دوو پرۆژەی دینی له‌کوردستاندا… ئیخوانەکان‌و سەلەفییەکان، مەریوان وریا قانع

سەرەتا،    له‌ کوردستاندا دوو پرۆژەی دینی هەن کە خەونی ئەوەدەبینن سەرجەمی فەزای ئاینی له‌کۆمەڵگای ئێمەدا داگیربکەن‌و ببنە دید‌و لێکدانەوە‌و ئاکاری دینی باڵادەست له‌وڵاتەکەدا.

هەم لێکدانەوەکانیان بۆ دین لەئاستی فیکردا‌و هەم هەڵسوکەوت‌و پراکتیکی دینییان ببنە بیرکردنەوە‌و هەڵسوکەوتی باڵادەست. ئەم دوو پرۆژەیە بەدەستهێنانی ئەم هەیمەنە دینییە وەک بنەما‌و سەرەتای پەیداکردنی هەیمەنەیەکی سیاسی دەبینن‌و لەم رێگەیەوە باڵادەستیی دینی بە باڵادەستیی سیاسییەوە گرێئەدەن. پرۆژەی یەکەمیان پرۆژەی بە سیاسیکردنی بەردەوامی ئاینە، کە لەبنەڕەتدا پرۆژەی ئیخوانی موسلیمینە‌و ئەمڕۆ لەبەشێکی گەورەی ناوچەکە‌و له‌دونیای ئێمەدا بە توندی ئامادەیە. ئەویتریان پرۆژەی سەلەفییەتی دینییە، کە ئەویش له‌دۆخی گەشەکردن‌و بەھێزبووندایە. ئەم پرۆژەیەیان لەسەر نیشاندان‌و نمایشکردنی ئاشکرای دین له‌فەزای گشتیدا کاردەکات، لەمەشدا ئاکارێکی شانۆکاریی‌و ئیستیعرازی بە دین ئەبەخشێت‌و دەریدەکات لەوەی شتێکبێت پەیوەست بە دونیای ناوەکی‌و ویژدانی‌و رۆحی ئینسانەوە. لەپاڵ هەردوو پرۆژەکەشدا جۆرێک له‌دینداری دروست‌و گەورەدەبێت کە بێبەشە لەهەر قوڵاییەکی رۆحی راستەقینە‌و بەتاڵە لەهەر هەستێکی ئەخلاقی تەندروست‌و دابڕاوە لەهەر پرسیارێکی وجودییانە دەربارەی ژیان‌و ئینسانبوون. لەڕاستیدا لەو کاتەدا کە ئەم پرۆژانە دین لەم رەهەندە ئەخلاقیی‌و ئینسانییە قووڵانە دادەبڕن، لەهەمانکاتدا بەشێوەیەکی راستەوخۆ گرێیئەدەن بە وێناکردنێکی فوتێکراو‌و نەرجسییانەوە بۆ “خودی دینی” خۆی، لێرەدا کەسی دیندار دەکرێتە ئەلتەرناتیڤی هەموو جۆرەکانی تری بەکەسبوون‌و ئینسانبوون.(١) 
ئەم نەرجسیەتە دینییە له‌دوو ئاستی سەرەکیدا دەردەکەوێت. یەکەمیان ئاستی بینینی ئەو خودە دینییەیە بۆ خۆی وەک هەڵگری یەکەمین‌و دواهەمین هەقیقەت، خۆی راست‌و هەموو دونیای دەرەوەی خۆی ناڕاست. دووهەمیش ئاستی وێناکردنی ئەو خودە دینییەیە بۆ ئیسلام وەک چارەسەری سەرجەمی کێشە تاکەکەسی‌و دەستەجەمعییەکانی دونیای مۆدێرن. 

خودسازییەکی نەرجسییانە
وەک وتم له‌دۆخی یەکەمیاندا فوو بەو تێگەیشتنە نەرجسییانەدا دەکرێت کە ئەم خودە ئیسلامییە دەکاتە خاوەنی تاقە دین‌و تاقە ئەخلاق‌و تاقە تێگەیشتن‌و لێکدانەوەی راستەقینەی دونیا. پەیوندییەکی پتە‌وو بنەڕەتی لەنێوان دینداری‌و ئەخلاقدا گریماندەکات‌و لەدەرەوەی ئەو پەیوەندییەدا دونیا وەک بیابانێکی پڕ گوناھ‌و خراپەکاری دەبینێت. ئەم خودە دینییە خۆی وەک خودێکی نەگۆڕ دەبینێت‌و پێیوایە بێ ھیچ گۆڕانێک لەسەرەتای مێژووەوە بۆ ئەمڕۆ ھاتووە‌و تا کۆتایی مێژووش بەهەمان شێوە‌و بێ ھیچ گۆڕانێک دەمێنێتەوە. ئەم دیدە دان بەوەدا دەنێت کە کۆمەڵگا موسڵمانەکانی ئەمڕۆ کۆمەڵگای دواکەوتو‌و نادیموکراس‌و بێدادپەروەرین، کۆمەڵگایەکن تیایاندا بەھێز لاواز‌و گەورە بچووک‌و دەوڵەمەند هەژار‌و نێر مێ، بێڕێز‌و بێماف‌و گرنگن دەکات، بەڵام هەمیشە ھۆکاری گەیشتن بەم دۆخە نالەبارە بۆ تێکەڵبوونی “فیکری ئیسلامی رەسەن”ی ئەم کۆمەڵگایانە بە خڵتەی فیکر‌و بیروبۆچونە “ناڕەسەن”‌و “ھاوردە”کانەوە گرێئەدات. ئەم دیدە وێنەیەکی زێڕینی رابردوویەکی دێرینی دینی‌و پێشکەوتووی گریمانکراو دروستدەکات‌و گەڕانەوە بۆ ئەو رابردووە وەک چارەسەری کێشەکانی دونیای ئەمڕۆ دەبینێت. یان لانیکەم ئەو رابردووە دەکات بە مۆدێلێک بۆ دونیای ئەمڕۆ‌و هەوڵی سەرلەنوێ دروستکردنەوە‌و ژیاندنەوەی ئەو مۆدێله‌ له‌دونیای ئەمڕۆدا ئەدات.(٢)
بەکورتی ئەم دیدە نەرجسییە ھۆکاری دواکەوتنەکان بۆ دوورکەوتنەوە لەو خودە دێرینە پاکژە‌و دوورکەوتنەوە لەدید‌و تێڕوانین‌و “سەوابیتەکانی” ئەو خودە دێرینە دەبینێت‌و مامەڵەدەکات. لەبەرامبەر وێنەی ئەم خودە نەگۆڕ‌و ئەبەدیەشدا وێنەی “ئەویتر”ێکی ناحەز‌و جیاواز‌و بەخیل دروستدەکات کە گوایە ئەم خودە دینییە رەسەنە کەوتۆتە پەیوەندییەکی گرفتئامێز‌و هەڕەشەکارەوە لەگەڵیدا. ئەم “ئەویتر”ە هەندێکجار رۆژئاوایە کە جارێک بە مەسیحیەتی سەلیبی، جارێک بە عەلمانیەت‌و جارێک بە سەرمایەداری‌و جارێک بە ئیمپریالیزم یەکساندەکرێت. هەندێکجاری تریش ئەم “ئەویتر”ە ئەو ھێز‌و گروپ‌و رۆشنبیرە ناوخۆییانەن کە گوایە له‌دین دوورکەوتونەتەوە‌و “رەسەنایەتی” خۆیان دۆڕاندوە‌و شتێک دەڵێن‌و دەنووسن‌و بڵاودەکەنەوە لەگەڵ “جەوهەر”ی گریمانکراوی کۆمەڵگادا ناگونجێت. لەمڕووەوە له‌سەرەتای شەستەکانەوە ئەدەبیاتێکی زۆروزەبەندە هەیە کە باس له‌”غەرەبزەدەگی”‌و “خۆفرۆشی” فیکری‌و کولتوری‌و رەمزی دەکات.(٣) ئەمە جگە له‌دووبارەکردنەوەی بەردەوامی ئەو قەوانەی کە پێیوایە ئەم نوخبە “غەرەبزەدە”یە لەقسەکردن‌و نووسین‌و شێوەژیانیاندا بەردەوام ھێرش‌و پەلامار دەکەنە سەر موقەدەساتی کۆمەڵگا‌و هەوڵئەدەن لەڕێگای تێکدانی ئەو موقەدەساتانەوە کۆمەڵگا”لەبەیەک هەڵیبوەشێننەوە”‌و بیکەن بە “تیکەیەکی ئاسان” بۆ دوژمنان. بەکورتی هەردوو دیوەکەی ئەم بۆچوونە وێنەی خودێکی ئیسلامی دروستدەکات کە گوایە خودێکی بێگەرد‌و پاکژ‌و پێشکەوتووە‌و خۆرئاوا‌و نۆکەرە عەلمانییە ناوەکییەکانی، ھۆکاری کێشە‌و گرفت دواکەوتنین‌و ئەوانن ئەم خودە پاکژ‌و بێگەردەیان پڕکردوە له‌خڵتەی کولتوری‌و ئەخلاقی‌و رەمزی بێگانە. 
ئەم دیدە نەرجسییە لێرەدا کۆتایینایەت، بەڵکو ھاوکات دونیا لەسەر بنەمای ئەوەی چی لەگەڵ دیندا دەگونجێت‌و چی لەگەڵ دیندا ناگونجێت، دابەشدەکات. ئەوەی لەگەڵ دیندا ناگونجێت حەرام‌و ئەوەی دین دەیسەلمێنێت، بەبێ بیرکردنەوە لەناوەرۆکی ئەو حەڵاڵ‌و حەرامە دینییە. لەدوا دەرەنجامدا ئەم لۆژیکە دوولایەنە کارێک دەکات رووبەرێکی ھێجگار گەورەی چالاکی ئینسانی، بەتایبەتی بڕێکی ھێجگار زۆری چالاکییە عەقڵانی‌و گومانکەر‌و ئازادەکانی ئینسان‌و سەرجەمی ئەو پرسیار‌و بەرخورد‌و تێڕوانینانەی ئینسان کە لەگەڵ حیکایەت‌و راڤەکردن‌و پێدراو‌و گریمانە دینییەکاندا ناگونجێن، حەرامبکرێن، یان وەک ھێرش‌و فشار بۆسەر موقەدەساتی دینی وێنابکرێن. پەنابردن بۆ بە موقەدەسکردنی کۆمەڵێک دەرکەوتی دینی بۆ پاراستنی ئەم جیاکارییەیە، بۆ جیاکردنەوەی رووبەری دین له‌نادین‌و کردنی رووبەری دین بە رووبەرێکی موقەدەس‌و رووبەری نادینیش بە حەرامێکی کولتوری‌و کۆمەڵایەتی‌و سیاسی، کۆڵەکە سەرەکییەکانی ئەم نەرجسیەتە دینییەیە.
بەبۆچوونی من ئەوەی دەبێت جێی ئەم دابەشکردنە دینییە بەرتەسکە بگرێتەوە دابەشکردنێکی دیکەیە لەباتی ئەوەی بپرسێت کامە دین‌و کامە نادینە، بپرسێت چی بۆ ئینسان باشە‌و چی خراپە؟ ژیانی باش کامەیە‌و ژیانی خراپ کامەیە؟ له‌وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەشدا ئەوەی گرنگە جەغتی لێبکەین بەخشینی ئازادییە بە ئینسان بتوانێت هەم باشە بکات‌و هەم خراپە، هەم هەڵە بکات‌و هەم ناهەڵە. ئەم دابەشکردنە تازەیە لەباتی دین، ئینسان دەکاتە سێنتەری بیرکردنەوە‌و کار‌و کردەوەکانی‌و هەوڵی دروستکردنی ئینسانێکی خاوەن ویژدان‌و خاوەن بڕیاری سەربەخۆ‌و خاوەن هەستکردن بە بەرپرسیارێتی‌و خاوەن ئازادی ئەدات. بێگومان دین دەتوانێت بەشێک بێت له‌کردەی دروستبوونی ئەم ئینسان‌و کۆمەڵگا ئازاد‌و کراوەیە، بەڵام ناتوانێت هەموو کردەکە بێت، دەشێت خشتێکبێت له‌نەخەشەیەکی گەورەدا، بەڵام ناتوانێت ببێتە هەموو نەخشەکە‌و تاکە نەخشەبێت. 

ئیسلام وەک چارەسەر 
وەک پێشتر ھێمامانپێکرد دیوێکی تری ئەو دیدە نەرجسیەی سەرەوە بینینی دینە وەک چارەسەرێک بۆ هەموو کێشەکانی ئینسان‌و کۆمەڵگا. بینینی ئیسلامە وەک وەڵامێک بۆ هەموو قەیرانەکان، ئیتر له‌قەیرانی دواکەوتن‌و لاوازیی‌و هەژاری‌و نەبوونی ئازادی‌و نەبوونی دیموکراسییەتەوە بیگرە، تا بە قەیرانی وێرانبوونی پەیوەندی نێوان نێر‌و مێ‌و گەورە‌و بچووک‌و دیندار‌و بێدین‌و کێشەی جنس‌و گەنج‌و مناڵ‌و پیر‌و دەیان کێشەی گەورەی تری لەو بابەتە دەگات. ئەمەش بەخشینی توانایەکە بە دین کە نییەتی، بارکردنی دینە بەکۆمەڵێک ئەرک کە ناتوانێت جێبەجێیان بکات، وەکچۆن بێنرخکردنی هەموو ئەو چالاکیی‌و بیرکردنەوە نادینیانەشە کە دەکرێت‌و دەتوانن هەڵگری وەڵامی راستەقینەبن بەبەشێکی زۆری ئەو کێشانە. 
بەبۆچونی من دیندارێک رێزی توانا‌و سنووری دینەکەی خۆی بگرێت، چارەسەری ئەو هەموو قەیرانە قووڵانە بە دین نابەخشێت، چونکە دین نەک ئەمەی پێناکرێت، بەڵکو چارەسەری هەریەکێک لەو کێشانە پێویستی بە دەیان چالاکی عەقڵی‌و سیاسی‌و رەمزی نادینی هەیە. پێویستی بە وەڵامی کولتوری‌و سیاسی‌و رەمزی نوێ هەیە کە بەشی هەرەزۆریان دەکەونە دەرەوەی دین‌و هەندێکیشیان ناڕێک‌و نەگونجاون لەگەڵ هەندێک لێکدانەوە‌و بیرکردنەوەی دینیدا. 
لەڕاستیدا بەخشینی چارەسەری کێشە‌و تەحەدا گەورەکانی مۆدێرنە بە دین، بەتایبەتی تەحەدای دروستبوونی بەردەوامی جیاوازیی له‌بوارە جیاوازەکانی ژیانی ئینسانی‌و کۆمەڵایەتی‌و دینی‌و زانستی‌و سیاسیدا، کارێکی نەکردەیە. چاوەڕوانیی ئەوەی کە دین بتوانێت کێشەی دروستبوونی دیدی جیاواز لەناو خۆیدا‌و دروستبوونی دیدی جیاواز لەدەرەوەی دیندا‌و دروستبوونی دیدی دژەدینیش بەشێوەیەکی دیموکراسییانە‌و ئینسانییانە رێک‌و چارەسەربکات، چاوەڕوانییەکی ناماقوڵ‌و ناڕاستە. 
بە لەسەرەتاوە ئەو بۆچوونە ئاشکرابێت کە مۆدێرنە دینی نییە، بەڵکو کۆمەڵێک بنەمای سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و ئایدیۆلۆژی‌و فەرهەنگی تایبەتی هەیە. بۆ نموونە ئەوەی مۆدێرنە له‌ئاستی سیاسیدا دروستدەکات ھاتنەکایە‌و دروستبوونی دەوڵەتی مۆدێرن‌و دەزگا تازەکانی حوکمڕانی‌و ئەو دید‌و تێڕوانیان‌و بیروبۆچوون‌و تیورانەیە کە لەگەڵ ھاتن‌و دروستبوونی ئەم دەوڵەتدا دێنەکایەوە. لەوانەش بۆ نموونە مەسەلەی پەیمانی کۆمەڵایەتی، لێکجیاکردەوەی دەسەڵاتەکان، مافی لێپرسینەوەی سیاسی، ھاوڵاتیبوونی یاسایی‌و دەستووریی‌و لێبوردنی سیاسی‌و دینی‌و کۆمەڵایەتی‌و ھتد… دەشێت دین رۆڵێک له‌دروستبوونی بەشێکی بچووک یان گەورەی ئەم پرۆژەیەدا ببینێت، بەڵام خودی پرۆژەکە خۆی، ناوەرۆکەکەی، مەبەست‌و ئیشکردنەکانی دینی نیین. گەر تەماشای ئاستە کۆمەڵایەتییەکەی مۆدێرنە بکەین، لەوێشدا دەبینین ھاتنی مۆدێرنە مانای ھاتنەکایەی کۆمەڵێک ھێز‌و گروپ‌و چینی جیاواز کە سودو قازانجیان له‌تازه‌کردنەوەی دونیادایە، لەوانەش چینی بۆرژوازی، چینی ناوەند‌و تەنانەت چینەکانی خوارەوەش، ئەمە جگە له‌ڕۆشنبیران‌و کەرتە خوێندەوارەکانی کۆمەڵگا، جگە لەدروستبوونی ئەو ژمارە زۆرە له‌میهەنی‌و لێزانی بوارەکانی ژیانی ئابوری‌و کۆمەڵایەتی‌و فەرهەنگی. هەموو ئامانە لەڕێگای تازەکردنەوەی دونیاوە، لەڕێگای بەرهەمهێنانی کایەی کۆمەڵایەتی‌و پیشەیی‌و زانستی جیاوازەوە، لەڕێگای داھێنانی شێوە ژیانی ترەوە، شوێن‌و جێی کۆمەڵایەتی‌و سیاسی‌و فەرهەنگی خۆیان بەھێزدەکەن‌و لەگەڵخۆیاندا دونیای دەوروبەر‌و ژینگەیەکەیان تازەدەکەنەوە. لێرەشدا دین دەتوانێت بەشێکبێت له‌دروستبوونی ئەو شتانەدا، بەڵام پرۆسەی دروستبوونەکە خۆی‌و پرۆسەی دروستبوونی بەھا‌و نۆرم‌و یاسا ناوەکییەکانی ناو کایەکان پرۆسەیەکی دینی نییە. ئەوەی دین لێرەدا دەتوانێت ئەنجامیبدات خۆگونجانە لەگەڵ دروستبوونی ئەو دونیا پلورالەدا‌و وازھێنان له‌تەماحی ئەوەی سەرجەمی یاسا‌و بەھاکانی ئەو دونیا پلوراله‌ دەستنیشنبکات. ئاستێکی تری ھاتنی مۆدێرنە ئاستە فیکری‌و ئایدیۆلۆژییەکەیەتی، لێرەدا ئەو بیرۆکەیەی کە سەرجەمی ئایدیۆلۆژیا مۆدێرنەکان بەرگریلێدەکەن ئەو راستییەیە کە ئینسان چ وەک تاکەکەس‌و چ وەک ئەندامی گروپ یان نەتەوە یان تەنانەت دەستەیەکی دینی دیاریکراو، خۆی بکەری سەرەکی ژیانی خۆی‌و خۆی دروستکەری دونیای خۆیەتی. بەشی هەرەزۆری ئەم ئایدیۆلۆژیانە پێ لەسەر رۆڵی عەقڵ‌و زانست‌و بیرکردنەوەی ئازاد له‌کردەی تازەکردنەوەی دونیادا دەبینن. ئەمانەش فرەجۆرن، هەندێک لەو ئایدیۆلۆژیایانە پێ لەسەر رۆڵی گرنگی تاکەکەسی ئازاد دادەگرن، هەندێکیان جەغت له‌ڕۆڵی زانست دەکەن، ئەوانیتریان رۆڵی ئەم چین یان ئەو چینی کۆمەڵایەتی بەگرنگ دەزانن، ئەویتریان رۆڵی نەتەوە‌و سەرکردەی بەھێز بەگرنگ دەزانێت ھتد… ئەوەی لەم ئایدیۆلۆژیانەشدا تێبینی دەکرێت ئەوەیە کە دەشێت دین وەک رەگەزێک لەناویاندا ئامادەبێت، بەڵام ھیچیان ئایدیۆلۆژیای دینی نین. پرۆژە ئایدۆلۆژییەکان خۆشیان پرۆژەی دینی نیین، ئەگەرچی وەک وتم دین دەتوانێت لەناو بەشێکی ئەم گشتە گەورەیەدا ئامادەبێت. جگە لەوانەی تا ئێستا باسمانکردن تازەبوونەوە هەندێک بنەمای فەرهەنگی‌و کولتوریی گشتیشی هەیە کە تیایاندا بیرۆکەی سەرەکی مەسەلەی لێبوردنی دینی‌و سیاسی‌و فەرهەنگییە، پێداگرتنە لەسەر ئینسان وەک بوونەوەرێکی خاوەن ماف، وەک کەسێک خۆی نووسەر‌و بکەری ژیانی خۆیەتی. وەک کەسێک دەتوانێت له‌دونیایەکی ئاڵۆز‌و پلورالدا بژی بەبێئەوەی حەز‌و ویستی ئەوەی هەبێت ئەوەی خۆی بەڕاستی دەزانێت بەسەر هەموواندا بیسەپێنێت. ئاشکرایە ئەم ئاستەشیان دیسانەوە پرۆژەیەکی دینی نییە، بەڵام دین لێرەشدا دەتوانێت ئامادەبێت‌و رۆڵێکی پۆزەتیڤ یان نێگەتیڤ ببینێت. 
بەکورتی لەهەموو ئەو دۆخانەدا دین دەتوانێت ببێت بە یەکێک له‌ئامرازەکانی دروستکردنی دونیایەکی تازەی دیموکراس‌و دادەپەروەر‌و رێزگر له‌جیاوازی، بەڵام ناتوانێت تاقە ھۆکار‌و تاقە ئامرازی دروستکردنی ئەو دونیایەبێت، ناتوانێت ببێت بە داگیرکەری سەرجەمی بوارەکان، ناتوانێت لۆژیک‌و خواست‌و حەڵاڵ‌و حەرامەکانی خۆی بەسەر هەموو ئەو رووبەرانەدا بسەپێنێت. گەر دین هەوڵی ئەوەی دا ئەودەم دەبێت بە ئایدۆلۆژیایەکی تۆتالیتاری‌و دەبێت بەهەڵگری پرۆژەیەکی سیاسی نادیموکراسی دژ بە جیاوازی‌و فرەدەنگی. واتە دەبێت بە دوژمنی لۆژیکە سەرەکییەکەی مۆدێرنە. بەمانایەکی تر دین بۆئەوەی بتوانێت ببێت بە بەشێک له‌پرۆژەی دروستکردنی دونیایەکی پڕ له‌جیاوازی‌و پلورالی وەک دونیای مۆدێرنە، دەبێت واز له‌سەرجەمی ئەو تەماحە تۆتالیتاریانە بهێنێت کە وایلێدەکات بەناوی موقەدەسێکی گەردوونییەوە قسەبکات‌و هەمووان ناچارکات ئەو موقەدەسە قبووڵبکەن. دین لەم ئاسەتدا دەبێت خۆی وەک رایەک لەپاڵ راکانی تردا ببینێت‌و چ مافێک بەخۆی ئەدات وەک را ئامادەبێت، هەمان مافیش بە نادین‌و دژەدینیش بدات کە هەبن‌و ئامادەبن. بەکورتی چارەسەری کێشەکانی مۆدێرنە‌و تەحەداکانی بە دین ناکرێت، بەڵکو بە ئینسان دەکرێت، مۆدێرنە دین دروستینەکردوە، بەڵکو ئینسان دروستیکردوە، ئینسانیش تەنها بوونەوەرێکی دینی نییە، بەڵکو بونه‌وەرێکی بێدینیشە، بۆیە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی دونیای مۆدێرن، تەنها فیکری دینی بەس نییە، بەڵکو سەرجەمی ئەو فیکرە نادینی‌و دژەدینییانەش پێویستن کە مۆدێرنە لەگەڵ ھاتنی خۆیدا دروستیاندەکات. 
 
دوو پرۆژەی پڕتەماح
ئەگەرچی دین له‌ئێستای کوردستاندا فرەجۆر‌و فرەدەرکەوتە، بەڵام ھێدی ھێدی بەرەو ئەوە دەڕوات له‌دوو جۆری سەرەکیدا نیشتەجێبکرێت.(٤) یەکەمیان بەسیاسیکردنی زیاتر‌و زیاتری دین‌و گەورەکردنی ئەو لەشکرەیە له‌چالاکەوانی سیاسی دۆگمایی توندڕەو‌و نیمچەتوندڕەو، کە بەناوی دین‌و موقەدەساتی دینییەوە سیاسەت دەکەن. دووهەمیان ئەو جۆرەی دینە کە هەڵگری رۆحێکی ئیستیعرازی، خۆنمایشەکەری، رووکەشە‌و خۆی له‌کۆمەڵێک سروت‌و شێوازی تایبەتی جلپۆشی‌و دەرکەوتی تایبەتی ناو فەزای گشتیدا بەرجەستەدەکات. بۆ مەبەستی سادەکردنەوە دەکرێت ئەم دوو دەرکەوتەی دین لەمڕۆکەی کوردستاندا بە دوو پرۆژەی دینی سیاسی سەرەکی ئەمڕۆکەی ناوچەکەوە ببەستینەوە. یەکەمیان پرۆژەی ئیخوانی موسلیمینە، دووهەمیان پرۆژەی سەلەفیەتە لەناوچەکەدا. یەکەمیان لەسەر بە سیاسیکردنێکی رەھا‌و هەمەلایەنی دین کاردەکات، دووهەمیان لاوازکردنی هەموو قوڵاییە رۆحی‌و ئەخلاقی‌و ویژدانییەکانی دین ئاراستەیدەکات. با کەمەکێک وردتر لەسەر هەردوو پرۆژەکە قسەبکەین.

بەسیاسیکردنی رەھای دین
ئەمڕۆ پرۆسەیەکی بەرفراوانی بە سیاسیکردنی دین له‌ناوچەکە‌و کوردستاندا دەبینین. ئەمەش لەلایەن زیاد له‌ھێز‌و گروپێکی کۆمەڵایەتییەوە روودەدات، ئەوانەی له‌دەسەڵاتدان ئەم کارە دەکەن‌و ئەوانەشی لەدەرەوەی دەسەڵاتدان هەمان کار دەکەن. وەک پێشتریش وتم هەردوولا لەشکرێکی گەورەیان له‌کادر‌و چالاکەوانی دینی دروستکردوە کە ئاکاری سەرەکی‌و شێوازی کارکردنیان ئەوەیە بەناوی موقەدەس‌و هەقیقەتێکی دینی رەھاوە سیاسەت دەکەن‌و ھاوکات خۆشیان بە نوێنەری ئەو موقەدەسانە دەزانن. ئەم لەشکرە له‌کادری سیاسی‌و دینی لانیکەمی ئامادەیی ئەوەیان تێدانییە تێڕوانیان بۆ دین‌و تێگەیشتنیان بۆ موقەدەسی دینی، وەک مەسەلەیەکی رێژەیی ببین‌و ئەوەی ئەوان بە ناوی موقەدەسەوە دەیڵێن، وەک “را”یەکی تایبەتی ناو چەندان رای جیاوازی ناو فەزای گشتی کۆمەڵگا وێنابکەن. ئەمانە موقەدەسی دینی دەکەن بە موقەدەسی سیاسی‌و موقەدەسی سیاسیش دەکەن بە موقەدەسی دینی، بەم تێکەڵکردنەشیان فەزایەکی دینی‌و سیاسی ھێجگار چەپێنەر‌و ترسناک دروستدەکەن. فەزایەک پڕ له‌حەڵاڵ‌و حەرامی دینی‌و سیاسی کە تیایدا هەموو چالاکەوانێکی گەنج دەتوانێت لەوکاتەدا کە باسی حیزب‌و دیدەکانی حیزبەکەی خۆی دەکات، باس له‌خودا‌و پێغەمبەر‌و ئەسحابە‌و سەرجەمی کەلەپوری دینی بە موقەدەسکراو بکات‌و لەوکاتەشدا باس له‌مێژووی دین‌و چییەتی موقەدەسەکانی دەکات، باس له‌حیزب‌و گروپە سیاسیەکەی خۆیبکات. بەمەش ئەگەری تەکفیرکردنی رای جیاواز‌و دیدی جیاواز گەورەتر‌و فراوانتر بکاتەوە‌و فەزایەک دروستبکات تیایدا بۆ قسەکردن پێویستبێت روخسەت له‌هەڵگران‌و نوێنەرانی موقەدەس وەربگیرێت. لەچەند ساڵی رابردوودا چەندانجار دەرکەوتە جیاوازەکانی ئەم دۆخەمان له‌کوردستاندا بینی‌و ئەو مەترسییەمان بینی چۆن ئەم پرۆسەی بە سیاسیکردنە بەرفراوانەی دین‌و چۆن پرۆسەی دروستکردنی ئەو لەشکرە له‌کادر‌و چالەکەوانی دینی گەنج‌و چۆن دروستکردنی ئەو فەزا دینییە پڕ توندوتیژی‌و فشاری رەمزی‌و ناڕەمزییە، دۆخێکی دروستکردوە خەریکە خودی کۆمەڵگا خۆی له‌فەزایەکەوە بۆ ئاڵوگۆڕی بیروبۆچوون‌و ئەرگومێنتی جیاواز، دەگۆڕێت بۆ ئامرازێکی گەورەی سانسۆرکردن. مەترسی ئەم ستراتیژیەتە ئیخوانییەی بە دینیکردنی سیاسەت‌و بە سیاسیکردنی دین لەم خاڵەدایە، لەوەدا کۆمەڵگا خۆی دەکات بە ھێزێکی سانسۆرکەر بەسەر هەموو دەنگێکەوە لەگەڵ دەنگە دینییەکانی ئەواندا یەکنەگرێتەوە، بەوەی پانتایی ئازاد بۆ گۆڕینەوەی ئەرگومێنت‌و بیر‌و بۆچوونی جیاواز بچووک‌و بەرتەسک دەکاتەوە‌و لەشکرێک له‌چالەکەوان دروستدەکات کە کاریان گۆڕینی کۆمەڵگایە بۆ ماشێنێکی گەورەی سانسۆرکردن. 
بەبۆچونی من مەترسی دۆخێکی لەو بابەتە لەوەدا نییە کە دین بە سیاسی کراوە، مەسەلەکە هەر له‌بنەڕەتەوە پەیوەندی بە بەسیاسیبوونی دین خۆیەوە نییە، بەڵکو پەیوەندی بەوەوە هەیە ئاخۆ دین دەکرێت بە کام سیاسەت، ئاخۆ دین بە چ شێوەیەک‌و لەکام رێگاوە دەکرێت بە سیاسەت؟ پەیوەندی بەوەوە هەیە داخۆ دین چۆن مامەڵەی موقەدەسەکانی خۆی دەکات، کاتێک ئەم موقەدەسانە له‌ڕێی چالاکی سیاسییەوە له‌”مەجالی تایبەت”ەوە دەبرێنە “مەجالی گشتی” کۆمەڵگاوە. بە سیاسیبوونی دین له‌کوردستاندا لەهەموو ئەو ئاستانەدا کە ھێمامپێکردن، کێشەی گەورەگەورەی دروستکردوە. لەسەرێکەوە ئەو دینە بەسیاسیکراوە دینێک نییە بیەوێت راوبۆچوون‌و دیدی جیاواز قبووڵبکات، گەر لەئاستی ئیعلامیشدا بانگەشەی بۆبکات، ئەوا بەعەمەلی قبووڵینەکردوە، بۆیە هەردەم نادەمێک دەبینین بەناوی پاراستنی موقەدەساتی دینی‌و بەناوی ئەوەی گوایە زۆرینەی کۆمەڵگا موسڵمانە، داوای بێدەنگکردنی هەموو دەنگانە دەکەن کە ئەم دیدەیان قبووڵنییە. بەمەش داوای پاراستنی هەموو ئەو بنەما سیاسییە نادیموکراسییانە دەکات کە ئەم شێوازە له‌بەسیاسیکردنی دین دەیەوێت دروستیبکات. لەمەش بترازێت تا ئێستا ھیچ ھێزێکی دینی له‌کوردستاندا دینیبوونی دونیابینییەکەی خۆی وەک دیاردەیەکی رێژەیی نەناساندوە‌و هەموو دەرکەوتنەکانی دیدی خۆی لەناو فەزای گشتی کۆمەڵگای ئێمەدا، وەک دەرکەوتنی موقەدەسێکی ئاسمانی نیشانداوە‌و بەناوی کۆمەڵێک “سەوابیتی دینی” نەگۆڕەوە دواوە. “کۆمەڵێک سەوابیت” گوایە ناکرێت بگۆڕدرێن‌و نابێت دەستیان بۆببرێت. بەکورتی دینی بە سیاسیکراو له‌کوردستاندا دینێکە بە زۆربەی پێداویستییە گرنگەکانی ژیانی دیموکراسی ناکۆکە، دینێکە سیاسەتێکی نادیموکراس بەرهەمدەھێنێت‌و دەپارێزێت. تاقەشتێک ئەم شێوازە له‌دینی ناڕێژەیی‌و نادیموکراس له‌دیموکراسیەتدا دەیبینێت “حوکمی زۆرینە”یە، چونکە پێیانوایە زۆرینەی کۆمەڵگا موسڵمانە‌و ئەوانیش هەڵگری ویست‌و خواستی ئەو زۆرینە موسڵمانانەن. بۆیە دەتوانن‌و دەیانەوێت بەناوی خواست‌و ویستی ئەم زۆرینەیەوە هەم دەزگاکانی دەوڵەت‌و هەم کایە جیاوازەکانی کۆمەڵگا بەڕێوەبەن‌و ئاراستەبکەن. ھاوکات دەبێت هەموو رێکەوتنێکی کۆمەڵایەتی له‌وڵاتەکەدا لەسەر بنەمای سەپاندنی دیدی ئەو “زۆرینە” گریمانکراوە دابمەزرێنێت‌و بڕواتبەڕێوە. بۆ نیشاندانی مەترسییەکانی ئەم دیدە دەمەوێت کەمەکێک لەسەر شوێن‌و جێی “حوکمی زۆرینە” له‌دیموکراسییەتدا بدوێم‌و ئەو راستییە سادەیە نیشانبدەم کە کورتکردنەوەی دیموکراسییەت بۆ “حوکمی زۆرینە”، نەک تەنها بەدحاڵیبوون‌و تێنەگیشتنە له‌دیموکراسییەت، بەڵکو ئەم دیدە دەربڕی تێگەیشتنێکی فاشییانەیە بۆ دیموکراسییەت.

سەرچاوە: ئاوێنە

{jcomments off}