تێڕامانێك لەسەر گەڵاڵەی جیاكردنەوەی رەگەزیی زانكۆكان رامبود لوتفپووری

ئاوڕدانەوەیەك لە رووداو و گۆڕانكارییەكانی ئەم چەند ساڵەی دوایی كۆمەڵگای ئێران و بەتایبەت پێشهاتە سیاسییەكانی نێو ئەم وڵاتە، راستییەكمان بۆ دەردەخات كە ئەویش بەرزبوونەوەی ئاستی هوشیاری سیاسی و كۆمەڵایەتیی خەڵكی ئێران بە گشتییە.
لە لایەك ئاستی رووناكبیریی پیاوان و بەهرەمەندبوونیان لە تێورییە پێشكەوتوووە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكان بەرز بۆتەوە و لە لایەكی تر بەشداری و ئامادەبوونی ژنان لە بیاڤی گشتی كۆمەڵگا و كاریگەرییان لەسەر پرۆسەی سیاسیی وڵات پەرەی سەندووە. 

ئەمە لە كۆمەڵگایەكی ئازاد و دێموكراتیكدا دەتوانێ وەك پارامێترێك بۆ هەڵسەنگاندنی رادەی پێشكەوتنی وڵات و كۆمەڵگا لەبەرچاو بگیردرێ و وەك فاكتەرێكی پۆزتیڤ لێك بدرێتەوە. بەڵام هەر ئەم فاكتەرە پۆزتیڤە بۆ سیستمێكی ئایدۆلۆژی نەریتی و داخراوی وەك كۆماری ئیسلامیی ئێران دەبێتە فاكتەرێكی هەڕەشە و وەك مەترسییەك لەبەرچاو دەگیردرێت. هەر لە جێدا سیستمە سیاسییە ئایدۆلۆژیكەكان، چوارچێوەیەكی داخراو و كۆمەڵێك پاساو و بنەمای تایبەت و نەگۆڕیان بۆ فەلسەفەی بوون و پێویستیی مانەوە و مێتۆدی كاركردنیان هەیە كە وەك بناغەكانی پاراستنی ئەو سیستمە رۆڵ دەبینن و هەر گۆڕانكاری و رووداوێك كە لەو چوارچێوە دەرباز بێت و پڕەنسیپەكانی بخاتە ژێر پرسیارەوە، وەكوو مەترسی و هەڕەشەیەكی شێلگیر بۆ سەر گشتییەتی سیستمەكە لەبەرچاو دەگیردرێت.
كۆماری ئیسلامیی ئێرانیش وەك یەكێك لەو سیستمانە، بنچینەكانی خۆی لەسەر ئایدۆلۆژیایەكی نەریتیی ئایینی بنیاد ناوە. بە چەشنێك كە دەتوانین بڵێین ئایدیالی ئەم سیستمە پێكهێنان یان پاراستنی كۆمەڵگایەكی نەریتی و ئایینییە كە كەلتوورەكەی پشت بە هەندێك نۆرم و بەهای ئایینی پیاوسالارانە دەبەستێ. لە راستیدا كۆماری ئیسلامی هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە هەوڵەكانی خۆی لەو پێناوەدا دەست پێكرد و بە هەموو شێوەیەك و لە هەموو بوارەكاندا بەئیسلامیكردنی كۆمەڵگای ئێرانی كردە سەرەكیترین ئامانجی خۆی.

لەو چوارچێوەیەشدا سیستمی پەروەردە گرینگترین بەشی كۆمەڵگایە و دەبوو لەوێوە دەست پێ بكەن. پرۆژەی شۆڕشی كولتووری و دامەزراندنی ئەنجوومەنی بەرزی شۆڕشی كولتووری یەكەمین هەنگاوی پراكتیكی و بنیادیی ئەو سیستمە بوو. ساڵی 1366ی هەتاوی ئەنجوومەنی بەرزی شۆڕشی كولتووری بڕیاری جیاكردنەوەی رەگەزیی زانكۆكانی ئێرانی دەركرد، هەر چەند ئەم بڕیارە هەنووكە بە تەواوی نەكەوتۆتە بواری جێبەجێكردنەوە. بەڵام هەر لە جیاكردنەوەی كوڕان و كچان لە ریزی كورسییەكانی خوێندنی پۆلەكان و گۆڕینی نێوەڕۆكی سەرچاوەكانی خوێندنەوە دەستی پێكرد تا ئەمڕۆ كە باس لە پێكهێنانی زانكۆی تاكرەگەزی و جیاكردنەوەی بەشەكانی خوێندن بەپێی رەگەز دەكرێت. ئەگەر چاوێك لە نامیلكەی كۆنكووری ئەمساڵی زانكۆكانی ئێران بكەین، ئاراستەیەكی سەرەكی تێدا بە دی دەكرێ كە ئەویش بەپیاوانەكردنی زیاتری بەشە تەكنیكی و ئەندازیارییەكان و بەژنانەكردنی بەشەكانی زانستە مرۆییەكانە.

پاساوەكانی جێبەجێكردنی ئەم گەڵاڵەیە:

ـ چارەسەریی گرفتە كولتوورییەكان بە هۆی لەمپەری رەوشتییەوە

واتە جیاكردنەوەی هەر دوو رەگەزی نێر و مێ لە یەكتر لە زانكۆكان و كەمكردنەوەی دەرەتانی پێكەوەبوونی ئەم دوو رەگەزە بە مەبەستی رێگرتن لە روودانی هەر چەشنە كێشەیەكی رەوشتی.

بەم شێوەیە هەوڵ بۆ پاراستنی كولتووری ئایینی و خەوشدارنەبوونی پڕەنسیپەكانی دەدرێت. 

ـ بەرزكردنەوەی ئاستی زانستیی زانكۆكان

مەبەستی ئەم پاساوە ئەوەیە كە جیاكردنەوەی كوڕان و كچان لە پۆلەكانی خوێندن و زانكۆكان دەبێتە هۆی ئازادی و ئاسوودەیی هزرییان و تەرخانكردنی كاتەكانی خوێندكاران بۆ فێربوون و خوێندن و دووركەوتنەوەیان لە بابەتی لاوەكی و بێ‏سوود.

ـ رەخساندنی هەلی كاری زیاتر بۆ كوڕان

لەم بارەوە بەڵگاندنەكە ئەوەیە كە هەندێك لە بەشەكانی خوێندن بەتایبەت ئەندازییارییەكان هیچ قازانجێكی بۆ كچان نیە و بوونی كچان لەوێ تەنیا رێگا لە كوڕان دەگرێت. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەش كە لە كۆمەڵگای نەریتیی ئێراندا پیاو دابینكەری سەرەكیی باری دارایی بنەماڵەیە، كەوابوو لە بەشە تەكنیكییەكانی خوێندندا كە لە داهاتوودا ئەگەری بەدەستهێنانی كاریان زیاترە، پێویستە زیاتر كۆڕان وەربگیرێن. بێ‏گومان ئەمانە تەنیا پاساوەكانی سیستمی كۆماری ئیسلامی بۆ جێبەجێكردنی ئەم گەڵاڵەیەن دەنا ئامانجە سەرەكییەكان بە رانەگەیەندراوی لە دوو توێی بڕیارەكاندا ماونەتەوە. 

ئامانجە سەرەكییەكان

ـ ئامانجی ئابووری

وەك باسمان كرد لە هەندێك لە بەشەكاندا بە هۆی نەبوونی بازاڕی كار بەتایبەتی بۆ كچان، دەرچووانی ئەم بەشانە سەرباری تێچوویەكی زۆری خوێندن كە بەشی زۆری دەكەوێتە سەرشانی دەوڵەت لە كۆتاییدا و پاش دەرچوون بێكار دەمێننەوە. لە چارەسەرییەكی پێچەوانەدا، ئەم گەڵاڵەیە دەیهەوێت لە لایەك ئەو تێچووە كەم بكاتەوە و لە لایەكی تر بە ئاراستەكردنی خوازیارانی كچی ئەو بەشانە بۆ زانكۆ ناحكوومییەكان سەرچاوەیەكی داهاتیش بۆ دەوڵەت دابین بكات. بۆیە دەڵێین چارەسەری پێچەوانە، چوونكە لە راستیدا چارەسەری ئەو كێشەیە نۆرماڵكردنی رادەی وەرگرتنی خوێندكار و رەخساندنی هەلی كار بۆ دەرچووانی ئەو بەشانەیە نەك بە رەگەزی كردنیان.

ـ ئامانجی كۆمەڵایەتی

لە سەرەتای بابەتەكەدا ئاماژەمان پێكرد كە كۆمەڵگای ئێران و سیستمە حكوومەتییەكەی نەریتیی ئایینییە و لەسەر بناغەی كولتوورێكی پیاوسالارانە دامەزراوە. كەوابوو ژیان و مانەوەی ئەم سیستمە بەندە بە پاراستنی بنەما كولتوورییەكانی و دوورخستنەوەی لە هەر پرۆسەیەك كە ئەم هاوڕێكییە تێك بدات. پەرەسەندنی ئامادەبوونی ژنان لە بیاڤی گشتی كۆمەڵگا و هوشیاربوونەوەی هزری و سەربەخۆیی ماددییان گەورەترین هەڕەشە بۆ ژیان و مانەوەی ئەم سیستمە واتە سیستمی نەریتیی ئایینی پیاوسالارانەیە. رێژەی لە سەدا شەستی ئەمساڵی كچان لە نێو وەرگیراوانی زانكۆدا فاكتەرێكە بە توندی هەڕشە لە بناغە نەریتییەكانی ئەم كۆمەڵگا پیاوسالارە دەكات. دەربازبوونی ژنان لە بیاڤی تایبەتیی بنەماڵە و هاتنیان بۆ نێو بیاڤی گشتیی كۆمەڵگا، بوار بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی هوشیاری و سەربەخۆیی ماددییان دەرەخسێنێ كە ئەمە لە خۆیدا نۆرم و بەهاكانی كولتووری كۆمەڵگای پیاوسالار دەخاتە مەترسییەوە. بۆیە سیستمی حكوومەتیی ئێران هەوڵ دەدات میكانیزم بۆ رێگرتن لەو هەڕەشەیە و كۆنترۆڵی بارودۆخی دارایی دابنێت.

ـ ئامانجی سیاسی

لە راپەڕینەكانی ئەم چەند ساڵەی دوایی خەڵكی ئێراندا رۆڵی خوێندكاران و بزاڤی خوێندكاری بەگشتی رۆڵێكی بەرچاو و دیار بوو. ئەم بابەتە لە دوو سۆنگەوە شایانی لێ وردبوونەوە و تێڕامانە، یەكەم بەشداریی بەرچاوی ژنان و كچانی خوێندەوار و خوێندكار لەو راپەڕینانەدایە، تا ئەو رادەیەی كە كەسێكی وەك ” نەدای ئاغاسوڵتان” دەبێتە هێما و سیمبۆلی ئەو قۆناغە لە راپەڕینی خەڵك. لە رابردوودا زۆرترین قورسایی جووڵانەوە ناڕەزایەتییەكان لەسەر شانی نیوەی كۆمەڵگا واتە پیاوان بوو، بەڵام رووداوەكانی چەند ساڵی رابردوو دەریانخست كە نیوەكەی تری كۆمەڵگا واتە ژنانیش پەیوەستی جووڵانەوە بوون و ئاستی هوشیاریی سیاسییان پێشكەوتنێكی بەرچاوی بە خۆوە دیوە. كە بێ‏گومان ئەم دیاردەیەش بەرهەمی پەروەردەی پێكهاتەشكێن و رەخنەگرانەی زانكۆیە.

دووهەم، پیاوانیش كە پێشتر وەك توێژێكی شوێنكەوتە و پێڕەو تێكەڵ بە جووڵانەوە دەبوون و بۆ پێكهێنانی گۆڕانكاری وەدوای رێنوێنییەكانی توێژە نەریتییەكانی كۆمەڵگا (وەك ئاخوندەكان) دەكەوتن، لە ساڵانی رابردوودا راستییەكی نوێیان دەرخست كە ئەویش دەركەوتنی هەندێك ئێلیتی رووناكبیر و تیۆریسییەن لە نێویاندا بوو كە رۆڵی رێنیشاندەر و تیۆریسییەنی جووڵانەوەكانیان دەدیت. ئەم توێژە ئێلیتە هەمان ئەو كەسانە بوون كە یا خوێندكار بوون یان پەروەردەی سیستمی نوێی زانكۆكان بوون و لە زانستە مرۆییەكاندا پسپۆڕ و شارەزا بوون.

بە كورتی دەتوانین بێژین گەڵاڵەی ئاماژەپێكراو، گەڵاڵەیەكی دوو مەبەستە بوو بۆ كۆنترۆڵ و ناكاریگەركردنی هەر دووكی ئەو دیاردانەی ئاماژەیان پێكرا. واتە ئامانجە سیاسییەكانی ئەم گەڵاڵەیە بریتی بوون لە، یەكەم، دوورخستنەوەی پیاوان لە بەشەكانی زانستە مرۆییەكان لە ترسی پیاوانی رووناكبیر و داهێنەر و تێگەیشتوو، دووهەمیش دوورخستنەوەی ژنان لە بیاڤی گشتیی كۆمەڵگا لە ترسی ژنانی سەربەخۆ و سیاسی و هوشیار.

دەرئەنجامەكانی جێبەجێكردنی ئەم گەڵاڵەیە:

بێ‏گومان دوورخستنەوەی كچان لە بیاڤی گشتیی كۆمەڵگا و بەرتەسككردنەوەی دەرەتانی چوونە زانكۆیان، بەرەوڕووی دۆخێكی نەخوازراو، واتە پێكهێنانی ناچاری ژیانی هاوبەشیان دەكاتەوە، ئەمە وێڕای جێبەجێكردنی گەڵاڵەی تەواوكەری “وەلانانی شێوازەكانی پێشگیری لە ئاوسبوون” بە تەواوەتی ژنان لە چوارچێوەی بیاڤی تایبەتی واتە بنەماڵەدا قەتیس دەكاتەوە و كۆمەڵگا لە نیوەی پۆتانسیێل و هێز و وزەی خۆی بێبەش دەكات. هەروەها پرۆسەی هاوسەرگیری ناچارییش كۆمەڵێك دیاردەی وەك چوونەسەرەوەی رێژەی خۆكۆژی ژنان، جیابوونەوەی هاوسەران و نادەروەستی بەرامبەر بە بنەماڵە و گەندەڵیی رەوشتی بەرهەم دێنێت.

گرینگترین ئاكامی جێبەجێكردنی ئەم گەڵاڵەیەش نەریتی مانەوەی كۆمەڵگا بە هۆی تاكڕەگەزیبوونەوەی هێزە ئاكتیڤەكەیەتی كە دەبێتە یارمەتیدەری مانەوەی سیستمی پیاوسالاری و درێژەكێشانی دەسەڵاتی رەهای پیاو لە كۆمەڵگادا. بێ‏گومان كۆی ئەم بارودۆخەش ئیزۆلەبوونی زیاتری كۆمەڵگای ئێرانی لە سیستمی جیهانیدا لێدەكەوێتەوە.{jcomments off}