كێشەی سووریە لە نێوان ململانێیەكی ناوچەیی و جیهانیدا رامبود لوتف‌پوری

رەوتی خێرای گۆڕانكارییە جیهانییەكان لە دوای رووخانی یەكیەتیی سۆڤییەت و گۆڕانكارییە ناوچەییەكانی رۆژهەڵاتی ناڤین پاش كارەساتی 11ی سپتامبر لەم دوو ساڵەی دواییدا لە پرۆسەیەك لە ژێر ناوی بەهاری عەرەبیدا وڵاتانی عەرەبیی باكووری ئەفریقا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتەوە.

بۆیە دەڵێین ئەم گۆڕانكارییانە لە رووخانی یەكیەتیی سۆڤییەت یا بە دیوێكی تردا كۆتاییهاتنی شەڕی سارد و جیهانی دوو جەمسەرییەوە دەستی پێكرد، چوونكە بوونی چەند پارامێترێكی هاوبەش لە جەوهەری سەرجەمی ئەم گۆڕانكارییانەدا وا دەكات كە ئەوەی ئێستا لە سووریا روو دەدات بە

چەشنێك بچێتە خانەی دەرئەنجامەكانی كۆتاییهاتنی شەڕی سارد و رووخانی یەكیەتیی سۆڤییەتەوە.

 یەكەم ئاراستەیەك بۆ زاڵبوونی  ویستی خەڵك بە سەر بڕیاری سیاسیی وڵات و دێموكراتیزاسیۆنی بە هەموو رەهەندەكانیەوە تێدا دەبینرێت كە رووخانی یەك لە دوای یەكی دیكتاتۆرەكانی لێكەوتۆتەوە، دووهەم دەركەوتنی پرسی نەتەوە ژێردەستەكان و بایەخدان بە چارەنووسی سیاسییان تا قۆناغی رزگاری كە بۆتە هۆی پێكهێنانی هەندێك دەوڵەتی تازەی سەربەخۆ و نیوە سەربەخۆ بە شێوەی دووژوور و دووفاكتۆ و سێهەمیش هەژموونی رۆژئاوا بە سەر رەوتی گۆڕانكارییەكان و ئاراستە پێ‏بەخشینیان كە هەژموونی كاپیتالیزمی بەرهەم هێناوە.

كۆی ئەم سەرەتایە دەریدەخات كە ئەم گۆڕانكارییانە دەتوانێ لە پرۆسەیەكی جیهانیدا پێناسە بكرێت كە هاوڕێكییەكی نوێ بەرهەم دێنێ.

بەم سەرەتایەوە و بە گریمانەی ئەوەی كە رووداوەكانی سووریا كە لە 17 مانگی لەمەوبەرەوە دەستیان پێكرد، بەشێكن لە پرۆسەی بەهاری عەرەب و گۆڕانكارییەكی گەورەی جیهانی، خوێندنەوەیەك بۆ بارودۆخی ئێستای ئەو وڵاتە و رەوتی گۆڕانكارییەكانی دەكەین.

سەرهەڵدانی خەڵك و خواستەكانیان

17 مانگ لەمەوپێش و لە سەرەتای سەرهەڵدانەكاندا هەم ئاستی داخوازییەكان و هەم پانتایی جوگرافیایی ناڕەزایەتییەكان بەرتەسك و سنووردار بوو واتە خۆپیشاندەرانی حەمس و حەما و دەرعا تەنیا هەندێك داخوازیی گۆڕان و چاكسازیی سیاسییان هێنایە گۆڕێ كە بە هیچ شێوەیەك دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی لە گشتییەتی خۆیدا نەدەخستە مەترسییەوە. بەڵام دژكردەوەی توند و سەركوتكەرانەی رێژیمی ئەسەد لە هەمبەر ئەو ناڕزاییانە بوو بە پاڵنەر و كاتالیزۆرێك كە بە خێرایی هەم پانتایی ناڕەزایەتییەكان بەرینتر بكاتەوە و هەم بزاوتەكەش رادیكالیزە بكات و خواستەكان بەرەو ماكزیمۆم بەرێت.

بە چەشنێك كە ئێستا زۆربەی شارەكانی سووریای گرتۆتەوە و داخوازیی خەڵكیش رووخانی یەكجاريی حكوومەتی بەعس و نەمانی بەشار ئەسەد لە سەر كورسیی دەسەڵاتە. تەنانەت مكانیزمی ناڕەزایەتی دەربڕینەكانیش كە سەرەتا خۆپیشاندانی هێمن و ناتوندوتیژ بوو و ئێستا جێگای خۆی داوەتە میكانیزمێكی توندوتیژی وەك خەباتی چەكدارانە.

هێرشى هەمەلایەنەی حكوومەتی ئەسەد بۆ سەر شارەكان و كەڵك وەرگرتنی لە هەموو كەرەستەیەكی سوپایی بۆ سەركوتی ئۆپۆزیسیۆن و هەروەها بەرگریی توندی سوپای سووریای ئازاد هەتا ئێستا، بەپێی ئاماری رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ، نزیك بە 19 هەزار كوژراوی لێكەوتۆتەوە و كارەساتێكی مرۆیی خولقاندووە. بە چەشنێك كە دەتوانین بڵێین شارەكانی سووریا ئێستا بوونەتە گۆڕەپانی شەڕێكی تەواو عەیار لە نێوان خەڵك و هێزەكانی حكوومەتدا.

هۆكارەكانی درێژەكێشانی ئەم شەڕە

لێرەدا ئەم پرسیارە دێتە گۆڕێ، گەلۆ بۆ گۆڕانكارییەكان لە وڵاتانی تونێس و میسر كەم‏تێچووتر و خێراتر لەوەی لیبی و سووریا بە ئاكام گەیشتن؟ و جگە لە پێداگری بەشار ئەسەد بۆ مانەوە لەسەر دەسەڵات چ فاكتەرێكیتر باندۆری بە سەر درێژەكێشانی ئاريشەی سووریەوە هەیە؟

بێ‏گومان ئەگەر لە فاكتەری نێوخۆیی واتە پێداگری بەشار ئەسەد بۆ مانەوە لەسەر كورسیی دەسەڵات گەڕێین، سەرەكیتیرین فاكتەری درێژەكێشانی ئەو دۆخە هەبوونی دەستێوەردانی دەرەكی و رۆڵی هاوپەیمانە ناوچەیی و جیهانییەكانی بەشار ئەسەدە كە نەمانی دەسەڵاتی ئێستای سووریا بە مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندییەكانی خۆیان دەزانن.

هاوپەیمانە ناوچەییەكان:

ئێران هاوپەیمانی ستراتژیكی سووریا لە ناوچەكەدایە كە وێڕای یەكتر لە بەرەی دژ بە رۆژئاوادان و بە هۆی سیاسەتە توندئاژۆكانیان و پشتگیرییان لە رەوتی توندوتیژی و تێرۆریزم لە هاوكێشەكانی ناوچەكەدا ئیزۆلە بوونە و لە ژێر تەوژمی كۆمەڵگای جیهانیدان.

بەگشتی بەرژەوەندییەكانی ئەم دوو وڵاتە بە چەشنێك لێك گرێ دراون كە خەسار یا نەمانی هەر كامەیان، بەرژەوەندییەكانی ئەویتریش دەخاتە مەترسییەكی شێلگیرەوە. لەڕاستیدا رووخانی بەشار ئەسەد بۆ ئێران تەنیا نەمانی هاوپەیمانێكی ناوچەیی نیە، بەڵكوو پەراوێزكەوتنی زیاتری ئێران لە هاوكێشە ناوچەیی و جیهانییەكانە و دابەزینی توانای مانۆردانی ئەو وڵاتەی لێدەكەوێتەوە…

رووخانی رێژیمی بەشار ئەسەد لە لایەكەوە دەرفەتێكی زیاتر بە وڵاتانی رۆژئاوایی و بەتایبەتی ئەمریكا دەدات كە سەبارەت بە ئاریشەی ناوكیی ئێران زەختێكی زیاتری سیاسی و ئابووری بەكار بێنن و لە لایەكیتریشەوە پردی پێوەندیی ئێران لەگەڵ حیزبوڵڵای لوبنان، وەك لاهێزی چالاكیی كۆماری ئیسلامی لە ناوچەكە و دووهەمین هاوپەیمانی ستراتژیكی سووریا لە رۆژهەڵاتی ناڤین دەڕوخێنێ و تا رادەیەكی زۆر توانای مانۆردانی دادەبەزێنێ.

هاوپەیمانە جیهانییەكان

وەك لە سەرەتادا باسمان كرد بەهاری عەرەبی لە ژێر باندۆری رۆژئاوا بووە. بە لە بەرچاوگرتنی ئەوەش كە سەرجەم پرۆسەی گۆڕانكارییەكان دابینكەری بەرژەوەندییەكانی رۆژئاوا بوونە، كەوابوو سەرەكیترین هۆكاری بە ئاكام‏گەیشتنی خێرایان لە میسر و تونێس دەتوانێ نزیك بوونی ئەو وڵاتانە لە رۆژئاوا بێ، واتە رادەی نفووز و كاریگەریی رۆژئاوا لەو وڵاتانە، كە لە راستیدا لە بازنەی نفووزی خۆیدا بوون، رەوتی گۆڕانكارییەكانی ئاسان كردەوە. بەڵام وڵاتانی لیبی و سووریا لە بەرەی دژ بە رۆژئاوا و نزیك لە رووسیا و چین بوون، بۆیە پشتگیری ئەو وڵاتانە لەم دوو دەوڵەتە كە لە راستیدا لە بازنەی نفووزیاندا بوون، كێشەكەی ئاڵۆزتر كرد.

رووسیا وەك سەرەكیترین پاڵپشتی جیهانیی دەسەڵاتی بەعس لە سووریا، پێوەندییەكی لە مێژینە و ستراتژیكی لەگەڵ ئەو وڵاتە هەیە و هەر لە سەردەمی یەكیەتیی سۆڤییەتەوە هەتا ئێستا رووسیا گەورەترین و سەرەكیترین سەرچاوەی دابینكردنی كەلوپەلی سوپایی و تەكنۆلۆژیكیی سووریا بووە و سووریاش لە بەرامبەردا یەكێك لە باشترین و باوەڕپێكراوترین كارتەكانی رووسیا لە رۆژهەڵاتی ناڤین بووە بۆ ساتوسەودا كردن لەگەڵ رۆژئاوا. واتە هەم لە بواری سیاسی و هەم لە بواری ئابوورییەوە بەرژەوەندییەكانی یەكتریان دابین كردووە. چینیش وەك دووهەمین هاوپەیمانی گەورەی جیهانیی سووریا خاوەنی بەرژەوەندییەكی ئابووریی بەرچاو لە سووریە دایە و گەلێك پرۆژەی ئابووریی لەو وڵاتەدا هەیە. هاوكات سووریە یەكێك لە گرینگترین دابینكەرانی نەوتی هاوردەی چینە.

كەوابوو چارەنووسی حكوومەتی سووریا كاریگەرییەكی دیاری لەسەر بەرژەوەندی و چارەنووسی هەندێك لە زلهێزە ناوچەیی و جیهانییەكان هەیە و ئەمەش وادەكات ئەو وڵاتانە ئەوەی لە توانایاندا بێت بۆ هێشتنەوەی ئەسەد لەسەر دەسەڵات بەكارى بێنن. بۆ نموونە تا ئێستا رووسیا و چین 3 جار بڕیارنامەكانی ئەنجوومەنی ئاسایشی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكانیان بۆ زەختی زیاتر خستنە سەر رێژیمی سووریا ڤێتۆ كردووە. ئێران و حیزبوڵڵاش لە باری ماددی و مرۆیی و تاكتیك و تەكنۆلۆژیای سەركوتەوە بە هەموو شێوەیەك رێژیمی ئەسەد و سوپای ئەو وڵاتەیان ساپۆت كردووە.

بارودۆخی ئێستا و داهاتووی گۆڕنكارییەكان

ئەوەی كە ئێستا لە سووریا دەبیندرێ تەنیا بەربەرەكانێیەكی چەكدارانە و توند لە نێوان رێژیمی ئەسەد و ئۆپۆزیسیۆنی ئەو وڵاتەدا نیە، بەڵكوو ئەوە رووبەڕووبوونەوەیەكی تەواو عەیاری سیاسی و ئابوورییە لە نێوان دوو بەورە لە دوو ئاستی جیهانی و ناوچەییدا، كە ئەگەر لێكیان بەستینەوە دەتوانین بڵێین وڵاتانی رۆژئاوا، كۆمكاری عەرەب و توركیا لە بەرەی دژ بە رێژیمی ئەسەددان و چین و رووسیا و ئێران و حیزبوڵڵای لوبنانیش لە بەرەی داكۆكیكارانی ئەو رێژیمەدان.

ركەبەریی نێوان ئەو دوو بەرەیە لە ئاستێكدایە كە سەرباری ئەو كارەساتە مرۆییەی كە لە سووریادا روویداوە هێشتا هیچ چارەسەرێك بۆ كۆتاییهێنان بەو كێشەیە نەدۆزراوەتەوە و هەوڵەكانی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی مافی مرۆڤیش هەموو بێ‏ئاكام ماونەتەوە. شەڕ شارە گەورەكانی سووریا و پێتەختی ئەو وڵاتەشی گرتۆتەوە، پێكهاتەی سیاسیی رێژیمی سووریا بەتایبەتی لە نێو بەشە سوننەكەیدا هەڵوەرینێكی بەرچاوی بە خۆوە دیتوە و بەشار ئەسەد لە ئێستادا زیاتر پشتی بە ئاڵقەی توكمە و پتەوی شیعەی عەلەوی بەستوە.

هاوكات سوپای سووریای ئازادیش كە باڵی سووپایی ئۆپۆزیسیۆنی ئەو وڵاتەیە كۆمەڵێك دەسكەوتی بەرچاوی هەبووە و پێدەچێت بەرەبەرە زەختەكانی بۆ سەر رێژیمی ئەسەد توندتر بكاتەوە. ئەگەری ئەوەش لە ئارادایە كە كۆمەڵگای جیهانی و بەتایبەتی رۆژئاواش بە لەبەرچاوگرتنی ڤێتۆ كردنەكانی چین و رووسیا، بە دوای میكانیزمێكی یەكلایەنە و بە دەر لە چوارچێوەی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان بۆ چارەسەری كێشەی سووریا بگەڕێن.

وەك ئەو میكانیزمەی كە سەرەڕای دژایەتیی چین و رووسیا سەبارەت بە لیبی بە كاریان هێنا. هەموو ئەم فاكتەرانە دەریدەخەن كە رێژیمی بەشار ئەسەد لە ژێر زەختێكی روولە زیادبووندایە و پێدەچێت دوایین رۆژەكانی تەمەنی تێپەڕ بكات. ئەگەر چاوێك لە هاوپەیمانەكانی سووریاش بكەین بۆمان دەردەكەوێت كە ئەسەد ناتوانێ بە تەواوی لە پشتگیری و توانایی هاوپەیمانەكانی ئەرخەیان بێت و ئەگەری سەركەوتنی بە سەر ئەو قەیرانەدا زۆر لاوازە.

چین و رووسیا لە رابردوودا سەلماندوویانە كە وڵاتانێكی سەوداگەرن و لەو چەشنە ململانێیانەدا بە دوای وەرگرتنی زۆرترین ئیمتیاز و گەرەنتیی پێویست بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیاندان و لە دوایین قۆناغی ململانێدا پشتی هاوپەیمانەكانیان بەر دەدەن. ئێرانیش كە لە باری ناوەكی و دەرەكییەوە وڵاتێكی قەیران لێدراوە و لە هاوكێشەكاندا تەواو ئیزۆلە كراوە، تەنیا تا ئەو كاتە دەتوانێت پاڵپشتی رێژیمی ئەسەد بێت كە رۆژئاوا شێلگیرانە نەهاتبێتە نێو گەمەكەوە. دەنا لە دۆخێكی ئەوتۆدا دەكەوێتە پەراوێزەوە و بڕستی بەرگری لە بەشار ئەسەدی نامێنێت.{jcomments off}