ئازادی و ئاسایشی خۆی هه‌یه‌.

له‌ به‌ندی (٢١) دا هاتووه‌ که‌: هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌ک مافی ئەوەی هه‌یه‌ له‌ ژێر چاو‌دێری رێکخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان له‌ رێگه‌ی دیموکراسی و هه‌ڵبژاردنی ئازاد و ریفراندۆمەوە چاره‌نووسی خۆی دیاری بکات.

له‌ مادده‌ی (٢٨) دا هاتووه که‌ هه‌موو که‌سێک شایسته‌ی سیسته‌مێکی کۆمه‌ڵایه‌تی و نێونه‌ته‌وه‌ییه‌، که‌ له‌ سایه‌یدا هه‌موو ماف و ئازادییه‌کانی که‌ له‌م بانگه‌وازه‌دا نووسراون به‌ ته‌واوی وه‌‌دی ‌بێنێت.

زۆر به‌داخه‌وه‌ که‌ له‌ کۆی (٣٠) ماده‌دا که‌ هه‌ر ماده‌یه‌کیش چه‌ند به‌ندی لێده‌بێته‌وه‌ کورد زیاتر لە (٩٠%) له‌و مافانه‌ی لە جاڕنامەی گەردوونیی مافی مرۆڤدا نووسروان بێبه‌شه‌.

* هه‌روه‌ها وەک بەڵگەیەکی شایەتی مێژوویی (٩٥) ساڵ پێش.

له‌ په‌یمانی سیڤه‌ری نێوده‌وڵه‌تی كه ‌له‌(٢٠ / ٨ / ١٩٢٠)ی زاینی وه‌ک یه‌که‌م په‌یماننامه‌ی گرنگی جیهانی واژۆی له‌سه‌رکرا، به‌ پێی ماده‌كانی(٦٢ و٦٣ و٦٤) مافی ته‌واوی به‌ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیی کوردی داوه‌، هه‌ر له‌و په‌یمانه‌دا کورد وه‌ک یه‌کێک له نه‌ته‌وه‌کانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست ناسراوە، به‌ڵام، به‌ دوای ئه‌و پەیمانەدا له‌ لایه‌ن ده‌وڵه‌تی ئه‌وکاتی تورکیا په‌یمانی شوومی لۆزان لە (٢٣ /٧ / ١٩٢١) واژۆ کراو ئه‌و ماددانه‌ی که‌ شمولی سه‌ربه‌خۆیی کوردستانیان ده‌كرد، هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌.

 

پێشکەوتنە ئابورییەکانی کوردستان:-

 

کڕیار و دۆستی زۆری بۆ سامانە ژێر زەمینیەکان دروستکردووە، بە تایبەت تورکیا کە بە هۆی بەرژەوەندی ئابوری خۆیەوە رێگەخۆشکەرە بۆ دەرگای هاتووچۆی کوردستان و دونیای دەرەوە، ئەمەش رێگەیەکە بۆ ئەوەی کە ئابوری وڵات لە پاش سەربەخۆیی ببوژێنێتەوە، کە بە سیستەمێکی زانستی گڵاڵەی ئابوری کوردستان بە پێی ئاڵوگۆڕی بازرگانی و داهاتەکانی ناوخۆ دابڕێژرێت، بۆ ئەوەی ئەو ترسەی باسی لێوەدەکرێت کە ئەگەر سەربەخۆ بین کێشەی داراییمان بۆ دروست دەبێت چارەسەر دەکرێت، کەوابێت دەتوانین بڵێین گەلی کورد لە هەرێمی کوردستان خاوەنی ئابوری و زێڕ زەمینێکی باشی سەروەتی دارایی نیشتیمانییە، بێجگە لەوەی کە نەوت لە ناوچەکانی کەرکوک و کۆیە و زاخۆ ئاشکراکراوە، لە چەندین شار و ناوچەی دیکەش هەر لەم هەرێمە باس لە بوونی نەوتی زۆر گرنگ دەکرێت، بێجگە لە نەوتیش کوردستان لە زۆرێك له‌ بوارەکانی میوە و کشتوکاڵ، سەروەتەکانی سەرچیاکان، بەردی بە ناوبانگ، زێڕ، گۆگرد و زۆر سەرچاوەی دیکەی بووژانەوەی ئابوری هەیە. بەڵام، مخابن شارەزایانە لە سەر هێندێک لەو بوارە ئابوورییە کار نەکراوە، بە تایبەت لە بواری کشتوکاڵ و باخ و بێستانەوە، کە ئێستا دەبینین هەموو جۆرە میوەجات و بەرهەمەکانی شیریش لە وڵاتانی وەک تورکیا و ئێران هاوردەی کوردستان دەکرێن، لە حاڵێکدا کە بەس دەشتەکانی کۆیە و شارەزوور و هەولێر کە دەشتی کشتوکاڵ و میوەجات و ئاژەڵ بەخێوکردنە، نەک هەر لە کوردستانیش زیاترە بگرە دەتوانرێت بنێردرێتە چەندین وڵاتی دەرەوە.

 

کورد لە دروستکردنەوەی عێراقی نوێ رۆڵێکی بەرچاوی بینی:-

هەموو هەوڵێک و نییەت پاکییەکی کورد بۆ پێکەوە ژیان لەگەڵ (٤) حکومەتی پاش پرۆسەی ئازادی عێراقیش واتە پاش (٢٠٠٣) کە بریتی بوون لە حکومەتەکانی عەلاوی و جەعفەری و مالیکی و عه‌بادی تاقیکرایەوە. ئەمەش باشترین بەڵگەیە بۆ وه‌ڵامدانەوەی بڕوبیانوی نەیارانی سەربەخۆیی کوردستان، هەر کام لەو چوار حکومەتە بە شێوەیەک لە شێوەکان لەگەڵ کورد راست نەبوون، کە ئاخرین حکومەتەکانی مالیکی و ئێستای عه‌بادیشە، کە چۆن قووتی خەڵکی کوردستانیان لە بەغداد بڕیوە و وەک ئەوەی خێر بەم گەلە بکەن باس لە ناردنی بودجە و مووچە دەکەن.

چەند خاڵی گرنگ و بە پەلە پێویستە پێش راگەیاندنی سەربەخۆیی ئامادە بکرێن.

یەکەم: دروستکردنی شاندێکی دیپلۆماتی کوردستانی بۆ رازیکردنی رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان تا رەزامەندی لە سەر رێفراندۆمی خەڵكی کوردستان بە شێوەی فەرمی پێشانبدات، کە هاوشێوەی رێفراندۆمەکانی سکۆتلاند و باشوری سودان بێت، و نوێنەری فەرمییان بنێرنە باشوری کوردستان بۆ چاودێری ئەو رێفراندۆمە، بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی فەرمی پشتیوانی لە ئاکامەکەشی بکرێت.

دووەم: هەموو هێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان وەک هێزی پێشمەرگەی سوپای کوردستان، لە ژێر دەسەڵاتی وەزارەتی بەگری کوردستان بە بوونی چەک و پێداویستی بەرگری رێکبخرێت، بۆ پاراستنی تەواوی سنوورەکانی باشوری کوردستان لەگەڵ عێراق و وڵاتانی دیکە.

لە ساڵەکانی سەرەتای راگەیاندنی سەربەخۆیدا: سیستەمی پێشمەرگایەتی هەروەک پره‌نسیپەکانی سەربازی جیهانی بکرێتە ئیجباری و ساڵ و کاتی هەر گەنجێک دیاری بکرێت کە لانیکەم (٢) ساڵ لە ریزی سوپای کوردستان خزمەت بکات، بۆ هەنگاوی یەکەمی راگەیاندنی سەربەخۆیش پێویستە داوا لە هەموو تاکێکی کوردستانی لە نێوان (١٨) تا (٤٠) ساڵیدا بکرێت و خۆیان لە ریزی سوپای کوردستان تۆمار بکەن، بۆ قۆناغە سەرەتاییەکان، تا حکومەتی سەربەخۆیی زیاتر خۆی ئامادە و سیستەماتیکی دەکاتەوە.

سێیەم: دروستکردنی لێژنەیەکی هاوبەشی سیاسی و دیپلۆماتی بۆ گەشتێکی جیهانی و راکێشانی پشتیوانی وڵاتان و رێکخراوانی نێونەتەوەیی لەمەڕ دروستبوونی ئەو دەوڵەتە، و بۆ ئاوەدانکردنەوەی و دروستکردنی ژێرخانێکی ئابوری و په‌یوەندییەکی پتەوی سیاسی و ئابوری لەگەڵ چەند وڵاتی گرنگ.

چوارەم: وەگەڕخستنی پرۆژەیەکی سەرتاسەری کشتوکاڵی و ژینگە، هەموو ئاسانکارییەک بۆ گوندنشینان و خاوەن کێڵگەکان بکرێت، بەرهەمەکانیان بە تایبەت گەنم و جۆ، پێویستە بە پارەیەکی باش لە لایەن حکومەتەوە لێیان بکڕێتەوە و لە خەزێنەی تایبەت کۆکرێتەوە، کە باشترین ئەزموونیش دروستبوونی وڵاتی ئیسرائیل بوو کە یەک کاڵا و به‌رهه‌می کشتوکاڵییان لە دەرەوە بۆ نەدەهات، و کەچی بە زیادیش لە خەڵکی خۆیانەوە بەرهەمەکانی کشتوکاڵی خۆشیان هەناردەی دەرەوە دەکرد.

پێنجەم: یەکێک لە بۆشاییەکانی په‌یوەندی کوردستان بە دونیای دەرەوە نەبوونی کەنداو، یا زەریای مەزنە لە کوردستاندا، کە بتوانێ په‌یوەندی بازرگانی و گواستنەوەی رێگەی زەریایی کورد بە جیهانەوە گرێ بدات، هەر بۆیەش زۆر پێویستە لە ئێستاوە کار بکرێت بۆ دروستکردنی بەنداو، بۆ پاشەکەوتکردنی ئاو بە مەبەستی دروستکردنی کارەبا، وزە، یان دابینکردنی ئاوی خواردنەوە، یان کشتوکاڵی ناوچەکان، ئەمەش وەک یەکێک لە پێشبینیەکان بۆ هەموو ئەگەرەکانی گەمارۆی ئاو لە لایەن وڵاتانی دراوسێ لە ئەگەری پاش راگەیاندنی کۆماری باشوری کوردستان بکرێت.

 

 عارف باوەجانی