وشەی فەلسەفە لەکۆیەوەهاتووە؟ حوسێن خەلیقی

و:١ـ وشەی فەلسەفە لە”ئاوێتەی فیلۆسوفیا”وە هاتووە، بە ‏واتای زانست دوست ودوای تەوەق و بێژنگکردنی ئەفسانەکان کە وەلآمی پرسیارەگرنگەکانیان بەگوترە دەدایەوە، لە لایەن فیلسوفەکانی یوناوە بۆ ‏یەکەمجار کەلکی لیوەرگیراوە.‏

فەلسەفە لەسەرەتاوە لە رێگای میتولوژیای وئەفسانەوە لەنێو کۆمەڵی مرۆڤ سەری هەڵدا یان لەلایەن زانایانە کۆنەوە؟

و”٢ـ وەک وتم، لە ئاکامی شویندۆزی و تەوەق و بێژنکردنی ‏ئەفسانەکان، بیری فەلسەفی سەری هەڵداوە. ئەم کارەش ‏بە هۆی زانایانە وە  ئەنجام دراوە. واتا لە ئەفسانەکاندا، ‏وەڵامی پرسیارگەلی سەرکی خەڵک بە گوترە دەهاتەئاراوە ‏و دواتر وەڵامی بە رێژە ریکو پیکی ئەوپرسیارانە بوو بە ‏وەڵامی فەلسەفی و وەڵامدەر بوو بە فیلسوف.‏

جیاوزی نێوان فەلسەفەی رۆژهەڵات ورۆژئاوا کامەیە؟

وـ٣: تیرامانی مرۆڤ لە دەوەروبەر و شویندانانی دەوروبەر ‏لە سەرزەین و پێچەوانەکەی و لێکدانەوەی قووڵی وینە ‏زەینییەکان کە بەرهەمی سرۆشتی دەرەوەی زەینن، ‏لە سەرشێوەبۆچوون و خویندنەوەی جیهان، شوین دادەنین. ‏بە هۆی بوونی چواروەرز لە ئاسیا و رووناکایی زۆر، ‏فەلسەفەی ئەودەوەرە، زیاتر بۆلای فەلسەفەی ئیدەئالیستی ‏و عیرفان یان سەیری دەروون، ملی رێگای گرتەبەر، بەڵام بە هۆی نەبوونی ئەو ‏بارەجوگرافیایە و تاریک و سەرسەوزبوونی ئورووپا، فەلسەفە ‏لەو دەوەرە، زیاتر بەرەولای سرۆشت ناسین و تێڕامان لە ‏هۆیەکانی گورانکاری لە سرۆشتدا، ریگای پیوا. ئەوەتا ‏بێجگە ئەفلاتون، کە خۆی دایکی فەلسەفەی ئیدەئالیستییە، ‏دەبینین دیموکریتوس و ئەرەستوو، زیاتر بە دوای ماددە ‏و گۆڕانکارییەکانیدا، هەڵوەدان و ئەوانیتریش، هەوڵیان ‏داوە، ماددەی ماددەکان وەک ئاو، هەوا، ئاگر و خاک، ‏دەسنیشان بکەن.‏

 جۆرەکانی فەلسەفە کامەن. ماتریالیزم وئیدەئالیسم، روانگەی ئێدئولۆژی وجیهان بینی سیاسین، یان لەقەکانی فەسەفە پێک دینن؟

وـ٤: فەلسەفە لە بنەرەتدا، وەک ئاماژەم پیکردە، لەدوو ‏جۆردا خۆی دەبینیتەوە. یەکەم، ماتریالیسم و دووەم ‏ئیدەئالیزم. بەلام دواتر لە هەرکامەیان، لق وپۆپ، سەری ‏هەڵدا. وەک پۆزیتویزم، ماتریالیزمی دیالکتیکی، ‏ئیگزیستانسیالیزم. ئەم دوانە هەم لقی فەلسەفین وهەم جیهان بینی سیاسی. وەک ماتریالیزمی دیالکتیک وشرۆڤە دینەسامییەکان لەرێگای میتولۆژیای فەلسەفەی ئەفلاتوونەوە.

فەلسەفە، زانستە یان بۆسەلماندنی دەبێ پەناببریتەبەرزانست؟

وـ ٥: زانست بریتییە لە ناسینی راستی دەرەوەی زەین، لە ‏رێگای تاقیکارییەوە بە پشت بەستن  بە فەلسەفەیەک یان ئامانجێک و بە ‏پێداگرتن لە سەرچەندایەتی. لێرەدا دەبینین، لە ناساندنی ‏زانستدا، بە فەلسەفە وەک هۆی دنەدەر نیازمان هەیە. بەڵام فەلسەفە، وەک ‏زانست باسی شتە بەش بەشکراوەکان ناکا و بە گشتی باسی ‏ماددە و مەعنا دەکا و ئەوە ئەرکی زانستە کە لەو گشتە مشتیک ‏ئاخاتە بەر لیکۆڵینەوە. کەوا بوو ئەوە زانستە بۆ سەلماندنی ‏تاقیکراوەکانی خۆی نیازی بە فەلسەفەیە، نەک پێچەوانە ‏کەی.‏

لەلای کورد وهەندێک نەتەوەی دی، زانیاری لەسەرفەلەفە کەمە، سارەزایی لەفەلسەفەدا، پیویستی گستییە، یان کاری فەیلەسووفەکانە؟

وـ٦: راستە لە نێوکورددا، زانیاری لە بواری فەلسەفەدا کەمە ‏و بە گشتی کۆمەڵگای کوردەواری زیاتر هەستیارییە تا ‏هزریی یان عەقڵانی. دیارە لە کۆمەڵگادا، هەموان نابنە ‏فیلسوف، بەڵام ئەگەر تاق ولۆق، فەرهەنگی گشتی کۆمەڵگای ‏ئێمە فیلسوفی لێهەڵکەوی، لەوانەیە شوین ‏لە سەرئەوەدابنێ، کۆمەڵگا و رەفتاری تاکەکان، ‏بەرەو عەقڵانیت هەنگاوبنێ. فیلسوف، لە عەقڵانیکردنی ‏کۆمەڵدا دەوری هەیە. کە بە داخەوە، کورد خاوەن فیلسوفی ‏خاوەن رێباز نیە!‏ لە وڵاتەپێشکەوتووەکاندا، بۆ دەوەرەی خوێندنی ناوەندی و مامناوەندی، خوێندنی وانەی فەلسەفە، ناچارییە و لە زانکۆەکانیشدا، هەرهێڵێک بخویندرێ، چەند وانەی فەلسەفی لەگەڵە و لە وڵاتی ئێمەدا، فەلسەفە نامۆیە!!

رامیاری وفەلسەفە. سیاسەتوان دەبێ هەرسیاسەت بزانێ. سیاسەت وپیوەندی ئەوبەدەسەڵاتەوە؟

وـ٧: سیاسەتکردن بێ ئاگاداربوون لە فەلسەفە، بیواتایە. ‏چونکە سیاسەت بریتییە لە هەوڵدان بۆ وەدەست هێنانی ‏دەسەڵات. مەیدانی ئەم هەوڵە، گوڕەپانی کۆمەڵایەتییە ‏و بۆ رازیکردن یان قنیاتکردن بە خەلک بۆ پەیرەویکردن ‏لە بەرنامە و ریبازی رێکخراوێک، کادێرەکانی ئەوریکخراوە، ‏نیازیان بە رەوانبێژی، ژیر بێژی و لە هەموو گرنگتر ‏بە فەلسەفە هەیە. ئەوان بۆ سەلماندنی راستبوونی ‏بەرنامەکانی خۆیان و ئەوە کە ئەو بەرنامەگەلە لەگەل ‏بارودۆخی ژیانی ئەندامەکانی کۆمەڵ سازگارە، پێویستیان، ‏بە چەمکسازی لە شتگەلی جوزئی هەیە و دەبێ ‏لەو چەمکە گشتییانە، بڕیار بخولقینن و دواتر ئاکام وەربگرن.

‏بەم جۆرە بڕیار، پێوەندی دوور و قووڵی راستی نیشان دەدا و ‏ئاکام وەرگرتن، لە کۆکردنەوەی بریارگەلی جۆراجۆر ‏و بە دەستهاتنی، بریارێکی بەرفراوانتر، بەرهەم دی واتا ‏گوندگەڕی (استقراء). ئەم بڕیارەبەرفراوانترە، بە هۆی ‏وێچوونگەلی لە گەڵ بڕیارەکانی پێشووی زەین، ‏ئەو بڕیارگەلە وەبەردەگرێ و بەم جۆرە راشکاوی و روون ‏بوونێکی زیاتر پەیدادەکا و دەبێتە هەڵسەنگاندن(قیاس). ‏هەربۆیە گوندگەڕیی( لە دیارد جوزئییەکانەوە گەیشتن بە ‏چەمکی گشتییە) وقیاس(وەبەرگرتنی چەمکی گشتی بەسەر ‏هاو کێشە کانیدا)، لە هەر هەوڵدانیک بۆ ئاکام وەرگرتن، ‏دەوریان هەیە و لە یەکتر جیانابنەوە. کەوابوو سیاسەتوان ‏دەبێ، بەم شێوەبەڵگە هێناوە ئاشنابێ. سیاسەت شتیکی ‏گشتییە ولە بنەماڵەشدا دەکری و راستەوخۆ پێوەندی ‏بە حیزبایەتی و دەسەڵاتدارەتییەوە نیە. بەڵام دەسەڵاتدار و ‏حیزبی دەبی لە کون و قوژبنی سیاسەت ئاشنابێ. دەنا ناتوانێ، وڵات ‏یان ریکخراو بەرێوەبەرێ.‏

{jcomments off}

‏ ‏