خەبات، خەباتی چەكداری، خەباتی بێ توندوتیژیی و ئێمەی كوردی رۆژهەڵاتی (2

كەیهان یووسفی
بەشی دووهەم:

*كەڵك وەرگرتن لە مێتۆدی شەڕی چەكدارانە و بەرەنجامەكانی، بە تایبەت بۆ ئێمەی كورد لەم هەلومەرجەدا

بە كارهێنانی شەڕی چەكداری، یان بە واتای راستەقینەی، داسەپاندنی شەڕی چەكداری بە سەر بزووتنەوەی ئازادیخوازی گەلی كورد لەكوردستانی ئێراندا، لە مێژووی مۆدێڕنی خۆیدا چەندین قۆناغ لە خۆ دەگرێت:

1ـ ئەگەر بتوانین خۆراگری و بەرگریی سەردەمی كۆماری كوردستان بخەینە ئەم خانووە.
2ـ بزووتنەوەی چەكداریی ساڵەكانی 46 -47ی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران
3ـ شەڕی چەكداریی دوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران و هاتنە ئارای شەڕێكی بەربڵاوی چەكداری لە كوردستان كە ئەمەش وەكوو دیارترین قۆناغی شەڕی چەكداری پێناسە دەكرێت كە لە رۆژەكانی دوای شۆڕشەوە تا نیوەكانی دەیەی 70ی هەتاوی بە شێوەیەكی بەرچاو لە ئارادا بوو.
4ـ شەڕی چەكداریی هەنووكەیی كە هێندێك لایەن لەم هەلومەرجەدا بانگەشەی بۆ دەكەن.

لەو دوو پێناسەی كە لە سەروەدا لە مەڕ خەبات هێنامانە بەرباس، باسی ئەوەمان كرد كە خەبات بۆ ئامانجێكی دیاریكراو و بۆ زاڵكردنی ئیرادەیە؟

ـ كۆماری كوردستان، كیانێكی سیاسیی كوردی بوو كە وەكوو رووگەی گشت كوردان چاوی لێدەكرا و ئارمانجێكی مێژوویی و یۆتۆپیایەكی كوردی بوو كە دەسەڵاتی ناوەندی بە مەبەستی لە ناوبردن، هێرشی كردە سەری و هێندێك شەڕ لە ناوچەكانی سەقز و … هاتە ئاراوە كە ئەو شەڕە دەتوانین بە جۆرێك بەرگری لە كیانێكی سیاسی پێناسە بكەین.

ـ بزووتنەوەی 47-46 و حەماسە و گیانبازییەكانی مەلا ئاوارە و ئیسماعیل شەریفزادە و هاوڕێیانی خاوەنی گرنگی و بەهایەكی تایبەت لە رەوتی بزووتنەوەی ئازادیخوازیی نەتەوەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستاندایە. ئامانج لەو سەرهەڵدانە، بووژاندنەوەی خەباتی نەتەوەیی بوو كە زۆر لاواز و لە پەراوێزدا بوو، ئەو شەڕە ئامانجی بووژاندنەوەی خەبات دژی دەسەڵاتی پاشایەتی و ئەكتیڤكردنی خەبات بوو، كە توانیی كاریگەریی خۆی بە شێوەیەكی بەرچاو هەم لە سەر حیزبی دێموكرات و هەم لە سەر كەسان و گرووپگەلی دیكە دابنێَت، تا ئەو جێگایەی كە ماركسیست و چەپە كوردەكان لە كاریگەریی ئەو بزووتنەوەیە لە سەر خۆیان حاشا ناكەن.

خاڵی سەرەكی لێرەدا ئەوەیە كە شەڕی چەكداری لەو سەردەمەدا مێتۆدێكی باو بۆ رزگاریی نەتەوەیی بوو كە پشتیوانییەكی بەرچاوی لە لایەن وڵاتانی دیكەوە لێدەكرا.

ـ شەڕی چەكداری دوای سەركەوتنی شۆڕشی گەلانی ئێران:

ئەمەش قۆناغێكی توندوتیژانەی دوای سەركەوتنی شۆڕش بوو، شۆڕشێك كە هەموو كەس خۆی بە خاوەنی دەزانی و داوای مافەكانی خۆی دەكرد، هێرش بۆ سەر كوردستان و لە بەرچاونەگرتنی خواستەكانی گەلی كورد و هەوڵدان بۆ سڕینەوە و لەناوبردنی هەر دەنگێكی مافخوازانە پەرچەكرداری حیزب و لایەنە سیاسیە كوردییەكانی لێكەوتەوە و جەختكردنی رێژیم لە مەڕ بە كارهێنانی توند و تیژی و سەركوتی نەیاران و جیابیران، شەڕێكی چەندساڵەی بە سەر گەلی كورددا سەپاند. درێژەدانی شەڕی چەكداری لەو كاتەدا بە هۆی هەلومەرجی دەسەڵاتی ناوەندی و دۆخی سیاسی ئێران بوو كە لە رێگەی شەڕەوە گوشار بخرێتە سەر رێژیم و ئیمتیازی لێ وەربگیرێت كە ملكەچكردنی رێژیم بۆ وتووێژ دوای شەڕی سێ‎مانگە یەكێك لە بەرەنجامەكانی بوو. واتە لەوكاتەدا دەكرا لە رێگەی بەرخۆدان و زەبرلێدان لە رێژیمەوە، رەوایی رێژیم بخرێتە ژێر پرسیار.

شەڕی چەكداری لە سەردەمی ئێستادا

هەنووكە و بە هۆی گۆڕانكارییە جیهانییەكان و هەروەها گۆڕانی هاوكێشە جیهانییەكان، ئیدی شەڕی چەكداری وەكوو مێتۆدێك بۆ خەباتێكی رەوا چاوی لێ ناكرێت و بە هۆی ئەو هەلومەرجەی دوای رووداوی 11ی سێپتامبر هاتە ئاراوە، دەخرێتە خانووی تیرۆریزمەوە. ئەمە لە روانگەی نێونەتەوەییەوە بوو.

هەروەها هەنووكە رێژیم لە بواری سەربازییەوە لە دۆخێكی زۆر باشدایە و بێگومان شەڕی پارتیزانی مێتۆدێكی شوێندانەر بۆ گوشار خستنە سەر رێژیم نیە و ناتوانێت بەرەنجامێكی پۆزێتیڤی بەدواوە بێت.چونكوو هێزی كوردی قورسایی گوشار خستنە سەر رێژیمی بە تەنیا نیە، ئەمە واقعێكی سیاسیی هەنووكەییە و ناكرێت لە چاوی خەیاڵەوە بۆ واقیعە سیاسییەكان بڕوانین.

هەروەها ئەو ئیستدلالەش كە بۆ بزووتنەوەی چەكداریی 47-46 دەكرا، هەنووكە پاساوێكی باش نیە، چونكە ئەمڕۆ بە هۆی گەشەی تێكنۆلۆژییەوە رێگا و مێتۆد زۆرن بۆ بووژانەوە و پەرەپێدانی بیری نەتەوەیی.
بێگومان ئەو شێوازەی لە خەبات كە خاڵە لاوازەكانی دیكتاتۆری دەكاتە ئامانجی خۆی، ئەگەری سەركەوتنی زۆرترە تا ئەو شێوازانەی كە شەڕ لە گەڵ خاڵی بەهێزی دەسەڵات دەكەنە ئامانج. خۆڕاگریی سەربازی یان بەرگریی چەكداری لە بەرانبەر دیكتاتۆریدا لە جیاتی ئەوەیكە زەبر لە خاڵی لاوازی ئەو بدات، خاڵی بەهێزی ئەو نیشانە دەگرێت.

بە هەڵبژاردنی شەڕی چەكداری، بزووتنەوەگەلی ئازادیخواز خۆیان دەخەنە هەلومەرجێك كە لە ئامادەكردنی تێكنۆلۆژی، چەكوچۆڵ و …، لە هەلومەرجێكی نالەبار و نایەكساندان و دیكتاتۆری لە گشت ئەم خاڵانەدا توانایی و سەرچاوەكانی زۆرترە. بێگومان رێكاری توندوتیژانە تەنیا پەلەپیتكەی سەركوتی زۆرتری خەڵك لە لایەن دیكتاتۆرییەوە لێدەدا و خەڵك بێ‎پەناتر لە رابردوو دەهێڵێتەوە. بە پێی هەلومەرجی هەنووكەیی شەڕی چەكداری بە هەر چەشنێك لێك بدەینەوە هەمیشە یەك خاڵ لە لامان ئاشكرایە و ئەوەش ئەوەیكە بە هەڵبژاردنی خەباتی توندوتیژانە پێ دەنێینە گۆڕەپانێك كە دیكتاتۆرەكان لەوێ زاڵترن و دیكتاتۆرەكان بۆ بە كارهێنانی توندوتیژیی لە رادەبەدەر ئامادە و تەیارن.

شەڕی پارتیزانی هەمیشە بەرەنجامێكی ئەوتۆی بۆ خەڵكی ستەملێكراو بە دواوە نەبووە و نەیتوانیوە كۆمەڵگا بەرەو دێموكراسی ببات. خەباتی پارتیزانی لەم سەردەمەدا رێكارێكی گونجاو نایەتە بەرچاو و بە تایبەت كە دەبێتە هۆی خەسارلێكەوتنێكی زۆر بۆ خەڵك.

بەكەمگرتنی دیكتاتۆرەكان زۆر ئاسانە، بەڵام بە كەمگرتنی گرنگترین چەكی ئەوان واتە توند وتیژی زۆر ئاسان نیە، بە تایبەت كاتێك كە ئامانجی ئەم توندوتیژییانە خودی ئێوە بن. گەیشتن بە ئازادی پێویستی بە دەسەڵات هەیە. بە قسەیەكی گاندی ئەم باسە كۆتایی پێ دێنین و دەڕۆینە سەر باسی شێوازێكی خەبات كە كاریگەر بێت و خەڵك لەوێ خاوەنی توانایی بن. گاندی كە هێمای ئازادیی خەڵكی هیندوستانە، دەڵێت:” بریتانیەكان حەز دەكەن خەبات بكێشنە بواری تەقەی چەكەكان. ئەوان چەكی ئەم گۆرەپانەیان پێیە و ئێمە نیمانە. تەنیا كەرەستەی جێ‎متمانە بۆ شكستی ئەوان ئەوەیە كە بە داهێنان و دەسپێشخەری خەبات بكێشینە بیاڤێك كە ئێمە چەكیمان پێیە و ئەوان نیانە”. ئێمەی كورد( لە ئێران) لە بواری ئامرازی توندوتیژی یان شەڕی چەكدارییەوە بە بەراورد لە گەڵ دەسەڵاتی ناوەندی لە ئاستێكی زۆر لاوازداین. هەر بۆیەش دەبێت شەڕ بكێشینە گۆڕەپانێك كە ئێمە بە هێزین و ئەوان لاواز. مێتۆدی ئەم شەڕەش خەباتی مەدەنی یان خەباتی بێ توندوتیژییە.

* خەباتی مەدەنی یا بێ‎توندوتیژی و بەرەنجامەكانی بۆ ئێمەی كورد

مێژووی نافەرمانیی مەدەنی دەگەڕێتەوە بۆ لانیكەم 495ی پێش لە زایین. كاتێك كە جەماوەری خەڵك لە هاوكاریكردنی خانزادەكانی رۆمی سەرپێچیان كرد، بەڵام نافەرمانیی مەدەنی بۆ جاری یەكەم لە لایەن هێنری دەیڤید سۆرۆی ئەمریكاییەوە و لە سەدەی 19ی زایینیدا خرایە بەرباس. لە روانگەی سۆرۆوە نافەرمانیی مەدەنی ئامرازێك بۆ شۆڕش بە واتای لەناوبردن و رووخان نیە، بەڵام ئامرازێكی رێفۆرمخوازانەیە كە دەسەڵاتی هار و بەرینی حكوومەتی بە ئامانجی عادڵانەتركردنی سنووردار دەكات. لە روانگەی سۆرۆوە ئەمە خۆی بە واتای شۆڕشی راستەقینەیە.

مارتین لووتركینگ دەڵێت” لە رێگەی توندوتیژییەوە تەنیا دەتوانین بكوژێك لە ناو ببەین بەڵام خودی كوشتن ناتوانین لە ناو ببەین و …” هەروەها هانا ئارێنت دەڵێت ” بەكارهێنانی توندوتیژی رەنگە پاساوی هەبێت بەڵام رەوایی نیە”.

نافەرمانیی مەدەنی شێوەیەكی گونجاو و سەردەمیانە بۆ بەرەنگاربوونەوە لە گەڵ دیكتاتۆرییە. شێوەیەكی كاریگەر كە تێچووی گیانی و ماڵیی زۆر لە خوارەوەیە و دەتوانێت بەرەنجامەكەی گۆڕان و جێگیركردنی دێموكراسی بە شێوەی هێمنانە بێت. ئەم شێوازە لە خەبات بەستێنێك دەخوڵقێنێت كە خەڵكێكی زۆرتر بەشداریی خەبات بكەن و بێگومان دەتوانێت هەوێنی خەباتێكی جەماوەری و هەمەلایەنە دروست بكات.

ناتوندوتیژی خۆی خاوەنی دوو رەهەندە، رەهەندێكی ئەرێنی و رەهەندێكی نەرێنی

رەهەندی نەرێنی، واتە رەهەندێك كە حاشا لە هەر چەشنە ئازار و هێرش كردن و بریندار كردنی ئەوانی دیكە دەكات.
رەهەندی ئەرێنی، كە بە واتایەكی دیكە چالاكی لە پێناو دروستكردنی كۆمەڵگایەكی بێ‎توندوتیژییەو كردەوەیەكی ناتوندوتیژانە دژی توندوتیژییە.

بە واتایەكی دیكە نافەرمانیی مەدەنی شێوازێكە لە وتنی “نا” بە كردەوە یان بۆچوونێك كە حوكمی توندوتیژیی هەیە. بێگومان نافەرمانیی مەدەنی تەنیا حاشا كردن لە توندوتیژییە نەك حاشاكردن لە خەبات، بوێری و بەرپرسایەتی.

لێرەدا خەبات بە واتای لە ناوبردن و سڕٍینەوەی ئەوی دیكە نیە، بەڵكوو بە واتای دروستكردنی پێوەندی لە گەڵ ئەوی دیكەیە. پێوەندی لە گەڵ ئەوانی دیكە پێوەندییەكە كە لە سەر بنەمای ركەبەرایەتی دانراوە. هەر بۆیەش خەباتی بێتوندوتیژی هەوڵدانێك لە پێناو كۆتایی پێهێنانی ركەبەرایەتیی نێوان مرۆڤەكان نیە، بەڵكوو خۆی میكانیزمێكە بۆ دروستكردنی ركەبەرایەتیی ئاشتیخوازانە لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵگادا.

هەروەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێكرد دەسەڵاتی دیكتاتۆرەكان لەو خەڵكەدایە كەفەرمانڕەوایی لە سەر دەكەن و هەر بۆیەش بۆ ئەوەی كە بتوانین هێزی خەڵك لە دیكتاتۆرەكان بستێنینەوە، دەبێت ترسی خەڵك لە حكوومەت و سەركوتی توندوتیژانەی كەم بكەینەوە. رزگار بوون لە ترس یان كونترۆڵكردنی ترس، هۆكاری سەرەكیی لە ناوبردنی دەسەڵاتی دیكتاتۆرەكان لە سەر جەماوەری خەڵكە.

ئەزموونی سەركەوتنی شۆڕشەكانی جیهان كە لە رێگەی خەباتی بێ توندوتیژییەوە نیشان‎دەدات كە خەڵك توانیویانە دەسەڵاتە دیكتاتۆرییەكان لە ناوبەرن و ئەمەش دڵخۆشكەرە بۆ ئێمەی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان كە بەردەوام خەباتمان تەنیا بە شەڕی پارتیزانی پێناسە كردووە.

لە سەردەمی نوێدا دەتوانین ئاماژە بە شۆڕشەكانی 1986ی فیلیپین، 1988ی شیلی و لەهستان، ئاڵمانی رۆژهەڵات و چێكۆسلوڤاكی لە 1989، ناوچەیباڵكان لە 1991، ئافریقای باشوور لە ساڵی 1994، سێربستان لە ساڵی 2000، گورجستان لە ساڵی 2003 و شۆڕشەكانی توونێس و میسر لە 2011 و هەروەها خۆڕاگری و بەردەوامیی خەبات لە سووریە و یەمەن و …بكەین.

یەكەمین ئەسڵ كە ئێمە دەبێت لە بەرچاوی بگرین واقعیەتی پێكهاتەی ئێران و ئەوەیە كە ئێمە بۆ لەناوبردنی دیكتاتۆری لە ئێراندا پێویستیمان بە یارمەتی و هاوكاریی نەتەوەكانی دیكەی ئێرانی هەیە و دەبێت هاوپەیمانی لەگەڵیان پێك بێنین. چونكە ئێمە لە گەڵ رێژیمێك بەرەوڕووین كە بۆ سەركوتكردنی ناڕەزایەتییەكان لە كوشتن و لە ناوبردن هیچ ترسێكی نیە. هەلومەرجی ئێمە لە سەردەمێك لە قۆناغەكانی خەباتی خەڵكی لەهستان دەچێت. سێ رێبەر وتێۆریسیەنی بزووتنەوەی هاوپێوەندیی لەهستان( كالۆكۆسكی، كۆرن، میچینیك) لە هەلومەرجێكی وەك هەنووكەی ئێمەدا بوون(سەرانسەری ئێران لە بەرچاو دەگرین) : رێفورمخوازی تووشی شكست هاتبوو و هەروەها رووبەڕووبوونەوەی راستەوخۆ لە گەڵ رێژیم نەدەكرا و هێچ گۆڕانێك دروست نەدەبوو، بەڵام ئەوان بڕوایان هەبوو كە دەتوانن كارێكی دیكە بكەن ئەوان بەو باوەڕٍە گەیشتن كە لە جیاتی هەوڵدان بۆ گۆڕینی رێژیم، دەبێت تێبكۆشن كۆمەڵگای لەهستان بگۆڕن. كۆرن دەیگوت: ” هەر هەوڵدان و داهێنانێكی سەربەخۆ لە لایەن شارۆمەندان و هەر چەشنە تێكۆشانێك بۆ رێكخستن بەدەر لە بیاڤی دەسەڵاتی رێژیم، رەوایی حكوومەت دەباتە ژێر پرسیار و ئۆتۆریتەی دادەبەزێنێ.

ئێمەش قسەكەی گاندی و میچینك دووپات دەكەینەوە : ئازادیی ئێمەی كورد لە خۆمانەوە دەست پێدەكات. كوردێكی ئازاد دەتوانێت كوردستانێكی ئازاد دروست بكات. بەڵام بەداخەوە هێشتا بوونی تاكی كوردی ئازاد لەكۆمەڵگای ئێمەدا زۆر دەگمەنە و ئایدۆلۆژی و بەستراوە بوون بە عەشیرە و لە قەوارەی نوێیدا دەمارگرژیی حیزبی، دیاردەیەك بە ناوی بەرژەوندیی نەتەوەیی تەنیا وەكوو ئەفسانە هێشتووەتەوە.

یەكەمین هەنگاو رێكخستنی خەڵكە و ئەمەش پێویستی بە هاوكاری و هاوپەیمانیی گشت لایەنەكانە، واتە ئامانجێكی هاوبەش دەتوانێت زۆر لایەن لە دەوری خۆی كۆ بكاتەوە. بێگومان پەرتەوازە بوون و دووبەرەكی تەنیا خواست و بەدڵی دیكتاتۆرییە. ئێمەی كورد هێشتا لە هەنگاوی یەكەمدا كێشەمان هەیە، لە رێكخستنێكی بەربڵاودا تووشی كێشەین و ئەوە دیكتاتۆرییە كە لە رێگەی كاناڵەكانی خۆیەوە باشتر لە ئێمە خەڵك بە قازانجی خۆی رێك دەخات.

هەروەها ئێمە لە بوونی بەرنامە و ئیستراتژییەكی تۆكمە و كاریگەر بێبەشین.
ئیستراتژییەك كە بتوانێت هێز و لایەنەكان لە دەوری خۆی كۆبكاتەوە و میكانیزم و مێتۆدی كردەكیی خەبات و رێكخستنی خەڵكی هەبێت. لەوەها هەلومەرجێكدا ئێمە دەتوانین چاوەڕوانی ئەوە بكەین كە خەباتەكەمان بتوانێت بەرەو ئاقارێكی گونجاو بڕوات. بێگومان هەنووكەش كە بۆ ئێمە حكوومەت ناڕووخێت و حكوومەت و یاساكانیشی رێفۆرمهەڵگر نیە، با وەكوو بزووتنەوەی هاوپێوەندیی لەهستان خەڵك ئاگا بكەینەوە. بێگومان كۆمەڵگایەكی ئاگا و رێكخراو دەتوانێت دەسەڵات ملكەچی خۆی بكات. هەروەك لە سەرەوە ئاماژەمان پێدا، سەرچاوەی دەسەڵاتی دیكتاتۆرەكان لەو خەڵكەدایە كە بە سەریدا حكوومەت دەكەن. هەر بۆیەش دەبینین كە كاتێك دەكەونە بەر رەخنە و تووشی قەیرانی رەوایی لە ئاستی نێوخۆیی و نێونەتەوەیی دەبن و رەوایی و شەرعیەتیان دەكەوێتە بەرپرسیار، بە هەموو چەشنێك و لە هەموو رێگەیەكەوە خەڵك رێك دەخەن و دەیانهێننە سەر شەقامەكان.

بێگومان ئەگەر بكرێت بۆ ماوەیەك دەستڕاگەیشتنی حكوومەت بە سەرچاوەكانی دەسەڵات بپچڕێت یان سنووردار بكرێتەوە، یەكەمین بەرەنجام، درووستبوونی دڕدۆنگی و گومان و ئاڵۆزی لە نێو خودی دیكتاتۆریدایە.
هەر بۆیەش رێكاری سیاسی و ناتوندوتیژانە و رێكخستن و ئاگاكردنەوەی خەڵك دەتوانێت بە باشی گرووپە كۆمەڵایەتیەكان و رێكخراوە جۆراوجۆرەكان بە شێوەی گشتێك دەربهێنێت و بۆ كۆتاییهێنان بە دەسەڵاتی سەرەڕۆیانەی گرووپێكی بچووك تەیاریان بكات. بەرەنگاربوونەوە لە گەڵ ئەم شێوازە لە خەبات بۆ دیكتاتۆرەكان زۆر دژوارە و بە جۆرێك دیكتاتۆرەكان تووشی هەڵە دەكات لەبەراورد كردنی هێز و بازنەی خەباتی ناڕەزاییان.

سەرچاوە:
1ـ زمانی برای انسانیت بشر ـ رامین جهانبگلو
2ـ مفاهیم اساسی جامعە شناسی ـ ماكس وبر
3ـ لهستان قدرت همبستگی، از كتاب نیروی قوی‎تر ـ پیتر اكرمن و جك دووال
4ـ نافرمانی مدنی ـ هنری دیوید سروـ ترجمە: غلامعلی كشانی
5ـ از دیكتاتوری بە دموكراسی ـ جین شارپ{jcomments off}