ئێمە‌و عەرەب, مەریوان وریا قانع

له‌کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەمەوە یەکێک له‌”ئەویتر“ەکانی ناسیۆنالیزمی کوردی عەرەبە. لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتە دینییەکانی ناوچەکەدا دانیشتوانی ناو ئەو ئیمپراتۆریەتانە یەکتریان وەک ”برای دینی“ وێنادەکرد‌و

له‌کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەهەمەوە یەکێک له‌”ئەویتر“ەکانی ناسیۆنالیزمی کوردی عەرەبە. لەسەردەمی ئیمپراتۆریەتە دینییەکانی ناوچەکەدا دانیشتوانی ناو ئەو ئیمپراتۆریەتانە یەکتریان وەک ”برای دینی“ وێنادەکرد‌و دین بنەمای سەرەکی شوناسی هەمووان بوو. ئیسلام ئەو سەرزەمینە رەمزییەبووە کە گروپە ئەتنی‌و کولتوری‌و زمانەوانییە جیاوازەکانی له‌چوارچێوەیەکی گشتیدا کۆدەکردەوە. ئەم دۆخە لەدوای کۆتاییهاتنی قۆناغی ئیمپراتۆریەت‌و دروستبوونی دەوڵەتە نەتەوەییەکان لەدوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە لەناوچەکدا، کۆتاییپێدێت. لەم دۆخە نوێیەدا ئەوەی دەبێتە چوارچێوەی کۆکردنەوەی گروپە دینی‌و ئەتنی‌و کولتوری‌و نەتەوەییەکان لەگەڵیەکدا چیدی دین نییە، بەڵکو ئەو چوارچێوە نیشتیمانی‌و نەتەوەییە نوێیانەیە کە تیایاندا هەر میللەت‌و گروپێک وێنەیەکی تازەی خۆی‌و وێنەیەکی تازەی ئەوانیتری دەوروبەری دەکێشێت. لەم قۆناغەدا خەیاڵی سیاسی‌و کولتوری ئێمە چیدی عەرەب‌و تورک‌و فارس وەک هاودین، یان برای دینی نابینێت، بەڵکو وەک بیانی، یان وەک ئەویترێکی ناحەز، یان لانیکەم وەک ئەویترێک دەیانبینێت کە پەیوەندییەکی ئاڵۆز‌و ناحەزانە بە میللەتی ئێمەوە گرێیانئەدات. ئەو وێنەیەی کە ئەحمەد موختار بەگی جاف له‌شیعرێکدا بۆ نەتەوە دراوسێکانی میللەتی ئێمەی دەکێشێت، هەمان وێنە، یان زۆر لەو وێنەیە نزیکبووە کە ناسیۆنالیزمی بۆ نەتەوە دراوسێیانەی کێشاوە. لەو شیعرەدا ئەحمەد موختار ئاوا باس لەو دونیا نوێیە دەکات کە کورد لەدوای جەنگی جیهانی یەکەمەوە دەکەوێتە ناوییەوە (لەکاتی نووسینی ئەم وتارە کورتەدا دیوانەکەی ئەحمەد موختارم لەبەردەستدا نییە، هیوادارم شیعرەکەم بەڕاستی گواستبێتەوە). ئەحمەد موختار دەڵێت:

هێندە حیزە بەختی کورد بۆ کوشتن‌و تاڵانیان

کۆمەڵێک هاتوون بەسواری حوشتری پێپانەوە

حاڵی کورد ئەمڕۆ لەنێوان تورک‌و ئێران‌و عەرەب

بێچووە تەیرێکە کەوتۆتە داوای منداڵانەوە

بەجۆرێک له‌جۆرەکان ناسیۆنالیزمی کوردی بە درێژایی سەدەی بیستەم پارێزگاری له‌چوارچێوە گشتییەکانی ئەم وێنەیە کردوە، لەسەرێکەوە ”ئەوانیتر“ی وەک ئەوانیترێکی ناحەز ناساندووە‌و لەسەرێکی دیکەشەوە کورد خۆشی وەک قوربانی وێناکردووە. ئەوەی من لێرەدا دەمەوێت لەسەری راوەستم راستی‌و ناڕاستی ئەم وێنەیە نییە. ئەوەی دەمەوێت باسیبکەم لێکچوونی سەرسوڕهێنەری ناسیۆنالیزمی کوردییە له‌ناسیۆنالیزمی عەرەبی‌و دووبارەکردنەوەی ناسیۆنالیزمی کوردییە بۆ ئەزموونی ناسیۆنالیزمی عەرەبی، بێگومان بەهەندێک جیاوازییەوە کە من لێرەدا مەودای باسکردنیانم نییە. 

عەرەب بەدرێژایی سەدەی بیستەم باسی له‌بوونی ”ئومەی عەرەبی“‌و یەکێتی نەتەوەی عەرەب‌و یەکێتی نیشتیمانی عەرەب دەکرد، هاوکات باسی له‌بوونی زوڵمێکی یەکگرتوو، پیلانێکی یەکگرتوو، دوژمنێکی یەکگرتوو دەکرد کە تەماعی کردۆتە دونیای عەرەبی‌و رێ لەگەشەکردن‌و پێشکەوتنی دەگرێت. هەم بوونی ئومەی عەرەبی‌و هەم بوونی ویستی یەگرتن‌و هەم بوونی دوژمنە یەکگرتوەکانی عەرەبیان وەک پێدراوێکی سروشتی مامەڵە دەکرد. وەک بەڵگەنەویستێکی مێژوویی‌و سیاسی‌و فەرهەنگی. ئەوەی شتێکی بگوتایە ناکۆک بەم دروستکراوە ئەفسانەیەی یەکگرتن وەک ناحەز‌و دوژمن‌و خائین بە مەسەلەی ”ئومەی عەرەبی“ دەیانناساند. ئەوەی لەئێستادا، واتە له‌کۆتایی سەدەی بیستەم‌و سەرەتای سەدەی بیست‌و یەکەمدا، دەیبینین دابەشبوون‌و پارچەپارچەبوونی قووڵ‌و هەمه‌لایەنی دونیای عەرەبە. دابەشبوونی سیاسی‌و مەزهەبی‌و دینی قووڵ، دابەشبوونی ئەتنی‌و زمانەوانی‌و ناوچەیی قووڵتر له‌هەموو شوێنێکی ئەو دونیایەدا دەبینرێت. گەر عێراق بە نموونە وەربگرین، دەبینین لەکاتێکدا ئەم وڵاتە لەهەموو وڵاتەکانی تری عەرەب زیاتر باسی ئومەی عەرەبی یەکگرتو‌و یەک ئامانج‌و یەک چارەنووسی دەکرد، ئەمڕۆ نەک تەنها بەسەر سونە‌و شیعەدا دابەشبووە، بەڵکو لەناو هەریەکێک لەو دوو کەمپەشدا چەندان دابەشبوون‌و پارچەپارچەبوونی سیاسی‌و دینی‌و ناوچەیی‌و خێڵەکی هەیە. دوای سەدەیەک له‌ناسیۆنالیزم، ئەمڕۆ شتێکی هاوبەش لەنێوان وڵاتە عەرەبییەکاندا نادۆزینەوە هێزی ئەوەی هەبێت بەگژ کۆڵەکەیەک له‌کۆڵەکەکانی دابەشبوون‌و پارچەپارچەبوونی عەرەبەکاندا بچێتەوە، نەک بەگژ هەموویاندا. لەئاستی سیاسیشدا دونیای عەرەبی له‌باتی دروستکردنی شێوازێک له‌حوکمڕانی کە هەڵگری لانیکەمی رێزگرتنی ئینسان‌و رێزگرتنی کۆمەڵگابێت، بووە بە سەرزەمینی دروستبوون‌و قەڵەوبوونی ناشیرینترین‌و خوێناویترین شێوەکانی دیکتاتۆریەت. لەڕاستیدا له‌دونیای عەرەبیدا جۆرێک له‌دەسەڵات دروستبوو کە تەنها یەک ستراتیژی هەیە: ستراتیژیەتی مانەوە‌و پاراستنی دەستەی حوکمڕان. لەمەشدا هەم ئەو رژێمانەی کە خۆیان بە چەپ‌و سۆشیالیست‌و پێشکەوتنخواز دەزانی‌و هەم ئەو رژێمانەش کە پاشایەتی‌و میرنشینین، هەمان ستراتیژییان هەبووە. هەم سەرۆکەکان بوون بە سەرۆکی هەتاهەتایی‌و هەم دوای خۆشیان سونەتی گواستنەوەی دەسەڵاتیان بۆ کوڕەکان‌و خزمەکانیان بەجێهێشت. ئەم دۆخە له‌دونیای عەرەبیدا هەلومەرجێکی دروستکردووە کە خەڵکی ئەو وڵاتانە نەک تەنها له‌ناسیۆنالیزمی عەرەبی‌و دروشم‌و گفت‌و بەڵێنەکانی نائومێدببن، بەڵکو لەخودی عەرەببوون نائومێدببن. نائومێدبوون له‌سیاسییە عەرەبەکان گۆڕاوە بۆ نائومێدبوون له‌عەرەببوون خۆی. ئەمەش لانیکەم قوڵایی بەشێک لەو ئەزمە‌و قەیرانانەی دونیای عەرەبمان لەمڕۆدا بۆدەردەخات. 

لەزۆر رووەوە ئەوەی ئەمڕۆ له‌کوردستاندا روودەدات دووبارەکردنەوەی هەمان مۆدێلە، هەم دابەشبوون‌و پارچەپارچەبوونە سیاسی‌و کۆمەڵایەتی زمانییەکان هەن، هەم ئەو شێوازی حوکمڕانییەی کە عەرەبەکان بەدرێژایی سەدەی بیستەم دروستیانکرد. سەرەڕای ئەمە ئەمڕۆ نەک تەنها نائومێدبوونێکی گەورە له‌سیاسییەکانی کورد‌و له‌سیاسەتکردن له‌کوردستاندا ئامادەیە، بەڵکو بڕێکی بەرچاوەی ئەم نائومێدییانە بەرەو ئەوە گەشەدەکەن ببن بە نائومێدبوون له‌کوردبوون خۆی. کەمنین ژمارەی ئەو خوێندەوار‌و رۆشنبیرانەی بەدەستەواژەی ”مێگەل“‌و ”جاهیل“‌و ”رانەمەڕ“ باس له‌کۆمەڵگای کوردی ئەمڕۆدەکەن. ئەمجۆرە نائومێدبوونە نائومێدی نییە لەم یان لەو سیاسی، لەم یان لەو پارت‌و رێکخراو‌و هێزی کۆمەڵایەتی، بەڵکو نائومێدبوونە له‌ئینسانی کورد وەک ئینسان. هیچشتێک هێندەی جێگۆڕکێی وێنەکەی مەلا مستەفا له‌پەرلەمانی کوردستان بۆشبوونی عەقڵیەتی نەتەوەیی‌و نیشتیمانی له‌کوردستاندا نیشاننەدا، بەتایبەتی لای ئەو نەوە گەنجەی پارتی‌و یەکێتی لەدوای راپەڕینەوە لەناو ریزی رێکخستنە حیزبییەکانی خۆیاندا پەروەردەیان کردون. پەنابردنی ئەم گەنجانە بۆ زمانی پیرۆزکردنی کەس‌و حیزب‌و بۆ زمانی بەشەیتانکردنی ئەوانیتر، نیشانیدا وشیاری نیشتیمانی‌و نەتەوەیی لەناو ئەم نەوە حیزبییەدا سانتیمەترێک نەچێنراوە. گۆڕینی وێنەی پیاوێک له‌دیوارێکەوە بۆ دیوارێکی تر ئەو هەموو توندوتیژییە رەمزییە‌و ئەو هەموو کاردانەوە گەورانەی دروستکرد، ئەمە چیمان پێدەڵێت جگە لەوەی باسکردن له‌بوونی شتێک بەناوی “نەتەوەیەکی سیاسی”یەوە له‌کوردستاندا جگە له‌درۆیەکی گەورە شتێکی دیکە نییە. 

سه‌رچاوه‌: ئاوێنه‌

{jcomments off}