خەبات، خەباتی چەكداری، خەباتی بێ توندوتیژیی و ئێمەی كوردی رۆژهەڵاتی .كەیهان یووسفی

بەشی یەكەم:
سەردەمی مۆدێڕن سەردەمی گەشە و پەرەسەندنی ئازادی و یەكسانی بوو.

پێكهاتەیەكی سیاسی وەكوو دێموكراسیی نوێ كە رۆژ لە دوای رۆژ لە گەشە و كامڵبووندایە، توانیی بەستێنێك بێت بۆ وەدیهاتنی ئەم دوو چەمكە و دروستكردنی فەزایەك بۆ پێكەوەژیانی مرۆڤەكان لە گەڵ یەكتردا.
هەر بۆیەش بزاڤە ئازادیخوازەكان و سەرهەڵدانە جەماوەرییەكان لە كۆتاییەكانی سەدەی 18 و سەدەی 19ی زایینیەوە بە شێوەیەكی بەربڵاوتر و بەرینتر سەریان هەڵدا. لە دایكبوونی چەمكی دەوڵەت ـ نەتەوە و دروستبوون و پێكهاتنی دەوڵەت ـ نەتەوەكان لە قەوارەی مۆدێڕنی خۆیاندا بوو بە پردێك بۆ رزگاربوونی گرووپە ئێتینیكیە ژێردەست و چەوساوەكان.

گەلی كوردیش لە رەوتی ئەم سەرهەڵدانانەدا بێبەش نەما و ئیلیتی كوردی بە ئاشنابوون لە گەڵ مۆدێڕنیتە و دەرهاویشتە و دەسكەوتەكانی، ئەو ئەندێشەو بۆچوونەیان گواستەوە بۆ نێو كۆمەڵگای كوردی و هەوێنی ئازادیخوازی و نیشتمانپەروەرییان پەرەپێدا.
لاپەڕەكانی مێژووی مۆدێڕنی گەلی كورد، خوێناویترین قۆناغەكانی ژیانی ئەم گەلە بۆ بەدەستهێنانی ئازادی و یەكسانی نیشان دەدات. هەر بۆیەش ئێمەی كورد و بە تایبەت كوردی رۆژهەڵاتی كوردستان پێویستە خۆمان تەیار بكەین بە مێتۆدەكانی خەبات بە شێوەیەكی سەردەمیانە بۆ گەیشتن بە ماف و ئارمانجەكانمان.

لەم بابەتەدا دەمانهەوێت ئەم تەوەرانە شیكاری و تاوتوێ بكەین:
1) ئەو كەشوهەوایە كە سیستمە دیكتاتۆرەكان لە كۆمەڵگادا بۆ مانەوەی خۆیان دەیخوڵقێنن.
2)پێناسەی خەبات كامەیە؟
3) كەڵكوەرگرتن لە مێتۆدی شەڕی چەكداری و بەرەنجامەكانی، بە تایبەت بۆ ئێمەی كورد لەم هەلومەرجەدا.
4) خەباتی مەدەنی یا بێ‎توندوتیژی و بەرەنجامەكانی بۆ ئێمەی كورد.

*ئەو كەشوهەوایە كە سیستمە دیكتاتۆرەكان لە كۆمەڵگادا بۆ مانەوەی خۆیان دەیخوڵقێنن

ئەم بەشە بە وتەیەكی ئەرەستۆوە دەست پێدەكەین:”ئۆلیگارشی و حكوومەتە سەرەڕۆكان كەمترین تەمەنیان لە نێوان سیستمە حكومەتییەكاندا هەیە… لە رەوتی مێژوودا حكوومەتە سەرەڕۆكان هیچكات خاوەنی تەمەنێكی درێژ نەبوون”.
مێژوو سەلماندوویەتی كە دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكان تەمەنیان كورتە و خۆیان بەرهەمهێنەری هێزێكن كە لە نێو خۆیاندایە.
خەڵك لە حكوومەتە سەرەڕۆكاندا ئەتۆمیزە(atomized) دەكرێن، واتە دەبنە كۆمەڵێك تاكی لێكدابڕاو تاكوو توانایی هاوكاری بۆ گەیشتن بە ئامانجێكی هاوبەشیان نەبێت و نەتوانن متمانە بە یەكتر بكەن، یان تەنانەت بە ئیرادەی خۆیان هەنگاوێك هەڵنەهێنن.

كۆمەڵگای دیكتاتۆرلێدراو، كۆمەڵگایەكی مەسخكراوە و تاك لەم كۆمەڵگایەدا هەست دەكات كە بارودۆخەكە تاهەتایی و نەگۆڕە و هەوڵ و تەقەلاكانی ئەو ناتوانێت هیچ چەشنە گۆڕانێك دروست بكات. خەڵك لەم كۆمەڵگایانەدا لە جیاتی ئەوەیكە بە شێوەیەكی كردەكی بیر لە خۆڕاگری و بەرخۆدانی گشتی بكەنەوە، دەتۆقێن و دەڵێن، بەرخۆدان و خەبات هیچ ئاكامێكی نیە؟ هەر بۆیەش ئەوە بە باش دەزانن كە لە جیاتی گەڕانەوە بە دوای وەڵام بۆ ئەم پرسیارەدا، بە رەنج و ئازارێكی بێ‎مەبەست و داهاتوویەكی بێ‎هیوا درێژە بە ژیان بدەن. ژیانێكی تەژی لە ژان كە خەم و گوشار و ناهومێدی ناوئاخن وناوەڕۆكی پێك دێنن و هیچ داهاتوویەكی بۆ بە دی ناكرێت.

دەسەڵاتە دیكتاتۆرییەكان لە رواڵەتدا نەبەز و شكستهەڵنەگر دێنە بەرچاو. لەم حكوومەتانەدا رێكخراوگەلی سیخۆڕی، پۆلیس، هێزە سەربازییەكان، زیندان و گرتنگە و سێدارە، هەمووی لە ژێر كونتڕۆڵ و دەسەڵاتی تاقمێكدایە. هەروەها ژێرخان و سامانە سروشتی و ژێرزەوینیەكان و بەرهەمی وڵات گشت لە لایەن تاقمی دەسەڵاتدارەوە بە تاڵان دەبرێت. هەر بۆیەش تاقمی سەرەڕۆ كۆنترۆڵی گشت وڵاتیان لە دەست دایە.

دەسەڵاتی سەرەڕۆ متمانە بە خۆبوونی تاكەكانی كۆمەڵگا لە ناو دەبات و كەشوهەوایەكیان بە سەردا دەسەپێنێت كە ئەوان توانایی و هێزی خۆیان لە بەرانبەر هێز و توانایی دەسەڵاتدا زۆر بە لاواز بزانن .
هەروەها دامەزراندنی تۆڕگەلی سیخۆڕی و بڵاوكردنەوەی لە نێو چین و توێژە جۆراوجۆرەكانی كۆمەڵگا و پڕۆپاگەندەی زۆر و گەورە نیشاندانی توانایی دەسەڵات وا دەكات كە تاك لەم كۆمەڵگایانەدا خۆی بە بوونەوەرێكی بێ دەسەڵات و مەحكووم بە چارەنووسێكی رەش و دیاریكراو پێناسە بكات و لە هەر چەشنە هەوڵدانێك بۆ گۆڕاندنی دۆخی سەپاو خۆی ببوێرێت.

بەڵام هەروەك مێژوو نیشانی داوە، دەكرێ بە سەر هەموو دیكتاتۆرییەكاندا زاڵ بیت، بە مەرجێك كە خاڵە لاوازەكانی ئەم دیكتاتۆرییانە بناسێنرێت و تەركیزیان لە سەر بكرێت.
بەڵام خاڵە بە هێز و لاوازەكانی حكوومەتە سەرەڕۆكان كامانەن؟ ئەمە زیاتر لە بەشەكانی خوارەوەدا شی‎دەكەینەوە، ئەوەیكە بۆ ئێمە زیاتر گرنگە، گەڕان بە دوای دەسەڵاتی بە هێزی دیكتاتۆرەكان و حكوومەتە سەرەڕۆكاندایە. سەرچاوەی سەرەكیی هێزی دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكان لە كوێدایە؟

دیكتاتۆرەكان پێویستیان بە هاوكاریی ئەو خەڵكەیە كە فەرمانڕەوایییان لە سەردەكەن، چونكوو بێ‎ ئەوان ناتوانن سەرچاوەكانی دەسەڵاتی سیاسیی خۆیان مسۆگەر بكەن و پارێزگاری لە مانی خۆیان بكەن، ئەم سەرچاوانە بریتین لە :
رەوایی
سەرچاوەی مرۆیی
فاكتەرە زەینیەكان
سەرچاوەی ماددی
و …
گرنگترینی ئەم سەرچاوانە سەرچاوەی مرۆییە. هاوكاری و فەرمانبەری و لایەنگریی جەماوەر، دەستڕاگەیشتنی فەرماندەران بە سەرچاوەكانی دەسەڵات زۆرتر دەكات و لە ئاكامدا هێزی دەسەڵات دەچێتە سەرێ. هەر بۆیەش وەرگرتنەوەی هاوكاری و پشیتوانیی خەڵك دەتوانێت رادەی دەستڕاگەیشتنی دیكتاتۆرەكان بە سەرچاوەكانی دەسەڵاتی سیاسی كەم بكاتەوە یان بە تەواوی لە ناوی ببات.

ماكیاولی دەڵێت:”… فەرمانڕەوایەك كە جەماوەری وەكوو دژبەر لەبەرانبەریدا هەبێت، ناتوانێت پارێزگاری لە خۆی بكات و هەرچەند زۆڵم و زۆری زیاتر بێت رێژیمەكەی لاوازتر دەبێت”.

بۆ سەركەوتن بە سەر دیكتاتۆرەكاندا رەچاوكردنی دوو خاڵ زۆر گرینگە، زاڵبوون بە سەر ترسی خەڵك و هەروەها سڕینەوە و لە ناوبردنی خووی پێڕەویكردن لە دەسەڵات. ئەمەش دەتوانێت خەڵك لەگەڵ توانایی بەكۆمەڵی خۆیان ئاشنا بكاتەوە و هانیان بدات بەرەو راوەستان لە بەرانبەر دەسەڵاتدا.
هەر بۆیەش خەڵك بە ئاگابوون لە دەسەڵاتی خۆیان و ناسینی تۆخمەكانی دەسەڵاتی حكوومەتی زاڵ، دێنە نێۆ گۆڕەپانی خەباتەوە. بەڵام خەبات كامەیە و بە چی دەڵێن خەبات؟

*پێناسەی خەبات كامەیە
خەبات بۆ زۆربەی ئێمەی كورد چەمكێكی ئاشنایە و رۆژانە و لە رێگەی راگەیەنەكانەوە یان لە كۆڕ ِو كۆبوونەوەكاندا زۆری لێ دەبیستین.
خەبات لە یەكەمین واتای خۆیدا بۆ ئێمە دەرخەری هەوڵدان و تێكۆشان بە مەبەستی گەیشتن بە ئامانجێكی دیاریكراوە كە دەتوانێت هەم لە رێگەی تاكێكەوە و هەم لە رێگە گرووپ یان نەتەوەیەكەوە ئەنجام بدرێت.
خەبات دیاردەیەكی هەتەهەتاییە. بەڵام بۆچی؟ لەم پێوەندییەدا، كاتێك باس لە خەبات دەكەین بێگومان گرێدراوی چەمكێكی دیكە بە ناوی ركەبەرایەتیە . ركەبەرایەتیش كاتێك بوونی هەیە كە چەمێك بە ناوی هەڵبژاردن لە ئارادا بێت. كە وابوو خەبات لە چەمكی هەڵبژاردندا خۆی بە دیاردەیەكی حەتمی پێناسە دەكات. هەڵبژاردن خۆی لە خۆیدا هەتاهەتاییە، چونكە بە هۆی جەوهەری مرۆڤەكان و حەز وخواستی جیاوازی ئەوانەوە هەمیشە شتێكی نوێ یان خواستێكی نوێیان هەیە، بۆیە هەمیشە دەبێت لە نێو دیاردە و شتە جیاوازەكاندا یەكیان هەڵبژێرن. كەوابوو لە جیاوازیی هەڵبژاردنەكان و دژوازییاندا چەمكی ركەبەرایەتی و دواتریش خەبات بۆ گەیشتن بە خواستی خوازراوی هەر لایەك دێتە ئاراوە.

بەم پێیە خەبات هەمیشە لە بوونی مرۆڤەكان و پێوەندیی نێوانیاندا دێتە بەرباس و مانا پەیدا دەكات. خەبات بە جۆرێك پێوەندییەكی كۆمەڵایەتییە. ئەمە قسەی ماكس ڤێبێرە كە لێرەدا بە كەڵكوەرگرتن لە قسەكانی خۆی زیاتر شیی دەكەینەوە. ماكس ڤێبێر پێوەندیی كۆمەڵایەتی بۆ وێنا كردنی دۆخێك بە كاردەهێنێت كە دوو یان چەند كەس لە پێوەندییەك‎دا بەشدارییان هەبێت كە لە چوارچێوەی ئەوەدا هەر كامەیان هەڵسوكەوتی ئەویتر بە چەشنێكی مانادار بە ئەژمار بێنێت.

ئەم پێوەندییە كۆمەڵایەتیە كاتێك پێی دەوترێت خەبات(struggle) كە هەڵسوكەوتی تاك بە شێوەیەكی ئەنقەست و بۆ زاڵكردنی ئیرادەی خۆی بە سەر ئیرادە و خۆراگریی ئەوانی دیكەدا بێت. كەوابوو لە گۆڕەپانی كۆمەڵگادا و لە كۆمەڵگایەكی دیكتاتۆرلێدراودا دەسەڵاتی دیكتاتۆری دەیهەوێت ئیرادەی خۆی بسەپێنێت و لە هەر رێگەیەكەوە هەوڵی بۆ دەدات و هەروەها شۆڕشگێڕان و ئازادیخوازانیش بە بەرخۆدان و خۆڕاگری و نیشاندانی پەرچەكردار دەیانهەوێت ئیرادەی خۆیان زاڵ بكەن و كۆمەڵگایەكی تەندروست و دێموكراتیك دروست بكەن. لێرەدایە كە لەم پێوەندییە كۆمەڵایەتیەدا كە دەبێت حەتمەن پێوەندییەكی دوولایەنەش بێت، چەمكی خەبات مانا پەیدا دەكات. بەڵام خەبات بە دژی دیكتاتۆری مێتۆدگەلی جۆراوجۆر لە خۆ دەگرێت و ئێمەی كوردیش بۆ زاڵبوون بە سەر دەسەڵاتە دیكتاتۆرەكاندا دەبێت كەڵك لە میتۆدە رۆژەڤ و شیاوەكانی سەردەم وەربگرین. خەباتی توندوتیژانە(شەڕی چەكداری) یەكێك لە میتۆدەكانی داسەپاو بە سەر نەتەوەی ئێمە لە كوردستانی رۆژهەڵاتدا بووە كە تێچووی ئەم چەشنە خەباتە بۆ گەلەكەمان هەزاران كوژراو و قوربانی و ئاوارە و زیندانی بووە. لێرەدا سەرەتا تاوتوێی دیاردەی شەڕی چەكداری دەكەین و دواتریش دەكەوینە لێكدانەوەی خەباتی مەدەنی و ئاسەوارەكەی لە كۆمەلگادا.{jcomments off}