پرۆژە گەورەکان عەره‌بستانی سعودیە‌و خەونی بە سەلەفیکردنی ناوچەکە,مەریوان وریا قانع

٣ -٤ بەشی یەکەم

سەرەتا
عەرەبستانی سعودیە یەکێکە له‌وڵاتە هەرە دەوڵەمەندەکان‌و هەرە دینییەکان‌و هەرە داخراوەکانی دونیا، هەم گۆمێکی گەورەی نەوتە‌و هەم بیابانێکە پڕ له‌دین. لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا یەکێکە لەگەمەکەرە سیاسییە گەورەکان، لەئاستی جیهانیشدا ئەندامە له‌یانەی بیست وڵاتە دەوڵەمەندەکەی دونیادا. عەرەبستانی سعودیە له‌دوای شۆڕشی ئێرانی ساڵی ١٩٧٩ له‌ململانێیەکی توند-دایە لەگەڵ رژێمە ئیسلامییەکەی ئێراندا. سعودیە ئەمڕۆکە له‌زۆر شوێنی ناوچەکەدا، بۆنموونە له‌میرنشینەکانی کەنداو‌و له‌عێراق‌و سوریا‌و لوبنان‌و یەمەندا، له‌بەگژاچوونەوە‌و ململانێیەکی سەرسەختدایە لەگەڵ دەسەڵاتی ئێراندا. جگە لەمە عەرەبستانی سعودیە خەریکی بەگژاچوونەوەیەکی رۆژانەی دەرەنجامەکانی بەهاری عەرەبی‌و خۆپاراستنە لەو شەپۆلی گۆڕانکارییەی ناوچەکەی گرتۆتەوە. 

نەوت‌و دین‌و دەسەڵات
سیتسمی سیاسی عەرەبستانی سعودیە سیستمێکی پاشایەتی دەسەڵاتگەر‌و ستەمگەرە، وڵاتەکە نەدەستوری هەیە، نە پارتی سیاسی مۆڵەتدراوی تێدایە، نە سەندیکای یاسایی‌و رێپێدراوی هەیە، نە دەسەڵاتەکان تیایدا لەیەکتری جیاکراونەتەوە، نەدەزگا‌و یاسا‌و لایەنێک هەیە بتوانێت له‌چۆنیەتی پیادەکردنی دەسەڵات‌و له‌کار‌و کردەوەی دەسەڵاتداران بپرسێتەوە.(١) دەسەڵات له‌عەرەبستانی سعودیەدا دەسەڵاتێکی بنەماڵەییە. له‌ڕۆژی دروستکردنی دەوڵەتی سعودیەوە له‌ساڵی ١٩٣٢ـەوە، بنەماڵەی ئال سعود دەستیان بەسەر هەموو بازنە سەرەکییەکانی دەسەڵاتدا گرتووە. ئەندامانی ئەم بنەماڵەیە لەمڕۆدا هێجگار زیادیکردوە، ژمارەی ئەو ئەمیرە‌و ئەمیرانەی سەر بەم خانەوادەیەن لەنێوان ٣ تا ٥ هەژارن‌و چاوەڕواندەکرێت له‌چەند ساڵی داهاتوودا بەهۆی ژنخوازی‌و منداڵبوونی زۆرەوە ئەم ژمارەیە دووقات بێت. زۆربەی هەرەزۆری ئەم شازادانە هیچ ئیش‌و کارێکی رەسمییان نییە، بەڵام هەریەکێکیان مانگانە دەیان هەزار دۆلار موچە وەردەگرێت، بەئارەزووی خۆیان‌و بە خۆڕایی بۆ کوێ بیانەوێت بە فڕۆکەکانی سعودیە سەفەردەکەن، چۆنیان بوێت ئاوا زەوی‌و زاری وڵاتەکە بەنرخێکی زۆر هەرزان بەسەر خۆیاندا دابەشدەکەن.(٢) ئەمە جگە لەوەی هەموو پۆستە سیاسی‌و ئەمنی‌و سەربازی‌و ئیدارییەکانی وڵات بەسەر ئەندامانی ئەم بنەماڵەیەدا دابەشکراون. هاوکات هیچ وڵاتێک له‌دونیادا ئەوەندەی سعودیە دەسەڵاتداری پیری نییە، ئەم وڵاتە کۆمەڵێک پادشا‌و ئەمیر حوکمی دەکەن کە زۆربەیان پیر‌و پەککەوتە‌و نەخۆشن. لەم ساڵانەی دواییشدا بەشێک له‌گەنجانی بنەماڵەکە دەستیانگرتووە بەسەر ئەو کەرتە ئابووریانەدا کە قازانجی زۆر‌و ئاسان دەکەن، خۆکردن بەشەریکی ئەو بازرگان‌و خاوەن کۆمپانیایانەش کە سەرکەوتوون‌و قازانجی زۆر‌و گەورە دەکەن، بەشێکە لەم سیاسەتە.(٣) 
بەپێی هەندێک سەرچاوە رێژەیەکی سەدی گەورەی پارەی نەوتی ئەو وڵاتە ناچێتە حیساباتی رەسمی دەوڵەتەوە‌و راستەوخۆ دەچێتە گیرفانی ئەم لەشکرە له‌شازادەی کچ‌و کوڕەوە. لەناوەڕاستی سەدەی بیستەمەوە نەوت پایە هەرە سەرەکییەکەی دەسەڵاتی ئەم دەوڵەتە بنەماڵەییە دەستنیشاندەکات، ئەم پارەیەش پارەیەکی بێشومارە. عەرەبستانی سعودیە تەنها لەنێوان ساڵی ٢٠٠٨‌و ٢٠١٠ بایی ٥٠٠ ملیار دۆلار نەوتی لەبازاڕەکانی دونیادا فرۆشتوە، ئەم پارەیەش له‌قاسەیەکی مەرکەزیدا کۆکراوەتەوە کە لەژێر دەستی بنەماڵەی ئال سعودـدایە. سعودیە نزیکەی ٢١ لەسەدی وزەی بەکارهاتووی هەموو دونیا بەرهەمدەهێنێت‌و نزیکەی ٢٥ لەسەدی یەدەگی نەوتی ئەم ئەستێرەیەش لەو وڵاتەدایە. ئەمریکا گەورەترین وڵاتی دونیایە کە نەوتی سعودیە دەکڕێت‌و بەکاردەهێنێت.(٤) سەرەڕای ئەو هەموو پارەیەی لەو وڵاتەدا هەیە، کەچی هێشتا زیاد له‌٢٠ لەسەدی کۆمەڵگای سعودی نەخوێندەوارە، نزیکەی ٣٠ لەسەدی بێئیشە، رێژەی بێئیشی لەناو ئافرەتاندا هێجگار بەرزترە‌و لەهەندێک شوێندا ٧٠ تا ٨٠ لەسەدە. هاوکات نزیکەی ٥ ملیۆن کرێکاری کۆچکردو لەو وڵاتەدا کاردەکات‌و زۆربەی هەرەزۆریان وەک کۆیله ‌مامەڵەدەکرێن. ئەم کرێکارانە زۆربەیان خەڵکی هەژار‌و نەداری پاکستان‌و ئەندەنوسیا‌و فلیپین‌و وڵاتانی تری ئاسیای دوورن‌و ئەو کارانەی سعودیەکان خۆیان نایکەن بەپارەیەکی کەم بەم کرێکارە کۆچکردوانە ئەنجامیئه‌دەن. خانمێکی هۆڵەندی دۆستی من ساڵی پار نامەیەکی دکتۆرای هێجگار گرنگی لەسەر دۆخی کرێکاری کۆچکردو بۆ سعودیە نووسی، ئەو کتێبە پڕیەتی له‌حیکایەتی تۆقێنەری مامەڵەی نائینسانی سعودیەکان بۆ ئەو کرێکارانە‌و هەلومەرجی ژیانیان بە “کۆیلایەتی نوێ” ناودەبات.(٥) 
بنەماڵەی دەسەڵاتداری ئال سعود بۆ پاراستنی ئەم دۆخە هەموو دەسەڵاتەکانیان لەدەستی خۆیاندا کۆکردۆتەوە، هێزێکی گەورەی سەربازی‌و ئاسایشی نهێنی‌و ئاشکرایان دروستکردوە، هیچ رێکخراوێک، چەند بچووک‌و کەمکاریگەریش بێت، بۆی نییە بەبێ پرس‌و وەرگرتنی مۆڵەتی رەسمی له‌دەسەڵاتداران، دروستببێت. مافی خۆپیشاندان‌و ناڕەزاییدەربڕین قەدەغە‌و یاساغکراوە‌و تێگەیشتنی رەسمی بۆ دەسەڵات له‌وڵاتەکەدا بریتییە له‌گوێڕایەڵی تەواوی کۆمەڵگا بۆ پادشا‌و بنەماڵەی دەسەڵاتدار. ئەم ستەمگەرییە سیاسی‌و کۆمەڵایەتییە له‌وڵاتەکەدا لەڕێگای لێکدانەوەیەکی تایبەتی ئیسلامەوە رەواکراوە‌و دەسەڵاتدارانی سعودیە ژمارەیەکی زۆری پیاوانی ئاینی وەهابییان لەبەردەستدایە کە ئەرکی سەرەکییان بەخشینی رەوایەتییە بەو سیستمە. بوونی قەبری پێغەمبەری ئیسلام‌و شوێنەوار‌و رەمزە دینییەکانی تری ئیسلام لەو وڵاتەدا، وایکردوە ئەم وڵاتە دەسەڵاتێکی دینی گەورەی هەبێت، واتە خاوەنی “دەسەڵاتێکی نەرم”ی گەورەبێت‌و ئەم دەسەڵاتەش بەشێوەیەکی بەرفراوان بۆ بەهێزکردنی دەسەڵاتی عەرەبستانی سعودیە لەناوچەکە‌و لەدونیادا بەکاربهێنێت. بۆ تێگەیشتنی زیاتر له‌دۆخی ئەمڕۆکەی سعودیە سەرنجێکی کورت‌و خێرا لەمێژووی ئەو وڵاتە پێویستە.
سێ دەوڵەت
له‌مێژووی سعودیەدا باس له‌سێ قۆناغی دروستبوونی دەوڵەتی سعودی دەکرێت. حیکایەتی دروستبوونەکەش دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٧٤٤، کاتێک محەمەدی کوڕی سعود، سەرۆکی خێڵی ئال سعود، لەگەڵ محه‌مەدی کوڕی عەبدولوەهاب(١٧٠٣-١٧٩٢)، دامەزرێنەری رێبازی وەهابیزم، لەسەر ئەوە رێککەوتن ناوچە جیاوازەکانی جەزیرەی عەرەبی داگیربکەن‌و یەکیبخەن. بەپێی ئەم رێککەوتنە ئەرکە سیاسی‌و دینییەکان لەنێوان ئەو دوو کەسەدا بەمشێوەیە دابەشکرا. محەمەدی کوڕی سعود لەڕووی سیاسییەوە ببێت بە سەرۆکی دەوڵەتەکە‌و لەڕووی دینیشەوە محەمەد عەبدوەلوەهاب ببێت بە سەرۆکی ئاینی.(٦) ئەم دابەشکردنە تایبەتەی دەسەڵات‌و ئەم کارە پێکەوەییە بووە هۆی دروستبوونی “دەوڵەتی یەکەم”ی سعودیە. بەڵام ئەم دەوڵەتە زۆری نەخایاند، بەهۆی یاخیبوون‌و پەلاماردانی ناوچەکانی دەوروبەر‌و ترساندنی دانیشتوانەکانیان، عوسمانییەکان له‌ساڵی ١٨١٨دا پەلاماری ئەم دەوڵەتەیان داو روخاندیان، بەڵام هەم نەوەکانی ئال سعود‌و هەم پیاوە دینییە وەهابییەکان توانییان جارێکی تر خۆیان کۆبکەنەوە‌و بەیەکەوە “دووهەم دەوڵەت”ی سعودی له‌ساڵی ١٨٢٤ دروستبکەن. ئەم دەوڵەتەش جارێکی تر لەلایەن عوسمانییەکانەوە پەلاماردرا‌و لەساڵی ١٨٩١ روخێنرا. “دەوڵەتی سێهەم”ی سعودی، ئەو دەوڵەتەی ئەمڕۆ هەیە، له‌ساڵی ١٩٣٢ بە یارمەتی به‌ریتانیا دروستکرا. 
لەهەموو ئەو قۆناغانەی سەرەوەدا بەمڕۆشەوە ئەو رێککەوتنە سیاسییەی نێوان ئالی سعود‌و رێبازی وەهابیزم پارێزراوبووە. ئەم رێککەوتنە ستراتیژییە لەزۆر رووەوە رۆڵێکی گرنگ دەبینێت له‌دەستنیشانکردنی سیاسەتی سعودیە لەناوخۆی وڵاتەکە‌و لەناوچەکە‌و له‌ئاستی جیهانیشدا. لەپاڵ ئەم رێککەوتنەدا دەوڵەت‌و کۆمەڵگای سعودی لەپشتی بەهێزکردن‌و قەڵەوکردنی بڕی هەرەزۆری بزوتنەوە سەلەفییە سونییەکانی ئەمڕۆکەی ناوچەکە‌و دونیاوەن، مێژووی ئیسلامی سیاسی سوننی لەنیوەی دووهەمی سەدەی بیستەمدا له‌سیاسەتی سعودیە‌و توانا مادی‌و مەعنەوییەکانی ئەو وڵاتە جیاناکرێتەوە. هاوکات رۆڵی سعودیە له‌دروستبوون‌و بەهێزبوونی ئیسلامی جیهادی‌و توندوتیژدا رۆڵێکی بەرچاوە‌و بەشێکی زۆری گروپە چەکدارە توندڕەوە ئیسلامییەکانی ساڵانی هەشتا‌و نەوەدی سەدەی بیستەم لەلایەن سعودیەوە هاریکاریکراون، ئیتر له‌موجاهیدینی ئەفغانییەوە بیگرە تا بە گروپەکەی تاڵەبان‌و هێزە دینییە سونییەکانی ناو پاکستان‌و شوێنەکانی تر دەگات. ئەلقاعیدە خۆشی بەرهەمێکی سعودیە‌و بەڕادەیەکی زۆر هەم ئەو فەزا دینییە وەهابییە دروستیکرد کە له‌سعودیەدا ئامادەیە، هەم ئه‌و دۆلاری نەوتەی کە دەچێتە ناو قاسەکانی ئەو وڵاتە‌و سەر حیسابی بانکی خێزانە دەوڵەمەندەکانی وەک خێزانی بن لادن.

وەهابیزم وەک ئایدیۆلۆژیا
وەک وتم ئیسلامی وەهابی، یان وەهابیزم، یەکێکە له‌پایە سەرەکییەکانی دەسەڵات له‌شانشینی سعودیەدا. وەهابیزم جۆرێکی هێجگار داخراوی سەله‌فیەتی دینییە‌و لەسەر لێکدانەوەیەکی حەرفی قورئان‌و گوتەکانی پێغەمبەر‌و هاوەڵەکانی دروستبووە، هاوکات لاساییکردنەوەی کار‌و کردەوەی نەوەی یەکەمی مسوڵمانەکان بە تاقە شێوازی راستەقینەی ئیسلام دەزانن. وەهابییەکان پێیانوایە ئەوان خاوەنی تاقە لێکدانەوەیەکی راستەقینەی ئیسلامن‌و هەموو شێوازەکانی تری ئیسلام هەڵە‌و لادانن له‌دینی خودا. ئیسلام لای وەهابییەکان دەبێت هەموو رەهەندەکانی ژیانی تاکەکەسی‌و ژیانی دەستەجەمعی بگرێتەوە‌و ئامۆژگارییەکان چۆن ١٤٠٠ ساڵ لەمەوبەر نووسراون، بێهیچ لێلادان‌و لێکدانەوە‌و دەسکاریکردنێک، پەیڕەوبکرێن. لەمێژووی ئیسلامدا کەم گروپ هەبووە بەڕادەی ئەم گروپە وەهابییە داخراوە ئامادەبن مسوڵمانەکانی تر تەکفیکربکەن‌و بەئاسانی بکوژن‌و لەناوببەن. وەهابییەکان هەموو لێکدانەوەیەک لەدەرەوەی تێڕوانینی خۆیاندا بۆ ئیسلام بە “بیدعە” دادەنێن‌و بەگژیدادەچنەوە. دوژمنە سەرەکییەکانی وەهابیزم ئیسلامی شیعە‌و ئیسلامی سۆفییەکانە، ئەوان ئەم دووانە وەک کوفر‌و بێدینی وێنادەکەن. شوێنی دروستبوونی ئەم سەلەفیەتە دینییە دۆگمایی‌و داخراوە ناوچەی نەجدی سعودیەیە، کە یەکێکە لەناوچە هەرە دواکەوتو‌و خێڵەکی‌و داخراوەکانی ئەو وڵاتە.(٧) پارەی نەوتی سعودیە وایکردووە ئەم دیدە داخراو‌و دۆگمایی‌و کۆنەپارێزە بۆ ئیسلام بە بەشێکی زۆر گەورەی دونیادا بڵاوببێتەوە‌و ببێت بە یەکێک له‌تێڕوانینە هەرە سەرەکییەکان بۆ ئیسلام لەمڕۆدا. ئەم دیدە بۆ ئیسلام لەناو سعودیە خۆیدا نەوەیەکی توندڕەوی دروستکرد بەڕادەیەک ١٥ کەس لەو ١٩ کەسەی خۆیان له‌١١ی سێپتێمبەردا له‌ئەمریکا تەقاندەوە، سعودیبوون. 
ئەگەرچی وەهابییەکان بەردەوام رەوایەتییەکی دینی بە کاروکردەوە‌و شێوازی حوکمڕانی دەسەڵاتدارانی عەرەبستانی سعودیە دەبەخشن، بەڵام داخرانیان بەڕادەیەکە تەنانەت دەسەڵاتدارانی سعودیە خۆشیان چەندینجار لەگەڵ باڵە رادیکاڵ‌و پەڕگیرەکانی ئەم قوتابخانەیەدا تووشی بەرەنگاربوونەوە بوونەتەوە. یەکەم بەرەنگاربوونەوەی گەورەی نێوان ئال سعود‌و وەهابییەکان له‌ساڵی ١٩٢٩دا روویدا. ئەوکات پادشای سعودیەی ژمارەیه‌کی زۆری لێگرتن‌و کوشتن‌و راونان‌و زیندانکردن. بەرەنگاربوونەوەی دووهەم له‌ساڵی ١٩٧٩ روویدا. لەوساڵەدا‌و لەژێر کاریگەری شۆڕشی ئێرانیدا گروپێکی رادیکاڵی وەهابی مزگەوتە گەورەکەی مەکە-یا‌ن (کە کەعبەی تێدایە) داگیرکرد، سعودیەکان بە هاریکاری هێزێکی کۆماندۆی تایبەتی مەشقپێکراوی فەرەنسی توانییان کۆتایی بەو داگیرکردنە بهێنن‌و زۆربەی هەرەزۆری یاخیبووەکان لەناو مزگەوتەکەدا بکوژن. بەرەنگاربوونەوەی سێهەمیش بەرەنگاربوونەوەی نێوان ئالی سعود‌و ئەو وەهابیانەیە کە لەدوای داگیرکردنی سەدام حوسەینەوە بۆ کوەیت‌و دوای پەنابردنی پادشای سعودیە بۆ ئەمریکییەکان بۆ پاراستنی سعودیە له‌سەدام حوسەین، رەخنەی توندیان له‌پادشای سعودیە گرت‌و تاوانباریانکرد بە هێنانی لەشکری کافران بۆسەر زەمینی ئیسلام. ئەم گروپە زۆربایەن سەر بە رێکخراوی ئەلقاعیدەی بن لادن بوون‌و له‌دوای ساڵی دووهەزارەوە گلەیی‌و گازەندەکانیان لەدەسەڵاتدارانی سعودی گواستەوە بۆ ئاستی کەوتنە چالاکی خۆتەقاندنەوە‌و پەلاماردانی دەوڵەت خۆی. 
دەسەڵاتی پیاوانی دینی وەهابی له‌سعودیەدا هێجگار بەهێزە، وەهابییەکان لەهەموو شوێنێکی کۆمەڵگای سعودیدا ئامادەن‌و تێڕوانینەکانی وەهابیزم بووە بە بەشێکی گەورە له‌یاساکانی ئەو وڵاتە، سیستمی خوێندن‌و پەروەردە لەژێر چاودێرییەکی بەردەوامی وەهابیەکاندایە، بەشێکی زۆری میدیا‌و تەلەفیزۆن‌و رادیۆکانی ئەو وڵاتە تەرخانن بۆ بڵاوکردنەوەی بیروبۆچوونی ئەم گروپە، چالاکی فەتوادەرکردن، کە کردەیەکی رۆژانەیە، لەژێر دەستی ئەماندایە. هەموو سیستمی داوەری سعودییە له‌ژێر دەستی داوەر‌و پارێزەرە وەهابییەکاندایە. ئەمە جگە له‌دەسەڵاتی پۆلیسی ئەخلاق، کە له‌سعودیە ناوی “هەیئەی ئەمر بە مەعروف‌و نەهی له‌مونکەر”ی لێنراوە‌و دەسەڵاتێکی هێجگار گەورەیان هەیە، بەتەواوی لەژێر دەستی وەهابییەکاندایە. لەڕووی مێژووییەوە ئالی سعود‌و وەهابییەکان لەسەر ئەوە رێککەوتن کە ئالی سعود خەریکی کاروباری دەوڵەت‌و حوکمڕانی بێت‌و وەهابییەکانیش کۆمەڵگایان لەژێردەستدابێت. ئەگەرچی ئەمڕۆ ئەم دابەشکردنە هەندێک گۆڕانی بەسەرداهاتووە، بەڵام تا ئێستاش دابەشکردنی سەرەکی کارکردنە لەنێوان دەوڵەت‌و هێزە دینییەکەی ئەو وڵاتەکەدا. وەک پێشتریش وتم ئەم هێزە زۆرەی ئیسلامی وەهابی بەشێکە له‌سیاسەتی ناوەکی‌و ناوچەیی‌و دەرەکی ئەم دەوڵەتە.

ماف‌و ئازادی
وەک وتم دەوڵەتی سعودی دەستورێکی نییە کە ماف‌و ئەرکەکانی هاووڵاتیان‌و حوکمڕانانی تیادا دەستنیشانکرابێت، دەسەڵاتەکەشی دەسەڵاتێکی سیاسی‌و دینی ستەمگەر‌و دەسەڵاتگەرە. تا ئێستا شێوازی پەیوەندی نێوان دەسەڵاتداران‌و کۆمەڵگا لەم وڵاتەدا شێوازی پەیوەندی نێوان ئاغا‌و رەعیەتە. هەموو ئەو گروپە دینیانەی له‌سعودییەدا دەژین‌و سوننەی وەهابی نین له‌دۆخی بێمافییەکی ترسناکدا دەژین. ئەمانەش گروپگەلێکی زۆرن، له‌ئیسماعیلییەکانەوە بیگرە بۆ سوفییەکان‌و لەوانیشەوە بۆ شیعەکان، ئەمە بێجگە له‌گروپە دینییە نامسوڵمانەکانی وەک مەسیحی کاتۆلۆیکی‌و پرۆتستانی‌و هیندۆسی. شیعەکانی سعودییە نموونەیەکی بەرچاوی بێمافی‌و هەڵاوێردن‌و خراپ مامەڵەکردنن، رێژەیان لەنێوان ١٠ تا ١٥ لەسەدی دانیشتوانی وڵاتەکەیە. لەو سەفەره‌دا کە لەمانگی یەکی ساڵی ٢٠١١دا بۆ سعودیە کردم‌و له‌شاری دەمام له‌ڕۆژهەڵاتی وڵاتەکەدا، کە زۆربەی دانیشتوانی شیعەن، چاوم بە حسن سەفار، یەکێک له‌ڕۆشنبیرە دنیییە هەرە سیاسی‌و هەرە کاریگەرەکانی شیعەکانی سعودیە، کەوت. سەفار ئەم وێنە تاریکەی بارودۆخی شیعەکانی سعودییەی کێشا: “شیعەکانی سعودیە لەڕووی سیاسییەوە بەتەواوی پەراوێزخراون، ناتوانن هیچ پۆستێکی گرنگ له‌دەوڵەتدا وەربگرن، لەهەموو وڵاتەکەدا نە وەزیرێک‌و نە بریکاری وەزیرێکی شیعە بوونی نییە. تەنانەت لەناوچە شیعییەکاندا یەک بەڕێوەبەری گشتی شیعە لەناو دەزگا بیرۆکراسییەکاندا بوونی نییە. لەئاستی دینیدا شیعەکان ناتوانن مزگەوتی تایبەت بەخۆیان دروستبکەن، له‌شارێکی وەک نەجراندا کە نزیکەی نیو ملیۆن شیعە هەیە، شیعەکان ناتوانن یەک مزگەوتی تایبەت بەخۆیان دروستبکەن. لەشارێکی وەک دەمامدا کە ٢٥ لەسەدی دانیشتوانەکەی شیعەن، شیعەکان قەبرستانێکیان نییە مردوەکانی خۆیانی تێدابنێژن‌و بەزەحمەت شوێنێک ئەدۆزنەوە بۆ ناشتنی مردوەکانیان. لەناوچەی ئەحسادا کە ٦٠ لەسەدی دانیشتوانەکەی شیعەن ٤٠٠ قوتابخانە هەیە، تەنانەت تەنها یەک بەڕێوه‌بەری ئەو قوتابخانانە شیعە نییە. ئەمە جگە لەوەی کە تا ئێستاش له‌کتێبی قوتابخانە سەرەتاییەکاندا نووسراوە کە شیعە بێدینن، لەهەندێک شوێندا ئەمە لابراوە، بەڵام چونکە زۆربەی هەرەزۆری مامۆستاکان وەهابین، دیسانەوە منداڵانی ئەم وڵاتە فێردەکرێن کە ئێمە بێدین‌و بێئیمانین”.(٨) 
له‌سعودیەدا له‌شیعەکان بێمافتر ئافرەتانی ئەو وڵاتەیە. هەموو سیستمە کۆمەڵایەتییەکە لەو وڵاتەدا لەسەر جیاکردنەوەیەکی فرەلایەن‌و قووڵی نێر‌و مێ لەیەکتری دروستکراوە. ساڵی ٢٠٠٢ ئاگر بەربووە قوتابخانەیەکی کچان له‌شاری مەکە، بەڵام لەبەرئەوەی کچەکان جلی ئیسلامییان لەبەردانەبوو وە ئاگرکوژێنەوەکان پیاوبوون، پۆلیسی ئەخلاق، واتە “هەیئەی ئەمر بە مەعروف‌و نەهی له‌مونکەر”، نەیهێشت نە کچەکان قوتابخانەکە بەجێبهێڵن، نە تاقمی ئاگرکوژێنەوەکان بچنە ناو قوتابخانەکە. بۆیە ژمارەیەکی زۆری کچە منداڵەکانی ناو قوتابخانەکە سووتان.(٩). ئەگەرچی سعودییە وڵاتێکی دەوڵەمەندە‌و بە ملیۆنان ئوتومبێلی گرانبەهای تێدایە، بەڵام ئافرەتانی سعودی بۆیان نییە ئوتومبێل لێبخوڕن. کچان له‌تەمەنێکی زۆر بچووکەوە بەشوئەدرێن‌و بەبێ رەزامەندی پیاو، ئافرەت ناتوانێت سادەترین کار ئەنجامبدات. ئەمە جگە لەوەی بە ملیۆنان ئافرەت هەن کە بێئیشن‌و رێگەی کارکردنیان پێنادرێت.
ئەم دۆخە بووه‌تە هۆی دروستبوونی چەندان گروپی کۆمەڵایەتی ناڕازی له‌وڵاتەکەدا. ئەم گروپانە لەسەرەتای نەوەدەکانەوە کولتوری نووسینی “نامەی ئاشکرا”‌و کراوەیان بۆ پادشای ئەو وڵاتە داهێنا. نووسینی ئەم “نامە کراوانە” له‌دوای داگیرکردنی عێراقەوە بۆ کوەیت دەستیپێکرد، ئەودەم دەسەڵاتدارانی سعودیە ٥٠٠ هەزار سەربازی ئەمریکایان هێنایە ناو خاکی سعودییەوە بۆ پاراستنی خۆیان لەپەلاماری لەشکرەکەی سەدام حوسەین. ریفۆرمخواستە دینی‌و نادینییەکان‌و چەندان گروپی ئافرەتان ئەم هاتنەیان بە هەل زانی‌و دەستیناکرد بە داواکردنی چاکسازی له‌سیستمە سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و دینییەکەی وڵاتەکەیاندا. بەدرێژایی ساڵانی نەوەد‌و دواتریش له‌ساڵانی دووهەزاردا، بەتایبەتی دوای رووداوەکانی ١١ی سێپتێمبەر، چاکسازیخوازەکان درێژەیان بەم تەکنیکی فشارخستنە سەر دەسەڵاتە دا. ئەگەرچی دەسەڵاتدارانی سعودیە بەشی هەرەزۆری نامەنووسەکانیان گرت‌و زیندانیکرد، بەڵام دواجار ناچاربوون گوێ له‌بڕێک له‌داواکارییەکانیان بگرن.(١٠)
دواهەمین هەڵمەتی نامەنووسین بۆ پادشا له‌سەروبەندی بەهاری عەرەبیدا روویدا، هەندێک لەو نامانە داوای ریفۆرمی دەوڵەتی سعودی دەکەن له‌دەوڵەتێکی پاشایەتی رەهای شەخسی‌و بنەماڵەییەوە بۆ دەوڵەتی ماف‌و دەزگاکان، “الحقوق والموسسات”. هەندێکیان هێمایان بۆ دروشمی سەرەکیی بەهاری عەرەبی دەکرد‌و له‌نامەکانیاندا بەئاشکرایی نووسیبوویان “الشعب یرید اصلاح النظام”. مەبەستیشیان له‌چاکسازیی بریتییە له‌دروستکردنی پەرلەمانێکی هەڵبژێردراو، جیاکردنەوەی دەسەڵاتی پادشا‌و سەرۆکی وەزیران لەیەکتری، دروستکردنی دەزگای داوەری بێلایەن‌و خاوەن دەسەڵات، بەگژاچوونەوەی گەندەڵی، چارەسەرکردنی کێشەی نیشتەجێکردن‌و خانوبەرە بۆ گەنجانی وڵات، هاریکاریکردن‌و ئازادکردنی “کۆمەڵگای مەدەنی”، ئازادکردنی زیندانییە سیاسییەکان‌و فراوانکردنی رووبەری ئازادی‌و بەشداریکردنی سیاسی.(١١) ئەم داواکاریانەش شتگەلێکن دەسەڵاتدارانی سعودییە ئامادەنین جێبەجێیانبکەن، ئەگەرچی بەهاری عەرەبی گڕ‌و تینێکی تایبەتی بەم جۆرە داواکارییانە لەسەرجەمی ناوچەکەدا بەخشیوە. 

پرۆژەی سعودیە بۆ ناوچەکە
وەک وتم سعودیە وڵاتێکی گەورە‌و بەهێزە لەم ناوچەیەدا. هەم خاوەنی نەوتە، هەم خاوەنی ئیسلامێکی سەلەفی داخراو‌و ترسناکە. سعودیە هەردووکیان بەشێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنێت بۆ پاراستنی خۆی‌و دۆستەکانی لەناوچەکەدا. بەدرێژایی ساڵانی شەست‌و حەفتا‌و هەشتا سیاسەتی سعودیە له‌ناوچەکەدا لەسەر بەگژاچوونەوە‌و لاوازکردنی رێباز‌و دەوڵەتە مۆدێرنەکانی ناوچەکە کاریکردوە، لەپاڵ سیاسەتی ئەمریکیدا‌و بە لۆژیکی جەنگی سارد بەگژ هەموو بزوتنەوه‌یەکی دیموکراسی‌و یەکسانخواز‌و پێشکەوتنخوازدا چۆتەوە، لەدوای شۆڕشی ئێرانیشەوە ململانێکردن لەگەڵ تەماحە سیاسی‌و دینییەکانی ئێران له‌ناوچەکەدا بەشێکبووە له‌سیاسەتی سعودیە. له‌ئێستاشدا سعودیە له‌سێ ئاستدا لەناوچەکەدا سەرقاڵە. 
یەکەم: بەگژاچوونەوەی بەهاری عەرەبی.
دووهەم: بەگژاچوونەوەی دەسەڵاتی ئێران.
سێهەم: پاراستنی رژێمە پادشاییەکانی ناوچەکە.
پاشماوەی ئەم بەشە لەژمارەی داهاتوی ئاوێنەدا بخوێنەرەوە
سعودیە‌و بەهاری عەرەبی
ئەگەرچی سعودیە یەکێکبوو لەو وڵاتانەی پشتگیریی تەواوی لابردنی قەزافی-یان کرد له‌لیبیادا، چونکە قەزافی بەردەوام گاڵتەی بە حوکمڕانی ئال سعود دەکرد‌و بە حوکمڕانییەکی دواکەوتو‌و بەدەوی ناویدەبرد. بەهەمانشێوە ئەگەرچی سعودیە بۆ ململانێکردن لەگەڵ ئێران‌و کەمکردنەوەی دەسەڵاتی بلۆکی شیعە لەناوچەکەدا، پشتگیریی خۆپیشاندانەکانی سوریا دەکات بۆ روخاندنی دەسەڵاتی بەشار ئەسەد. بەڵام، وەک زانایەکی سیاسی دەڵێت، سیاسەتی سەرەکی سعودیە بەرامبەر بە بەهاری عەرەبی، بریتییە له‌هەوڵدان بۆ وێرانکردنی ئەم بەهارە‌و رێگرتن له‌بڵاوبوونەوە‌و جێبەجێکردنی ئامانجە دیموکراسییەکانی.(١٢) لەڕاستیدا سعودیە ئەمڕۆ سەرۆکایەتی هێزە دژە شۆڕشەکان لەناوچەکەدا دەکات‌و ئەو وڵاتەیە بەشێوەیەکی بەرفراوان کار بۆ وێرانکردنی ئەم بەهارە دەکات. ئاشکرایە بەهاری عەرەبی چ هەڕەشەیەکی راستەوخۆیە لەو شێوازە له‌دەسەڵاتدارێتی بنەماڵەیی لەناوچەکەدا. له‌هەنگاوی یەکەمدا بۆ رێگرتن له‌پەڕینەوەی راپەڕینەکان بۆ سعودیە، دوای سەرکەوتنیان له‌تونس‌و میسردا، دەسەڵاتدارانی سعودیە زیاد له‌١٣٠ ملیار دۆلاریان خەرجکرد بۆ کڕینی خەڵک‌و هێمنکردنەوەی گروپە ناڕازییەکانی ناو سعودیە. بەرزکردنەوەی موچەی فەرمانبەران، تەرخانکردنی پارە بۆ کردنەوەی خانو بۆ گەنجان‌و بەخشینەوەی پارە بەسەر بێکاراندا دیارترینی ئەو کارانەبوون کە دەسەڵاتداران بۆ رێگرتن له‌تەقینەوە گرتیانەبەر.(١٣) هەر لەسەرەتای خۆپیشاندانەکانیشەوە پیاوانی دین له‌سعودیە بەپەله‌ کەوتنە ئیدانەکردنی خۆپیشاندانەکان بەناوی رێگرتن له‌”فیتنە”‌و رێگرتن له‌”پارچەپارچەبوونی ئوممەی ئیسلامی”. فەتوای حەرامکردنی بەگژاچوونەوەی دەسەڵاتداران، بینینی دەسەڵاتدار وەک “وەلی ئەمر”، نیشاندانی دیموکراسیەت وەک کوفر‌و وەک خۆفرۆشتن‌و نۆکەرایەتیکردن بۆ خۆرئاوا، بەشی هەرەزۆری ئەو گوتارە دینییەبوو کە سعودیە خستیەکار. پیاوانی دینیش له‌وڵاتەکەدا ئەم ئەرکەیان بەشێوەیەکی بەرفراوان جێبەجێکرد. ئەمەش کارێکی چاوەڕواننەکراو نەبوو، چونکە ئەوانەی له‌هەر ئاڵوگۆڕێکی دەسەڵات لەو وڵاتەدا دوای بنەماڵەی ئال سعود‌و پادشا‌و ئەمیر‌و ئەمیرە زۆرەکانی ئەو بنەماڵەیە، زیانیانلێدەکەوێت، ئەو هەزاران ئیمامە وەهابییانەن کە بۆ بەخشینی شەرعیەتی دینی بە ئال سعود دەستکەوتێکی مادی گەورە خراوەتە بەردەستیان.
لەمە تێپەڕێت سیاسەتی سعودی بەرامبەر بە بەهاری عەرەبی له‌هەوڵی کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئەو بەهارەدایە لەسەر دۆخی باڵادەست‌و رێگرتن له‌گۆڕانی ناوچەکە. لەهیچ شوێنێکدا هەڵوێستی سعودیە له‌بەهاری عەرەبی به‌ئاشکرایی دەرناکەوێت وەک له‌بەحرێن-دا. سعودیە هێزێکی تایبەتی نارد بۆ ئەم وڵاتە بۆ دامرکاندنەوە‌و سەرکوتکردنی دەیان هەزار خۆپیشاندەر کە داوای چاکسازی سیاسی‌و نەهێشتنی سیاسەتی هەڵاواردن‌و چەوساندنەوەی تائیفییان دەکرد. ئەگەرچی هەم بەحرێن‌و هەم سعودیە بەپەله ‌خۆپیشاندانەکانیان دایە پاڵ ئێران، بەڵام راستییەکەی ئەوەیە ئەو خۆپیشاندانانە پەیوەندییان بە مامەڵەی خراپ‌و بێمافی‌و هەژاری شیعەکانی ئەو وڵاتەوە هەیە.
سعودیە له‌میسریشدا چالاکە بۆ پەکخستنی داواکاری‌و دەره‌نجامەکانی بەهاری عەرەبی. ئەگەرچی بەڵگەی ئاشکرا لەبەردەستدا نییە، بەڵام له‌میسری قۆناغی دوای موبارەکدا باس لەوە دەکرێت سعودیە بە ملیۆنەها دۆلاری خەرجکردوە بۆ بەهێزکردنی ئەو هێزە دینییە سەلەفییانەی له‌سعودیەوە نزیکن. شتێک کە گومانی تێدا نییە ئەوەیە کە زۆر گروپی سەلەفی له‌میسردا ئاڵای سعودییەیان کردوە بە رەمزی خۆیان‌و له‌گردبوونەوە سیاسییە گشتییەکانیاندا ئەو ئاڵایە هەڵئەدەن.(١٤) هاتنی پارەی سعودی بۆ سەلەفییەکانی میسر بۆ پەکخستنی پرۆسەی گواستنەوەیەکی راستەقینەی ئەزموونی سیاسی ئەو وڵاتەیە بەرەو دیموکراسییەت‌و پەرەدان بە ئازادییە تاکەکەکەسی‌و گشتییەکان. 

سعودیە‌و ئێران
پەیوەندی نێوان ئێران‌و سعودیە له‌دوای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانییەوە پەیوەندی ململانێیەکی هێجگار سەخت‌و بێئامانە. ململانێی ئەم دووهێزە لەسەر هەیمەنەیە له‌ناوچەکەدا. لەلای خۆشیەوە ئێران هەموو هەوڵێکی داوە‌و ئەدات بۆ لاوازکردنی شوێن‌و جێی دینی‌و سیاسی سعودیە له‌ناوچەکەدا. بۆ ئەنجامدانی ئەم کارە هەوڵیداوە له‌گروپە شیعەکانی ناوچەکە‌و سعودیە نزیکببێتەوە. بەلاداخستنی ئەم ململانێیە له‌قازانجی خۆیان خاڵی هەرەسەرەکی پرۆژەی ئێرانی‌و پرۆژەی سعودیەیە له‌ناوچەکەدا. وەکچۆن ئێران لەناوچەی کەنداو‌و له‌عێراق‌و سوریا‌و لوبناندا چالاکە‌و لەگەڵ کۆمەڵێک هێزی شیعی‌و سیاسی دیاریکراودا کاردەکات، سعودیەش بەهەمانشێوە لەو وڵاتانەدا ئامادەیە‌و لەگەڵ هەندێک هێزی دژ بە ئێراندا کاردەکات. پلانی ئێرانیش بۆ بەرهەمهێنانی بۆمبای ئەتۆمی هەمووانی لەناوچەکەدا ترساندووە. له‌تورکیاوە بۆ سعودیە‌و له‌ئیسرائیلەوە بۆ شێخنشینەکانی کەنداو. 
لەململانێکردنی ئێراندا، سعودیە هەندێک هاوڕێی بەهێزی هەیە، لەپێش هەمووانەوە ئیسرائیل‌و تورکیا. سعودیە‌و ئیسرائیل دوو شتی هاوبەشیان هەیە، یەکەمیان دوژمنێکی هاوبەش‌و دووهەمین دۆستێکی هاوبەش، دوژمنە هاوبەشەکەیان ئێران‌و دۆستە هاوبەشەکەشیان ئەمریکایە. لەم رووەوە سعودیە کێشەی لەگەڵ ئیسرائیلدا نییە‌و ئەم دوو هاوبەشە وایالێدەکات بتوانن بەیەکەوە‌و بەهاریکاری ئەمریکا کاربکەن، بێگومان بەشێوەیەکی نهێنی‌و شاراوە. لەگەڵ تورکیاشدا تەنها پەیوەندی ئابوری بەهێز‌و پتەویان نییە، بەڵکو لەوەشدا یەکن کە دەبێت سنوورێک بۆ دەسەڵاتی ئێران لەناوچەکدا دابنرێت. وەک له‌وتاری پێشودا ئاماژەمپێکرد له‌سەرەتای نەوەدەکانەوە بەرەیەکی سوننی وەهابی لەنێوان سعودیە‌و پاکستان‌و تاڵەبان له‌ئەفغانستاندا دروستبوو بۆ دانانی فشاری بەردەوام لەسەر ئێران. ئەمڕۆ کە ئەم بەرەیە دوای روخانی تاڵەبان لاوازبووە، سعودییە لەهەمووکات زیاتر پێویستی بە ئیسرائیل‌و تورکیا هەیە. 

سعودیە‌و ئەمریکا
بەدرێژایی نیوەی دووهەمی سەدەی بیستەم سعودیە یەکێکبوو له‌دۆستە هەرە نزیکەکانی ئەمریکا. لەدوای رووداوەکانی ١١ی سێپتێمبەر‌و بەشداری ئەو هەموو سعودیە له‌پەلاماردانی ئەمریکادا ئەم پەیوەندییە هەندێک کەلێنی تێکەوت، بەڵام لەمڕۆدا ئەو کەلێنانە نەماون‌و پەیوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتە گەڕاوەتەوە بۆ دۆخی جارانی. سعودیە یەکێکە له‌بازاڕە گەورە‌و گرنگەکانی ساخکردنەوەی کەلوپەلی ئەمریکا له‌ناوچەکەدا، سعودیە یەکێکە لەو وڵاتانەی زۆرترین چەک له‌ئەمریکا دەکڕێت. تەنها له‌ساڵی ٢٠١٠دا بایی ٦٠ ملیار دۆلار چەکیان له‌ئەمریکا کڕیوە.(١٥) سعودیە نەک تەنها بووه‌تە بازاڕێکی گەورە‌و گرنگ بۆ کڕینی چەکی کۆمپانیا ئەمریکییەکان، بەڵکو بازاڕێکی گەورەشە بۆ خستنەگەڕی خیبرەی سەربازی ئەمریکی‌و کڕینی ئەم خیبرەیە بۆ مەشق‌و سوودلێوەرگرتنی سەربازی. ئەم سودوەرگرتنە بە جۆرێکە نووسەرێک بنووسێت له‌ساڵانی حەفتاوە بۆ ئەمڕۆ، ئەگەر له‌دونیادا هێزێک هەبێت سودێکی هێجگار زۆری له‌داهاتی نەوتی سعودی بینیبێت، ئەوا کۆمپانیاکانی دروستکردنی چەک‌و تەقەمەنین له‌ئەمریکادا.(١٥) بەهاری عەرەبی هەندێک دۆستی نزیکی ئەمریکای لەناوبرد، ئەمەش گوڕ‌و تینێکی نوێی بە پەیوەندی نێوان ئەمریکا‌و سعودیە بەخشیوە. هاوکات بەهاری عەرەبی لەناوچەی کەنداودا دەریخست کە ئەمریکییەکان لەپاڵ سیاسەتی سعودیدا وەستاون‌و بەرگری له‌هێشتنەوە‌و پاراستنی شانشینییەکانی ناوچەی کەنداو دەکەن. دونیا بینی چۆن سعودیە بە بەرچاوی ئەمریکییەکانەوە پەلاماری خۆپیشاندەرەکانی بەحرێن-یان دا، بەبێئەوەی ئەمریکییەکان تەنانەت زەحمەتی ئەوەش بکێشن ناڕەزاییەکی سادە بەرامبەر بەو رووداوانە دەربڕن‌و ئیدانەی بکەن، چجای هەوڵدان بۆ سنووردانان بۆ دەستێوەردانی سعودیە لەکاروباری ناوخۆی ئەو وڵاتەدا. له‌ململانێی سعودیەدا لەگەڵ ئێراندا، ئەمریکا لەپاڵ سعودیەدایە. 

سعودیە‌و عێراق
له‌ساڵانی هەشتادا کە رژێمەکەی سەدام حوسەین لەگەڵ ئێراندا کەوتەشەڕ، سعودیە یەکێک له‌پاڵپشتە گەورە‌و سەرەکییەکانی رژێمەکەی سەدام حوسەین بوو، بەڵام داگیرکردنی سەدام بۆ کوەیت‌و فشارهێنانی بۆ سعودیە هەڵوێستی سعودییەکانی گۆڕی. لەدوای ئەزموونی سەدام حوسەینەوە سعودییەکان حەزیان بەبوونی عێراقێکی لاوازە لەناوچەکەدا، عێراقێک نەتوانێت دراوسێ شانشینییەکانی بترسێنێت. له‌دوای ٢٠٠٣ کە دەسەڵات له‌عێراقدا بە پلەی یەکەم لەدەستی شیعە‌و دۆستەکانی ئێراندایە، ترسی سعودیە له‌دۆخی عێراق تەواو زیادیکردووە. هەر لەوکاتەشەوە سعودییە پەیوەندییەکانی خۆی لەگەڵ گروپە سونییەکانی عێراقدا خۆشکردوە‌و لەڕێگای پارەی زۆری نەوتەوە هاریکاریکردون. هاوکات پەیوەندی بازرگانی‌و خوێن‌و دین لەنێوان ناوچە سنوورییەکانی سعودییە‌و ناوچە سونییەکانی شاری ئەنبار‌و شوێنەکانی تری دەوروبەری روباری فوراتدا بەهێزە. هەندێک خێڵی عێراقی عەرەب درێژکراوەیان له‌سعودیە هەیە‌و هەندێکی خێڵی سعودیش درێژکراوەیان له‌عێراقدا هەیە. ئەمە جگە له‌بوونی رێگاوبانی رەسمی‌و ناڕەسمی کە ناوچەیەکی زۆری سعودیە بە ناوچە سوونییەکانی عێراقەوە گرێئەدات. رەنگە سعودیە پێیناخۆشنەبێت عێراق پارچەپارچەببێت، بەڵام حەزدەکات ئەم پارچەپارچەبوونەی له‌قازانجی ئەو هێزە سونییە عەرەبانەدابێت کە له‌سعودیەوە نزیکن، بەتایبەتی هێزە سەلەفییە سونییەکان، نەک له‌قازانجی کوردا کە کێشە نەتەوەییەکەی رەهەندێکی دینی بەهێزی نییە. بەبۆچوونی من ئەگەرچی ئەکرێت سوود له‌حەز‌و ویستی سعودی وەربگیرێت لەوەدا کە حەز بە بوونی عێراقێکی بەهێز ناکەن، بەڵام ئەم سوودوەرگرتنە هەرگیز ناگاتە ئەو ئاستەی کە چاوەڕوانی هاریکاری سعودی بین بۆ دروستکردنی دەوڵەتێکی کوردی. 

سەچاوەکان:
١-بڕوانە
Pascal Ménoret, The Saudi Enigma (London & New York: Zed Books, 2005). See also: Daryl Champion, The Paradoxical Kingdom: Saudi Arabia and the Momentum of Reform (New York: Columbia University Press, 2003).
٢- بڕوانە
JONES. C, TOBY. <Saudi Arabia‌s Regional Reaction: The royals have spared no expense in crushing or minimizing the impact of the revolutions. The Nation, September 12, 2011

٢- بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:
http://www.cbc.ca/news/background/saudiarabia/sauds.html

٣- من له‌ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٠ تا کۆتایی ٢٠١١، واتە ساڵ‌و نیوێک، له‌زانکۆی ئەمستردام خەریکی ئامادەکردنی لێکۆڵینەوەیەک بووم لەسەر کۆمەڵگای مەدەنی سعودی. سێ سەفەری سعودیەم کرد‌و لەگەڵ ژمارەیەکی زۆری کەسانی سەر بە کۆمەڵگای مەدەنی‌و بازرگان‌و سەرمایەداری ئەو وڵاتەدا قسەمکرد. یەکێک له‌سەرمایەدارە گەورەکانی ئەو وڵاتە پێیوتم کە هەندێک شازادەی سعودی ناچاریانکردوە کە بەشێک له‌کۆمپانیاکانی بە نرخێکی هەرزان بەوان بفرۆشێت، چونکە ئەو کۆمپانیایانە قازانجی زۆریان دەکرد. 

٤- بڕوانە:
Jones, Toby Craig. <Saudi Arabia Versus the Arab Spring>, Raritan: A Quarterly review, Rutgers University, p.45.

٥-بڕوانە:
Vlieger، Antoinette (2012).Domestic Workers in Saudi Arabia and the Emirates, a Socio-legal Study on Conflicts
Authored by Antoinette Vlieger. Amsterdam.

٦- بۆ مێژووی سعودیە بڕوانە:

Madawi Al-Rasheed (2002). A History of Saudi Arabia, Cambridge, Cambridge University Press.

٧- دەربارەی وەهابیزم بڕوانە:
DeLong-Bas, Natana J. (2004). Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad. Oxford University Press, USA. 

٨- دەربارەی شیعە له‌سعودیە بڕوانە:
 Fouad Ibrahim (2006). The Shi>is of Saudi Arabia; (Beirut: Saqi Books, 2006). Madawi Al- Rasheed (1998).
‘The Shi‘a of Saudi Arabia: A Minority in Search of Cultural Authenticity‌, British Journal of Middle Eastern Studies, Vol. 25, No. 1, 1998, p. 121. See also: Toby Matthiesen, ‘The Shi‘a of Saudi Arabia at a Crossroads‌, Middle East Report Online (May 6, 2009), 

٩- بۆ هەواڵی ئەو رووداوە بڕوانە:
^ BBC News. 15 March, 2002, Saudi police <stopped> fire rescue. 
١٠- دەربارەی بزوتنەوەی ریفۆرمخوازی سعودیە بڕوانە:
Pascal Ménoret, The Saudi Enigma (London & New York: Zed Books, 2005). See also: Daryl Champion, The Paradoxical Kingdom: Saudi Arabia and the Momentum of Reform (New York: Columbia University Press, 2003).
١١- بڕوانە:
Roel and and Aarts, Paul (2012). Riyadh Programme. (eds. Amsetrdam. p.32.
١٢-بۆ پەیوەندی نێوان بەهاری عەرەبی‌و سعودیە بڕوانە:
Jones, Toby Craig. <Saudi Arabia Versus the Arab Spring>, Raritan: A Quarterly review, Rutgers University, p.43-59. 
١٣- بڕوانە:
Bernard Haykel, ‘Saudi Arabia vs. the Arab Spring‌, Project Syndicate (16-8-2011), www.project-syndicate.org, website accessed in November 2011. See also: Mehran Kamrava, ‘The Arab Spring and the Saudi-Led Counterrevolution‌, Orbis, Volume 56, Issue 1 (2012), pp. 96-104.
١٤- بڕوانە:
Jones, Toby Craig. <Saudi Arabia Versus the Arab Spring>, Raritan: A Quarterly review, Rutgers University, p.43-59. 
١٥- بڕوانە هەمان سەرچاوەی پێشو ل ٤٩. 
Impulse in Saudi Arabia,‌ Middle East Journal Vol. 57, No. 3 (2003), pp. 400-414. See also Roel Meijer, ‘Liberals in Saudi Arabia‌, paper presented at the 2011 Gulf Research Meeting, workshop on ‘Potential and Limits of Civil Society in the Gulf Region‌, University of Cambridge (July 6-9, 2011)

…

سه‌رچاوه‌: ئاوێنه‌

نووسەری گۆشەی ئەودیوی شتەکان

تکایه‌ بۆ به‌شی 1 و 2 ئێره‌ کلیک بکه‌ن 

تکایه‌ بۆ بینینی بابه‌ته‌کانی تر ئێره‌ کلیک بکه‌ن

.

{jcomments off}