کۆماری کوردستان: دەوڵەتێکی کورتخایەن بەڵام ڕەمزی، ئیدریش هاشمی، نەرگس هاشمی

کۆماری کوردستان لە مەهاباد خاڵی گەشەی خەباتی نەتەوەیی و وەرچەرخانێک بوو لە مێژووی خەبات لە داوای ئازادی و خودموختارییەوە بۆ دەوڵەتی کوردی و کۆماری سەربەخۆی کوردستان.

هۆکارەکانی پێکهێنانی کۆماری کوردستان

چەند هۆکارێکی گرنگ بوونە هەوێنی گەشەسەندنی کۆماری کوردستان لە ئێراندا. فرەچەوساندنەوەیی دژ بە کورد، چ لە ڕووی نەتەوەیی و چ لە ڕووی ئایینی و چ لە ڕووی مافی هاووڵاتێتییەوە.

چەوساندنەوەی کورد و بێبەشکردنی لە هەر مافێکی زمانی و نەتەوەیی لەلایەن حکوومەتی ئێرانەوە. هەڵاواردنی نەتەوەیی لە ئێران و بچووککردنی کورد بۆ قەومێکی ئێرانی و ڕێگری لە گەشەسەندنیان. بێبەشکردنیان لە کاروبار و پۆست و مەقامی ناو وڵاتی ئێران. بەربەستدانان بۆ پەروەردەکردنی مرۆڤێکی خاوەن کێیەتیی کوردی و دابڕانیان لە مێژوو و زمانی خۆیان. ئەمانە و گەلێک هۆکاری تریش بوونە هۆی بەستێنێک بۆ چەکەرەی هزری نەتەوایەتی و خواستی مافی خۆبەڕێوەبردن و دواییش هەتا مافی سەربەخۆیی و کۆماری کوردستان.

بارودۆخی نێونەتەوەیی و نێونیشتمانی لەبار بوو بۆ ڕاگەیاندنی کۆماری کوردستان. دوای جەنگی جیهانیی دووەم، ناوەچەکە بشێوییەکی گەورەی بە خۆیەوە بینیبوو، حکوومەتی ناوەندی کز بوو، نەتەوە جۆربەجۆرەکان کەوتبوونە هەوڵی ئازادبوون، بۆ نموونە ئازەرییەکان لە ئازەربایجان.

ڕووسیا لەبەر بەرژەوەندیی خۆی پشتیوانیی لە دروستبوونی دەوڵەتی کوردی کرد. ئەو ئەوەی بە ڕێگایەک دانابوو بۆ تێکدانی سەقامگیریی ڕێژیمی ئێران و دروستکردنی هاوپەیمانێکی پۆتانسێلی لە ناوچەکەدا. 

هۆکارەکانی ڕووخانی کۆماری کوردستان

چەند هۆکارێک پێکەوە بوونە هۆی ڕووخانی کۆماری کوردستان کە پایتەختەکەی مەهاباد بوو. سنوورداربوونی جوگرافیایی و بەشدارنەبوونی هەموو ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە باکوورەوە هەتا باشووری باشوور لە چوارچێوەی ئەو حکوومەتەدا.

وازهێنانی ڕووسیە لە پاڵپشتیی کۆماری کوردستان لەبەر بەرژەوەندیی خۆیان. بەهێزبوونی حکوومەتی ناوەندیی ئێران کە پاش شەڕی جیهانیی دووەم لە ناوچەکەدا تا ڕادەیەک بێهێز ببوو. هێرشکردنی سوپای حکوومەتی ئێران بە هێزی زۆر و چەک و تەقەمەنیی فراوانەوە بۆ سەر حکوومەتە ساواکەی کوردستان گرتن و لەسێدارەدانی سەرۆککۆمار، قازی موحەممەد و هەڤاڵانی لە کابینەی حکوومەتی کۆماری کوردستاندا.

سنوورداربوونی ئاستی زانستی سیاسی بۆ حکوومەتداری. زانستی سیاسی بریتییە لە لێکۆڵینەوە لە سیستەم و دامەزراوە و پرۆسە و تیۆرە سیاسییەکان. شیکاری حکوومەت، ڕەفتاری سیاسی، پارتە سیاسییەکان، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان، سیاسەتی گشتی و زۆر شتی تر لەخۆ دەگرێت. توێژەرانی زانستە سیاسییەکان بەدواداچوون بۆ لایەنە جۆراوجۆرەکانی سیاسەت دەکەن بۆ تێگەیشتن لە چۆنیەتیی پێکهێنانی پەیوەندییەکانی دەسەڵات و گۆڕان، هەروەها پەرەپێدانی تیۆری و میتۆدەکان بۆ باشترکردنی تێگەیشتن لە دیاردە سیاسییەکان.

بوونی ناکۆکی و دووبەرەکی لەنێوان توێژە جۆربەجۆرە کوردییەکان و یەکنەگرتنی گشتی و هاودەنگنەبوونی نەتەوەیی.

بێئاگاییی جیهانی دەرەوە بەگشتی لە بارودۆخی کورد وەک نەتەوە و پاڵپشتی نەکردن لە کۆماری کوردی لە ئاستی نێونەتەوەییدا.

نەبوونی ڕێگەی پێوەندیی جیهانی وەک تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ئینتەرنێت و گەلێک ئاسانکاریی تر کە لەم سەردەمەدا دەتوانێت هەواڵەکان و بارودۆخەکان بگوازێتەوە بۆ ئاستی هەموو نەتەوە و هەروەها لە ئاستی جیهانیدا.

کەڵکوەرنەگرتن لە سامانی نیشتمانی و لەبەردەستتدانەبوونی هەموو سامانە ژێرزەمینییەکانی کوردستان لە بەردەستی حکوومەت بۆ پڕچەککردنی هێزی سوپای بەرگریی کوردستان.

کاریگەرییەکانی کۆماری کوردستان

کۆماری کوردستان لە مەهاباد کاریگەرییەکی قووڵی لەسەر بزووتنەوەی نەتەوەییی کوردستان هەبوو. ئەم کۆمارە بۆ یەکەم جار لە مێژووی کوردستاندا حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردیی پێک هێنا. ئەمەش ئیلهامبەخش بوو بۆ بزووتنەوە نەتەوەیییەکانی کورد لە ناوچە کوردنشینەکانی دیکە.

کۆماری کوردستانیش نیشانی دا کە کورد توانای پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی هەیە. ئەمەش هیوای کوردی بۆ پێکهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆ بە زیندوویی هێشتەوە. کورد هەبوونی دامودەزگای کوردی و قوتابخانەی کوردی و حکوومەتی کوردیی کردە ئەزموون. هەرچەندە لە ئاستێکی سنووردار، سادە و کەمدا بوو بە بەراورد لەگەڵ ئەم سەردەمە.

دەرەنجام

کۆماری کوردستان لە مەهاباد بە ڕووداوێکی گرنگ لە مێژووی کوردستان دادەنرێت. ئەم کۆمارە خاڵی وەرچەرخانێک بوو لە مێژووی بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردستان و کاریگەریی قوڵی لەسەر ئەم بزووتنەوەیە هەبوو.

گرنگیی کۆماری کوردستان تا ئەمڕۆش پەیوەندیدارە.  وەبیرهێنانەوەی خەباتی نەتەوەی کوردە لە پێناوی چارەنووسیدا، بەردەوامیشە لە ئیلهامبەخشین بۆ هزری نەتەوەییی کوردی لە سەرانسەری جیهاندا.

***

دروستکردنی کوردستانی سەربەخۆ پرۆسەیەکی ئاڵۆز دەبێت کە پێویستی بە ئیرادەی سیاسی و دانپێدانانی نێودەوڵەتی و سەقامگیری ناوچەکە هەیە. بۆ بەدیهێنانی ئەمە، پێویستە یەکڕیزیی سیاسیی لەنێوان کورددا پێک بێت، پێویستە پشتیوانی و دانپێدانانی نێونەتەوەیی بەدەست بهێنرێت، پێویستە دانووستان لەگەڵ ئەو وڵاتانە بکرێت کە کوردستانیان تێدایە. هەروەها کوردستانێکی سەربەخۆ پێویستی بە حکوومەتێکی سەقامگیر و دامەزراوەی کارا و گەشەسەندنی ئابووری دەبێت بۆ ئەوەی لە درێژخایەندا بتوانێت بەردەوام بێت. ئەمەش پێویستی بە پلاندانان و سەرچاوە و پشتیوانیی نێودەوڵەتی دەبێت بۆ بنیاتنانی ژێرخان و دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکان.

بێگومان کۆماری ئیسلامیی ئێران بەتوندی دژی کۆماری کوردستانە و تەنانەت هەر هەوڵێک و بۆچوونێک لەو بارەیەوە بە بڤە دادەنێت و سزای مەرگی لەسەرە. بەڵام مێژوو سەلماندوویەتی کە هەرگیز نەتەوەی گەورە ناتوانرێت کۆت و زنجیر بکرێت. قازی موحەممەد ڕەمزێک و نموونەیەکە بۆ داهاتوو. دەبێت هۆکارەکانی هەرەسهێنانی ئەو کۆمارەش بکەینە ئەزموون بۆ ئەوەی وانەی لێ فێر بین بۆ داهاتوو.

ساڵیادی کۆماری کوردستان تەنها بۆنەیەکی شایی و هەڵپەڕکێ نییە، بەڵکوو ڕێزگرتن لە خەباتێکی بێوچانی هەموو شەهیدانی کوردستانە بۆ بەدەستهێنانی ئازادی و سەربەخۆیی. بەشداریی هەزاران کەس لەو بۆنەیەدا نیشانەی ئەوەیە کە یادی ئەو کۆمارە و ویستی سەربەخۆیی لە دڵی هەر کوردێکدا وەک مۆمێک بەردەوام دەگڕێت.

نووسین: ئیدریش هاشمی، نەرگس هاشمی، سوید.