کورد،به‌ جیهانیبوون و داب و نه‌ری . ڕێناس جاف

        له‌ سه‌رده‌مێکدا به‌ سه‌رده‌می گوندی جیهانیی “مه‌ک لۆهان”(1980-1911)*،به‌ جیهانیبوون و شۆڕشی ته‌کنۆلۆژیا و زانیاری ناودێره‌ و له‌ کورتترین سات و خێراترین کاتدا هه‌موو هه‌واڵ و نووچه‌یه‌ک له‌ چوارقوڕنه‌ی جیهانه‌وه‌ به‌ سه‌رانسه‌ری دونیادا بڵاو ده‌بێته‌وه‌ و هه‌مووان ئاگاداری ده‌بنه‌وه‌

ڕوودانی بویه‌رێکی ناسه‌رده‌مییانه‌ و به‌ دوور له‌ شارستانییه‌ت و ڕه‌وشتی مرۆیی له‌ ناو کۆمه‌ڵگه‌ی کورده‌وارییدا چه‌ند هه‌نگاوێک بۆ دواوه‌مان ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌ و زیانێکی زۆریش له‌ پێگه‌ی کورد  له‌ ئاستی جیهان ده‌دات.

دیاره‌ ئه‌م دیارده‌یه‌ ته‌نیا کورد ناگرێته‌وه‌ و هێشتا له‌ جیهانێکدا به‌ ناوی “جیهانی سێیه‌م” هه‌ر له‌ ئاسیاوه‌ هه‌تا ئه‌فریقا و ئه‌مریکای لاتین ،گه‌لێک وڵات له‌به‌ر داب و نه‌ریتی خێڵه‌کییانه‌ و عه‌شیره‌تی به‌ ده‌س ده‌یان و بگره‌‌ سه‌دان کێشه‌ و ئارێشه‌ی ناسه‌رده‌مییانه‌ و دواکه‌وتووانه‌وه‌ ناڵانن. له‌ ساته‌ وه‌ختێکی هه‌ستیاری وه‌ک ئێستادا که‌ کورد بۆ سه‌لماندنی بوون و ناسنامه‌ی کوردستانیی خۆی زێتر له‌ هه‌موو سه‌رده‌م و قۆناخێکی تر پێویستیی به‌ ده‌س خستنی ده‌نگی جیهانیی هه‌یه‌و شوکر هه‌وڵی باشیش بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ به‌ ئه‌نجام گه‌یشتووه‌، بڵاوبوونه‌وه‌ی گرته‌یه‌کی ڤیدیۆیی لاقه‌کردن و ده‌ستدرێژیکرانه‌ سه‌ر‌ گه‌نجیک له‌ ڕۆژهه‌ڵاتی کوردستان (بانه‌ بێت یان خانێ)له‌ تۆڕه‌ کۆمه‌ڵاتییه‌کانه‌وه‌ ، ڕووداوێکی گه‌لێک دڵ هه‌ژێنه‌ و زۆر جێی داخه‌ و نیشانه‌یه‌کیشه‌ بۆ تێنه‌په‌ڕینی کۆمه‌ڵگه‌ و جڤاکی کوردی له‌ قۆناخی نه‌ریتییه‌وه‌ بۆ قۆناخی پێشکه‌وتنخوازی و مۆدێڕنیته‌ .

کورد ،هه‌میشه‌ به‌ دیرۆکی کۆن و دێرین و  ژیار و شارستانییه‌تی زه‌نگینی خۆی ده‌نازێ و ئه‌م پرسه‌ وه‌ک فه‌کته‌رێک بۆ  ده‌ست خستنی مافی ڕه‌وای خۆی و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت و کیانێکی کوردی به‌ هه‌مان مه‌به‌ست ده‌کار دێنێ  و که‌سیش حاشا و نکۆڵی له‌م گرینگه‌ ناکات و بێگومان ئه‌مه‌ سه‌ره‌تایی ترین ماف وحه‌قی نه‌ته‌وه‌ و گه‌لێکه‌ به‌ نفووس و حه‌شیمه‌تێکی پتر له‌ 40 ملیۆن که‌سییه‌وه‌.به‌ڵام ئه‌مه‌ به‌و مانا نییه‌ که‌ له‌ به‌رامبه‌ر زۆر دیارده‌ی چه‌وت و ڕووداوی تاڵ و ڕه‌وشت نزمانه‌ و دژه‌مرۆییانه‌ی ناو کۆمه‌ڵگه‌ ،خۆ له‌ نه‌بانی و گێلی بده‌ین و په‌رده‌پۆشیان بکه‌ین .کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستان به‌ هه‌ر چوار –پێنج پارچه‌که‌یه‌وه‌ هێشتا گیرۆده‌ی زۆر دیارده‌ی کرێت و نه‌ریتیییه‌ که‌ له‌ هه‌ر ناوچه‌‌ و ده‌ڤه‌ر و محاڵێک به‌ شتێک ناودێر ده‌کرێ. 

هێشتا ئافره‌ت ،خاوه‌نی ده‌نگ و بۆچوونی ڕاستینه‌ی خۆی نییه‌ و له‌ زۆر کۆمه‌ڵگه‌ی کوردستاندا به‌ دیدێکی تر سه‌یر ده‌کرێ که‌ ده‌بێ ته‌نانه‌ت پاش وه‌رگرتنی باڵاترین بڕوانامه‌ی زانستگه‌یی، دیسان هه‌ر بخزێته‌وه‌ ناو چوارچێوه‌که‌ی ماڵ و خۆ به‌ چه‌ند پرسی لاوه‌کییه‌وه‌ سه‌رقاڵ بکات و چه‌مه‌ڕا بمێنێته‌وه‌ تا داواکاری بۆ په‌یدا بێت و شوو بکات.ئه‌وه‌ی ڕاستیی بێت سه‌رچاوه‌ی زۆر کێشه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تی ناو جڤاکی کوردیش هه‌ر له‌سه‌ر پرسێکه‌ به‌ ناوی “شه‌ره‌ف” که‌ هێشتا ئێمه‌ی کورد به‌ عه‌قڵییه‌تێکی ڕزیوی عه‌شیره‌تییانه‌ و پیاوسالارانه‌وه‌ سه‌یری پرسه‌که‌ ده‌که‌ین و ئه‌و ئیزنه‌ به‌ گه‌نج به‌ تایبه‌ت ڕه‌گه‌زی مێینه‌ ناده‌ین بۆ خۆی  بڕیار له‌سه‌ر چاره‌نووسی ژیانی داهاتووی بدات.

ده‌سبه‌رداربوون و وازهێنان له‌ داب و نه‌ریت و فه‌رهه‌نگی چه‌وت  و سه‌قه‌ت ،نه‌ ته‌نێ دژایه‌تیکردن و پشتکردنه‌ فه‌رهه‌نگی ده‌وڵه‌مه‌ندی کوردیی نییه‌ به‌ڵکوو سڕینه‌وه‌ و پاقژکردنه‌وه‌ی کولتووری دارا و خودان بایه‌خی کورده‌ له‌  به‌ها دژه‌ مرۆییه‌کان‌.کورد ،ئه‌مڕۆکه‌ له‌سای دیارده‌ی جیهانگیری و شارستانییه‌تی سه‌رده‌مه‌وه‌ خاوه‌نی ده‌یان که‌ناڵی ڕاگه‌یاندن و میدیاییه‌ که‌چی هێشتاکه‌ زۆربه‌ی هه‌ره‌ زۆری ئه‌و که‌ناڵانه‌یش هه‌ر له‌ خزمه‌ت قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی خێڵکه‌کییانه‌ و بنه‌ماڵه‌یی و عه‌شیره‌تی و حیزبییدان و جار جاره‌ بۆ تام و گه‌ر به‌ حاڵی … زه‌ره‌رمه‌ند نه‌بێت ،نووزه‌یه‌کیان لێوه‌ به‌رگوێ ده‌که‌وێ.ڕاگه‌یاندن ،ئه‌مڕۆکه‌ بۆیه‌ به‌ کۆڵه‌که‌ی چواره‌می دێمۆکراسی داده‌نرێ،چوونکه‌ زێترین کارتێکه‌ری له‌سه‌ر کۆمه‌ڵ هه‌یه‌ و ته‌نانه‌ت له‌ دووره‌ده‌ستترین گوند و ناوچه‌کانی کوردستانیش که‌متر ماڵێکت پێ شک دێت،له‌ بن کاریگه‌ریه‌تی میدیادا نه‌بێت.

ڕاگه‌یاندنی کوردی باشه‌ تا ئێستا بۆ وشیارکردنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ر له‌و پێوه‌ندییه‌دا چی پێکراوه‌ و چه‌نده‌ کاریگه‌ر بووه‌؟ وه‌رامدانه‌وه‌ به‌م پرسیاره‌ و ده‌یان پرسیاری تری له‌و چه‌شنه‌، پێویستیی به‌  داتا و ڕاپرسیی ورد هه‌یه‌؛ به‌ڵام ئه‌وه‌ی ڕاستیی بێت بینین و سه‌یرکردنی به‌رنامه‌ی که‌ناڵه‌کانی ڕاگه‌یاندنی کوردی ئه‌و ڕاستییه‌ تاڵه‌مان لا ده‌رده‌خات که‌ زۆر که‌م و ده‌گمه‌نن ئه‌و به‌رنامانه‌ی هه‌ڵگری په‌یام و ڕه‌هه‌ند و لایه‌نی ڕۆشنگه‌ری بن. ئه‌وه‌ له‌ حاڵێکدایه‌ که‌ به‌ لای کۆمه‌ڵناس و گه‌وره‌ شاره‌زای بواری میدیا و ڕاگه‌یاندن ،مه‌ک لۆهانه‌وه‌،” میدیا ،هه‌مان په‌یامه‌ و په‌یامیش هه‌مان میدیایه”.‌

ڕاسته‌ ،یه‌ک له‌ کارکرده‌سه‌ره‌کییه‌کانی ڕاگه‌یاندن، سه‌رقاڵکردنی جه‌ماوه‌ره‌ به‌ڵام له‌ هه‌مان حاڵدا گه‌ر به‌رنامه‌یه‌کی ڕادیۆیی و ته‌له‌ڤزیۆنی هه‌ڵگری په‌یامێکی ڕوون نه‌بێت،له‌باری چاندیی و فه‌رهه‌نگییه‌وه‌ ئه‌وه‌نده‌ به‌ حاڵی کۆمه‌ڵ سوودمه‌ند نابێت . ئه‌مڕۆکه‌ له‌ هه‌موو ناوه‌نده‌کانی ڕادیۆ ته‌له‌ڤزیۆنیی له‌ ئاستی جیهاندا ده‌زگه‌ و سه‌نته‌رێک دانراوه‌ بۆ ڕاپرسی له‌ ناو کۆمه‌ڵدا له‌سه‌ر به‌رنامه‌کانی ڕادیۆ ته‌له‌ڤزیۆن و ڕاده‌ی کارتێکه‌رییان .

هێشتا ئێمه‌ ئه‌وه‌نده‌ سه‌رقاڵی پرسی لاوه‌کین ،ئاوڕێکمان له‌م پرسه‌ گرینگه‌ نه‌داوه‌ته‌وه‌. پێویسته‌ هه‌رچی زووتر به‌رپرسانی بواری میدیا و ڕاگه‌یاندن بیر له‌م پرسه‌ هه‌ستیاره‌ بکه‌نه‌وه‌ با نه‌وه‌ و جیلی سبه‌ی ناو کۆمه‌ڵگه‌ به‌ دید و بۆچوون و چاوێکی کراوه‌تره‌وه‌ سه‌یری جیهانی چوارته‌نیشتی خۆی بکات و ئه‌وه‌نده‌ به‌ دونیای سبه‌ی نامۆ و بێگانه‌ نه‌بێت.  پلانکردن بۆ پرسه‌ ئابوورییه‌کان ڕاسته‌ ژێرخانی کۆمه‌ڵگه‌که‌مان به‌هێز ده‌کات و توانا به‌ کۆمه‌ڵ ده‌به‌خشێ به‌ڵام له‌و لاوه‌ که‌مته‌رخه‌میی به‌رامبه‌ر پرسه‌ چاندییه‌کان، سبه‌یه‌کی ته‌ماوی و ناڕوونمان ده‌خاته‌ به‌رده‌م که‌ بۆ قه‌ره‌بووکردنه‌وه‌ی ،ده‌بێ سه‌رمایه‌ و سامانێکی زۆری مرۆیی و دراویی  ده‌کار بێنین .

بۆیه‌ بۆ هه‌نووکه‌ی تاک و کۆمه‌ڵگه‌ی کوردیی ،به‌رپرسانی حوکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان میناک ده‌سته‌ڵاتێکی کوردستانی ،گه‌ره‌ک ژیرانه‌ و به‌ وردی ئاوڕ له‌ پرسه‌ چاندییه‌کان بده‌نه‌وه‌ و به‌  ده‌کارگرتنی توانای شاره‌زایانی بواره‌چاندییه‌کان ،بۆ سبه‌ی گه‌شی کۆمه‌ڵگه‌که‌مان تێبکۆشن و به‌رنامه‌ و سیاسه‌تێکی ڕوونی فه‌رهه‌نگیی و چاندیی دابڕێژن.پاراستنی داب و نه‌ریتی ڕه‌سه‌ن و ده‌وڵه‌مه‌ندی کوردیی و به‌ها کوردییه‌کان تا کاتێک له‌ دژایه‌تی له‌گه‌ڵ به‌هاکانی مرۆییدا نه‌بن،نه‌ ته‌نیا پێویسته‌ ،بگره‌ ئێمه‌ی کوردیش هه‌ر به‌و به‌ها و بایه‌خانه‌وه‌ له‌ ئاستی جیهاندا ده‌ناسرێین.

کولتوور و فه‌رهه‌نگی کوردیی خاوه‌نی ئه‌وه‌نده‌ تایبه‌تمه‌ندی گرینگ و به‌بایه‌خه‌ که‌ داخه‌که‌م زۆر جار هه‌ندێ دابی عه‌شیره‌تی و خێڵکه‌ییانه‌ی ناو کۆمه‌ڵگه‌ زیانی ئه‌وتۆی پێ ده‌گه‌یینێ که‌ له‌ قه‌ره‌بوو نایه‌. هێشتا له‌ زۆر شوێنی کوردستاندا و بگره‌ له‌ ناو کوردی دانیشته‌ی هه‌نده‌رانیش له‌ ماوه‌ی ساڵدا به‌ناوی پرسی پاراستنی “شه‌ره‌ف”ه‌وه‌ ده‌یان کاره‌سات ڕوو ده‌دات که‌ دیاره‌ هه‌ر ئه‌م پرسه‌ سیمای کورد لای جیهان لێڵ ده‌کات. داب و نه‌ریت گه‌ر ڕێگر بێت له‌به‌رده‌م بره‌وپێدانی به‌ها مرۆییه‌کان نه‌ ته‌نیا ده‌بێ ده‌سبه‌رداری بین،به‌ڵکوو هه‌وڵ بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ و بنبڕکردنی له‌ ناو کۆمه‌ڵگه‌یش دا بده‌ین و ئه‌و کۆت و به‌نده‌ ناشارستانییه‌ له‌ ملی خۆ داکه‌نین.   {jcomments off} 

*  هێربێرت مارشاڵ مه‌ک لۆهان: کۆمه‌ڵناس و پیتۆڵ و مامۆستا و سه‌یدای که‌نه‌دیی ناوه‌ندی لێکۆڵینه‌وه‌ی میدیایی له‌ “تۆرنتۆ”ی که‌نه‌دا و ئه‌و که‌سه‌ی بۆ یه‌که‌مجار چه‌مکی “گوندی جیهانیی” هێنایه‌ ئاراوه‌.

                                        تاران

                              22ی سه‌رماوه‌زی 2712