باسێک لە سەر زمانی ئازەری و سەر هەڵدانی ئەم زمانە بە ناوی ئازەری.، برایم سەعیدی

 با بزانین ئەم بە ناو زمانی ئازەرییە چۆن سەری هەڵداوە، لە سەر ئەم بابەتە بەداخەوە هیچ باس نەکراوە دەتوانم بڵێم ئەمە یەکەم جارە لە سەر زمانی ئازەری باس دەکرێ. هیوادارم زۆر کەس لە سەر ئەم باسە دەست بە نووسین بکەن چوون ئەمە زۆر گرینگە و دەبێ ئەهەمیەتی پێبدری

بۆ ئەوە راستیەکان باس بکرێ و ئەم فرت و فێڵ و تەزویرکاریە پێشانی خەڵک بدرێ. زۆربەێ زۆری ئەو کتێب و نووسینانە بە مەبەست و تەزویر نووسراون، من هەوڵم داوە بە بەڵگە و فاکت لەسەر ئەم باسە بنووسم دیسان دووپاتی دەکەمەوە، بەشێکی زۆری ئەو نووسراوانە چە لە کۆندا چە لە ئێستا دا لە راستیەوە دوورن و بە قازانج و بەرژەوەندی داگیرکەرانی کوردستان نووسراون. چوون لە داهاتوو دا تورک گەورەترین کێشەیە بۆ ئیمەێ کورد، یان زۆر جار باسی ئەوە دەکرێ دەڵێن ئێمە لە گەڵ بە ناو ئازەری دا هیچ کێشەمان نەبووە ئەوە دوورە لە راستیەوە، چوون لە سەردەمی کۆماری کوردستان دا زۆر کێشەیان بۆ کورد ساز کردوە، بەپێ ئەو بەڵگانە کە هەیە و باسی ئەوەمان بۆ دەکەن لە داهاتۆ دا تورک بۆ کورد کێشەیە. هەر وەک موسڵ و کەرکوک کە بە دەیان بەڵگە هەیە باسی کوردستانی بوونی ئەو دوو شارە دەکەن کەچی تورک و عەرەب خۆیان بە داشداری ئەو ناوچەیە دەزانن، بە دەیان بەڵگەیش هەیە باسی ئەوە دەکەن کە چوون ئەو مەڵبەندانە لە لایەن تورکەوە داگیر کراون زۆری ئەو بەڵگە و دێکۆمنتانە غەیرە کورد نووسیویەتی، کە ئەوێ شۆن و نیشتەجێ کوردان بووە. ئەم زمانی بە ناو ئازەریەیش بۆ مەبەستی تایبەتی داتاشراوە بۆ ئەوە واپێشان بدرێ کە زمانی ئازەری زمانێکی کۆنی ئێرانە و تورکی نیە، لە گەڵ زمانی فارسی دا زۆر نزیکە و پێوندی هەیە بە زمانی فارسی باستان، بە شایەتی ئەو بەڵگانە کە هەیە زمانی کۆنی فارسی باستان بوونی نیە، هەموو ئەو بەردە نووسراوانەێ کۆن بە زمانەکانی یلامی بابلی ئارامی و ئاشۆرین فارسی باستان نین دەباشە ئەم فارسی کۆنە خۆێ دیار نیە، چوون دەڵێن ئازەری دەچێتەوە سەر فارسی کۆن یا زمانێکی ئێرانیە لە گەڵ تورکی دا جیاوازە. با سەێری زمانی کوردی بکەین بزانین زمانیک بە ناوی ئازەری هەیە یان ئەویش هەر بازارگەرمیە. زمانی کوردی بە پێ نەزەری زمان ناسانی کورد بە چوار دیالیکتی سەرەکی دیاری دەکرێن، وەک کۆرمانجی سەرۆ، کۆرمانجی خۆارۆ، گۆرانی ، زازاکی، هەر وەک گۆترا زمانی کوردی لەم دیالیکتانە پێک هاتوە، بەداخەوە کورد بە درێژای مێژوو زۆر کارەساتی جوراجوری بە سەر دا هاتۆە و لە هەموو گرینگتر لە دوای مادەکانەوە دەوڵەتی نەتەوەی نەبووە. هەر بۆیە کوردستان پارچە کراوە بە سەر چوار دەوڵەتی داگیرکەر دا، ئەو دابەش بوونە گرفتێکی زۆر گەورەێ پیک هێناوە کە پێوەندیاکان لە گەڵ بەشەکانی دیکەێ کوردستان دا زۆر ئاستەم بووگە، هەروەها هێندیک گرفت لە زمانی کوردی دا هەیە وەک ئەوە زۆر جار دوو کەسی کورد لە ئاخەوتن دا چاک لە یەک تێناگەن ئەم پارچە کردنە و نە بوونی هامشۆ لە نیوان بەشەکانی کوردستان، بەتایبەت لە باری زمانەوە کێسشەێە هەر وەک گۆتم بەو هەموو زڵم و زۆرە و ستەمی نەتەوایەتی لە هەر چوار بەشی کوردستان دا و نەبوونی زمانێکی یەکگردوو، بەڵام کورد توانیویەتی زمانی خۆێ لە فەوتان بپارێزێ بە بەراوردێک لە نێوان زمانی کوردی و دوو دەوڵەتی داگیرکەری کوردستان وەک فارس و تورک زمانی کوردی زۆر دەوڵەمەدترە. دەباشە هەر وەک لە پێش دا گۆتم ئەو هەموو کارەساتانە بەسەر کورد دا هاتۆە لە مێژوو دا کەم وێنەیە بەڵام توانیویەتی زمانی خۆێ لە فەوتان رزگار بکا. هەر وەک باسکرا بۆ نموونە کەسێکی خەڵکی پاوە لە گەڵ کەسێکی خەڵکی ئامێد یان کەسێکی خەڵکی یلام و کەسێکی خەڵیکی قامیشلۆ زۆر بە زەحمەت لەیەک تێدەگەن ئەم لەیەک تێنەگەیشتنە دەگەرێتەوە بۆ ئەوە کوردستان دابەش کراوە بە سەر چوار دەوڵەتی رەگەزپەرەست و فاشیست دا، ئەم سنۆر داتاشینە بۆ کورد و دوور کەوتنەوە لە یەکتر ئەو کێشەیەی لە زمانی کوردی دا پێک هێناوە خۆ ئەگەر کوردستان یەک پارچە بووایە ئەم گرفتە لە زمان دا زۆر کەم دەبوو هەر بۆیە بەخۆشیەوە ئێستا برێک باشتر بووگە بەتایبەت لە دەرەوەی کوردستان چوون پەیوەندیەکان زۆرترە. گۆتمان زمانی کوردی بە چەند دیالیکت دابەش دەکرێ و برێک کێشە هەیە لە تێگەیشتن دا بەڵام زمانی کوردی لەو دیالیکتانە پێک هاتۆە، خۆ ناكرێ بڵێی کۆرمانجی سەرۆ یا کۆرمانجی خۆارۆ زمانێکی سەربەخۆن یا هەرواها گۆرانی یا زازاکی زمانێکی جیاوازن، دەباشە ئەو دیالیکتانە بە هەموویان زمانی شیرینی کوردی پێک دێنن. ئەوە بۆیە باسی زمانی کوردیم کرد بۆ ئەوە بزانرێ زمانی ئازەرەی داتاشراوە و هیچ پێوەندی بە زانستی زمانەوە نیە. زمانی تورکیش هەر وایە چەند لەقوپۆێکی لێدەبێتەوە ئەوە کە ناوی نراوە ئازەری کە گۆایە زمانێکی ئێرانیە ئەوە راست نیە هەر زمانی تورکی یە. دیسان ئەو زڵم و زۆرە بەرانبەر بە کورد کراوە هێ ئەوان هەر دیارنیە و تورک بۆ خۆێ دەوڵەتی هەبووە و هەیە و یەکێک لە داگیرکەرانی کوردستانە، کە لە پێش دا باسمکرد کورد بەو هەموو و کارەسات و نابەرانبەریە کە لەسەری بووگە، توانیویەتی زمانی خۆێ بپارێزێ زمانی بە قەول ئازەری هەر هەمان زمانی تورکی یە و هیچ جیاوازیکی نیە. با بێمە سەر ئەسڵی باسەکە و دەبێ بگەرمەوە بۆ دواوە و بزانین لەو شۆنە کە پێدەڵین ئازربایجان، کێ لەوێ ژیاوە و ناوی ئازربایجان چوون سەری هەڵداوە. بەپێ ئەو بەڵگە و دێکۆمنتانە کە هەیە مادەکان یەکیک لەو رەگەزانەیە کە نەتەوەێ کوردیان پێک هیناوە و سەرهەڵدانی مەدەکان لەو ناوچەیە کە ئازربایجانی پێدەگۆتێری بووە، دەکرێ بڵین ناوی مەهاباد، ئامێد، مادئاوا، مەبەست هێکمەتانا هەمەدانی ئیستا لە ناوی مادەوە وەرگیرابێ مادەکان توانیان هەموو رەگەزەکانی دیکە رێک بخەن و دەوڵەتێکی زۆر بە‌هێز دامزرێنن و ماوەێ ١٦٠ ساڵ دەسەڵاتیان بە دەستەوە بوو. حکومەتی مادەکان بەدەستی فارسەکان لە نێو بردرا بەداخەوە کورد بوو بە ژێردەستەێ فارس، فارسەکان ٢١٩ ساڵ بەردەوام بوون لە دەسەڵات داری دا و لە ساڵی ٣٣١ پێش زاین لە دەوروبەری هەولێر لە لایەن ئەسکەندەری مەقدونی کۆتای بە دەسەڵاتی هەخامەنشی هێنا. بۆیە ئەمەم باسمکرد با چاک رۆنبێتەوە کە چوون ناوی ئازربایجان و مێژووەکەێ دەگەرێتەوە بۆ کەێ و چوون سەریهەڵداوە، لە بەردە نووسراوەکەێ بێستۆن لە نزیک شاری کرماشان چوون باسی ئەو بەرهەڵستکاریە بەرانبەر دەسەڵات دارانی هەخامەنشی دەکا، چوون کورد یا ماد دژی فارسەکان راپەریون و لە لایەن دەسەڵاتدارانی هەخامەنشی لە دار دراون و ئەوە راپەرینانە لە نێو بردراون. بە کۆتای و لە نێو چوونی حکومەتی هەخامەنشی لە لایەن ئەسکەندەری مەقدونیەوە، بەپێ ئەوە بەڵگانە کە هەیە ئەو شۆنە کە ئێستا ناوی ئازربایجانە بە ناوی کەسیکەوە ناوزت کراوە کە لە لایەن ئەسکەندەرەوە وەک دەسەڵات داری ئەو ناوچە دیاری کراوە کە ناوی ئاتروپات بووگە بەرەبەرە ئاڵۆگۆر بەسەر ناوەکە دا هاتۆە و بووگە بە ئازربایجان. ئەم شۆنە کە ئێستا ئازربایجانی پێدەگۆترێ بەهەر دوو بەشیەوە ئەو خەڵکانە لەوێ ژیانیان کردوە وەک کورد ئەرمەنی و تالشی، تورک لەو مەڵبەندە نەبووە و دوای تورک ئەو شۆنەێ داگیر کردوە. بەڵگە مێژوویەکان باسی ئەوەمان بۆ دەکەن دەستەێ یەکەمی تورکە سەلجوقیەکان بۆ ئەو ناوچە دەگەرێتەوە بۆ ساڵی ١٠٤٢ زاینی بەهاتنی ئەو تورکانە بۆ ناوچەکە، دەستیان کرد بە تاڵان و کوشت و بری خەڵکی ئەو مەڵبەدە هەڵسۆ کەوتی ئەو تورکانە لە هێ وەحشیان خراپتر بووگە هیچ سۆز و ئەتفەێک لە رۆحیان دا نەبووە، ێدی ناوچەکە لە لایەن تورکەوە داگیرکرا و لەوێ نیشتەجێ بوون، زۆر بەداخەوە خۆیان کرد بە خاوەنی ئەو مەڵبەندە. با بزانین ئەم بە ناو زمانی ئازەری چوون و کی داێتاشیوە و بۆ ئەو کارەیان کردوە، ئەحمەد کەسرەوی داهێنەری ناوی زمانی ئازەریە و ئاوا باسی دەکات و دەڵێ، لەم شۆنە کە ناوی ئازربایجانە خەڵکی ئاریای یان ئێرانی ژیاون زمانەکەیان زمانی ئێرانی بووە هیچ پێوەندێکی بە زمانی تورکیەوە نەبووە، و دوای ئەم ناوچەیە لە لایەن تورکەوە داگیر کراوە و زمانەکەیان لە دەست داوە و زمانی تورکی لەو ناوچەیە برەوی پەیدا کردوە و ێدی زۆری زمانەکەیان لە نێو چووگە. ئەحمەد کەسرەوی خۆێ تورکە و زۆر باش زانیویە لەو ناوچەیە دا کام خەڵک لەوێ ژیاون و ساحەبی ئەو مەڵبەندە کی بووگە، دیسان کەسرەوی ئاوا باسی تێوری داتاشینەکەێ دەکات و دەڵێ من سەفەرێکم کرد بۆ مازندەران و زەنجان و حوزستان دوای گەرامەوە بۆ تاران و لە ساڵی ١٣٠٤ هەتاوی بەرانبەر بە ١٩٢٥ زاینی توانیم رێشەێ زمانی ئازەری پەیدا بکەم و ئەوە بوو ئەم تەفتەرەم نووسی بە ناوی ئازەری یان زمانی باستان ئازربایجان. هەر وەک باسمکرد داهێنەری زمانی ئازەری ئەحمەد کەسرەویە، لە ساڵی ١٩٢٥ بە قەولی خۆێ ئەو دەفتەروێ نووسیوە بەڵام ساڵی ١٩٣٠ زۆر بەڵگەێ لە سەر زمانی ئازەری دەست کەوتوە و هەموویانی نووسیوە و بوو بە کتێب، کەسرەوی هەندێک هۆنراوەی کوردی بە دیالیکتی کەڵهوری تێکەڵکردوە بۆ ئەوە زمانی ئازەری پێشانی خەڵک بدا کە ئەوە زمانی ئازەری کۆنە و زمانێکی ئێرانیە و هیچ پێوەندیکی بە زمانی تورکیەوە نیە و زمانێکی سەربەخۆ بووە بەڵام ئێرانیە. با بزانین کەسرەوی ئەو کتێبەێ بۆ نووسیوە دەڵێ لەو سەردەمە لە رۆژنامەکانی تاران قەفقاز و یستامبول لە سەر زمان و خەڵکی ئازبایجان باسیان دەکرد هەرواها لە حکومەتی عوسمانی دا دەستەێ ێتحات و تەرەقی هاتنە سەرکار، ئەوان تێدەکوشان هەموو تورکان کۆکەنەوە و دەوڵەتێکی زۆر گەورە و بەهێز پێک بێنن. هەر وەک لە بابەتەکەێ پێشۆ دا باسی هاتنە سەرکاری رەزاشام کرد چوون بە فرت و فێڵ و تەزویکاری خۆێ کرد بە شا، زۆر چەواشە کاریان کرد بۆ ئەوە وانیشان بدرێ لە ئێرانی کۆن دا بە قەولی خۆیان چەندە بەهێز و بەشکۆ بووە، رەزاشا خۆی و ئەژدادی بردەوە بۆ سەر شاکانی ئێرانی باستان و گەڕانەوە بۆ شانامەی فیردۆسی.

 هەر بۆیە رەزاشا دەستەیەک لە زانا و رۆناکبیرانی ئەو سەردەمەی لە دەوری خۆێ کۆکردەوە بۆ ئەوە خەونەکانی بیتەدی، ئەو دەستەیە بریتی بوون لە محەمەد عەلی فرۆغی سەرۆک وەزیران، حەسەن تەقیزادە، عەلی ئەکبەر داوەر، عەلی دەشتی، ئەحمەد کەسرەوی، پیرنیا، ئێبراهیم پورداوت، سەعید نەفیسی و زۆری دیکە رەزاشا بۆ خۆێ لە باری سیاسیەوە کابراێکی داما و نەزان بوو، بەڵام تا حودا حەزدەکا کەسێکی لات و سەرسەری بووە، پێم خۆشە وەک یادێک لە قارەمانی مەزن سمکۆ ئەوە باس بکەم کاتێک رەزا میرپەنج لە گەڵ سمکۆێ مەزن دیداری کردوە و یەکیان بینیوە و گەراوتەوە بۆ شۆنی حەسانەوە، لە ترسان شەو تا بەیانی خەوی لێنەکەوتوە رەزا میرپەنج خۆێ گۆتویەتی سمکۆ نام چوون نەیکۆشتم، دە خۆزگا سمکۆی مەزن رەزا میرپەنجی بیکوشتایە با مێژوو بەشێوەێکی تر بنووسراباتەوە. ئەوانەی کە ناویانم برد زان و رۆناکبیرانی ئەو دەمی ئێران بوون و هەر هەموویان نوۆکەری رەزاشا بوون ئەحمەد کەسرەوی ئەو کتێبەێ لە کاتێک دا نووسیوە کە رەزاشا هاتۆەتە سەرکار، ئەم کتێبەێ ئەحمەدی کەسرەوی زۆر گاڵتە جارانە نووسراوە و زۆر بە رۆنی مەبەستەکەێ نیشان دەدا، هەر وەک باسمکرد ئەحمەد کەسرەوی خۆێ کەسێکی تورکە و زۆریش باش زانیویەتی ئەوەێ کە ئەینووسێ درۆ و تەزویرە، کەسرەوی لە کتێبەکەێ دا بە پێ ئەو سەر چاوانە کە هەیە زۆر هۆنراوەێ کوردی بەکار بردوە کە گۆایە ئەوە زمانی ئازەریە، هێندێ لەو هۆنراوانە وەک نموونە دادەنم تا زۆر بە جوانی مەبەستی خێڵی درۆ دەرکەوێ کە چلوون بە مەیلی خۆیان راستیەکانیان خەشار داوە و درۆیان لە جێداناوە،

من همایم سر کوهان وطن بی

کشتگاهم اوی صحرا  چمن بی

اشخوانی خورم سازم قناعت

بو قت مردن پر و بالم کفن بی

دنیا خوانی و  مردم کاروانی

روز الالە و روز خزانی

سیاه چالی کند نامش نهد گور

بمن واجن ایم ایشتی فان مانی

خشکە دارم بکوهان سایەام نی

بیرمان ماندە  طفلیم دایەام نی

ببازارم شری  بازار  وانم

ببازم شری هیچ  پەیاام نی

کوهانم سربلندی خور مصاحب

ازم دردە جری بلبل مصاحب

بە پنج روز دیگر بایر بوینا

نە خانە ماندە نە خانە ساحب

دنیا داری بلای من نزانست

مرگ من  در صلای من  نزانست

شهر و  مردم همە بایر بوینا

مایەام پنج گز  هلای من نزانست

ئەوە یەکێکی دیکە لەو هۆنراوە بە ناو زمانی داتاشراوی ئازەریەی ئەحمەد کەسرەویە، ئەو تەزویرکاریەی ئاغای کەسرەوی بۆ ئەوە بووە نۆکەرایەتی خۆێ بە رەزاشای ئەربابی جوان نیشان بدا و راستیەکان خەشار بدەن بۆیە ئەو کارە قیزەونەێ کردوە، کەسرەوی و وەک کەسرەوی ناتوانن پێش بەراستی و زانست بگرن.

گرفتاریم بدرد واج دوا دور

مبتلایم بزخم و اشک ناسور

سینە داریم ارج تیغ جفایش

رختە رختە بیە چون شان زنبور

انوی نالە غم اندوتە زانی

کە قدری زر خالص بوتە زانی

بوران پروانیا با هم بسوزم

حال سوتە دلان دل سوتە زانی.

ئەوە بە ناو زمانی ئازەریە کە ئەحمەد کەسرەوی داێتاشیوە و دەڵێ ئەم خەڵکە ئێرانین و زمانەکەیان لە دەست داوە. ئەحمەد کەسرەوی دەڵێ بۆ ریشەێ زمانی ئازەری دەبێ بگەریتەوە بۆ کتێبی ئەوێستا لەو کتێبە دا زمانی ئازەری پەیدا دەبێ، هەرواها دەڵێ چوون زەردەشت لە ئازربایجان لە دایک بووە هەر لەویش بانگەشەێ ئاینەکەێ کردوە. بەراستی پەیرەوانی تەزویرکاری ئێرانی باستان ئەوەندە بێشەرمن راستیەکان پێچەوانە پێشان دەدەن زۆربەێ مێژوو نووس و ئەوێستا ناسەکان، دەڵێن زەردەشت لە دەورو و بەری ئورمیە یا ورمێ لە دایک بووگە و کتێبی ئەوستا زۆر بە زمانی کوردیەوە نزیکە، ئێستا بەخۆشەوە زۆر سەرچاوە هەیە و باس لەوە دەکەن کە کتێبی ئەوێستا بە کوردی نووسراوە و خاوەنەکەێ کە زەردەشتە کوردە و لە لاێ ورمێ لە دایک بووگە. یەکێک لە ئەوێستا ناسەکان دوکتور عمادالدین دولتشاهی کە خۆێ کوردە، بە بەڵگە پێشانی دەدا کە کتێبی ئەوێستا کوردیە و هەر کەس کوردی نەزانێ ناتوانێ خۆێ لەو کتێبە بدا، هەرواها دەڵێ ئەو کەسانەی کتێبی ئەوێستایان وەرگێراوە هیچیان کوردیان نەزانیوە، ئەو کتێبەێ مامۆستا دەوڵەتشاهی بە فارسی نووسیویەتی و ناوی جغرافیای غرب ایران یا کوههای ناشناختە اوستا، من بەخۆشیەوە ئەو کتێبەم وەدەست هێناوە هەمە و بۆ زمان و مێژووێ کورد زۆر بەکەڵکە هیوادارم ئەو کتێبە وەربگێردرێ بۆ سەر زمانی شیرینی کوردی کە خاوەنی ئەسڵی ئەو کتێب و زمانەیە. ئەوە چەند نموونەێک لەو بە ناو زمانی ئازەریە کە تەزویرکارانی ئێرانی باستان درۆستیان کردوە و تا بزانرێ ئەو هەموو فرت و فێڵە چوون لەسەر یەک دانراوە.

کوانین دلبراج  شوخان و شنگان

 این شوخ و این شنگ آم دای

 از اج شنگان نە واج نامیان نە

عجب نی کاج منش تنگ آم دای

دکشفی دل صفایی نی دریغا

کە ان اینیە پر زنگ آم دای

ئەمە بە ناو زمانی کۆنی ئازەری بووە لە نێو چووگە هەر کەمێک لەو زمانە بەجێ ماوە هەر وەک گۆتم ئەو هەموو زڵم و زۆرە بەرانبەر کورد کراوە لە مێژوو دا وێنەێ کامە بەڵام توانیویەتی زمانی خۆێ بپارێزێ. بەڵام بەقەولی ئەحمەد کەسرەوی دەڵێ بە هاتنی تورکەکان و داگیرکردنی ئەو ناوچەیە خەڵکە ئەسیلەکەێ ئازربایجان زمانی خۆیان لە دەست داوە کە ئازەری بووە، بەراستی ئەم نووسینەێ کەسرەوی هەر بۆ گاڵتە و پێکەنین دەبێ. یەکەم خەڵکە ئەسیلەکەێ ئەو مەڵبەندە ئەوانن وەک کورد، ئەرمەنی، تالشی ، دوو خۆ تورک لەوێ نەبووە و دوای ئەو شۆنەیان داگیر کردوە و لەێ نیشتەجێ بووگن، سێ بۆ کورد توانیوە زمانی خۆێ بپارێزێ بەو هەموو جنوسایتە بەرانبەری کراوە بەڵام ئازەریەکان زمانەکەێ خۆیان لە دەست داوە، کەسرەوی ناڵێ لە بەر ئەوە ئەو کتێبەێ نووسیوە کە وانیشان بدا ئەمانە تورک نین و ئێرانین کە ئەگەر دەوڵەتێکیان لە هەموو تورکان پێک هێنا ئەوە ئەوان بڵێن خۆ خەڵکی ئازربایجان لە ئەسڵدا تورک نین و ئازەرین، زمانی تایبەت بە خۆیان هەبووە بە هاتنی تورکەکان بۆ ئەم ناوچەیە زمانی خۆیان لە دەست داوە، ێدی ئەوان بە تورک حساب ناکرێ و ناخرێتە سەر ئەو وڵاتە کە تورکان بانگەشەێ بۆ دەکەن. بەڵام هەوڵیان داوە بە نووسینی ئەو کتێبە نیشانە بنەرەتیەکە بپێکن ئەوێش وەلانانی خاوەنە ئەسڵیەکانی لە سەروێ هەموویان کوردە، کە هەوڵ بدرێ کوردەکان لەو مەلبەندە دوور بخەنەوە کە بەداخەوە ئەو کارەیان دەرهەق بە کورد کرد. ئەحمەد کەسرەوی چوون بێشەرمانە درۆ دەکەت و ئەو هۆنراوانە بە زمانی ئازەری دادەنێ.   

هلا خور مندە  چە  مانک و جویی

بیوفایی چە نابان کهنە خوئی

من نزانست کە شهرانی امن وات

هر کە ناکس پرست رنج رویی

هر صباحی چە مرغان های و هوی

زبان بذکر حق سبحانە گوی

مبش بی یاد حق کشفی تو صبحان

اگر چە حق پرستی آرزوی

ئەو هۆنراوانە زۆرن و ناکرێ هەموویان دانم لە بەر ئەوە بابەتەکە زۆر درێژ دەبێتەوە خوێنەر ماندوو دەکات، بەڵام دەبێ تەزویکاری خێڵی درۆ پێشان بدرێ و راستیەکان دەرکەوێ کە ئەمانە بەدرێژای مێژوو غەدریان لە کورد کردوە. وەک لە پێش دا باسکرا کورد تالشی و ئەرمەنی نیشتەجێ ئازربایجان بە هەر دووبەشیەوە بوون، زۆربەی ناوی شۆنەکانیان گۆریوە و ناوی تورکیان لەسەر داناوە ئەحمەد کەسرەویش بۆ نیشان دانی زمانی ئازەری برێک ناو و وشە باس دەکە کە گۆیایە ئەوە ئازەری بووە. کەسرەوی هەر وەک ئاغاکەی رەزاشا حاشا  لە تورک بوونی خۆێ دەکات و دەڵێ ئێمە ئازربایجانین زمانیشمان ئازەریە و ئێرانین، هێندیک کەس بە تورکیشەوە لەبەر ناچاری دان بەوە دا دەنن کە ئەحمەد کەسرەوی هۆنراوەکانی بابەتاهێری دەستکاری کردوە بۆ ئەوە بڵێ ئەمە زمانی ئازەریە. زۆربەی ئەو مەڵبەندە ناوەکانی کوردین بەڵام ناوەکەیان گۆریوە ناوی تورکیان لە جێداناوە وەک ناوی کێوی سەهۆڵان کراوە بە سبلان، یا ئەرزی وێڵ کراوە بە اردبیل ناوی راستینی تبریز تەورێزە لە کۆن دا واێ پێگۆتراوە. هەر وەک باسمکرد بەڵگە مێژوویەکان ئەوە پێشان دەدەن ئەو شۆنە هەر لە کۆنەوە کورد لەوێ نیشتەجێ بووە و لەوێ ژیاون کورد خاوەنی ئەسڵی ئەو ناوچەیە. بۆیە دەبێ زۆر گرینگی بدرێ بەو ناوچەیە چوون تورک هەموو کاتێک بۆ کورد کێشە بووە دەبێ کورد زۆر هوشیار بێت لەو فرت و فێڵەێ تورک. زانا و مێژوو نووسی بەناو بانگ ولادمییر مینورسکی کە ساڵی ١٩٦٦ کۆچی دوای کرد قسەێکی زۆر بەرزی هەیە، دەڵێ لە هەر شۆنێک کێشە و ئاڵۆزیک هەبێ تورک لەوی خۆێ دەبینێتەوە. بۆیە کوردی رۆژهەڵات دەبێ زۆر وریا بێ، و ئەو کێشە و ئاڵۆزیەی باشوری کوردستان لە بەرچاو بگرێ، بەرای من نووسەر و رۆناکبیری کورد خۆێ بەو بابەتانەوە ماندوو بکە کە بۆ نەتەوەکەی زۆر گرینگ و پیویستە، چوون کورد دووژمن و نەیاری زۆرە کوردستان دابەش کراوە بەسەر چوار دەوڵەتی فاشیست و رەگەزپەرەست دا هەر بۆیە دەبێ لەسەر ئەو پرسە گرینگانە بە بەڵگە و فاکت بنووسرێ و زانیاری بە خەڵک بدرێ بۆ ئەوە رستیەکان بزانرێ. ئەویش هۆنراوەێک،

     بمن جانی بدە از جانور  بوم

بمن نطقی  بدە تا  دم  آور بوم

بمن گوشی بدە آر  جش نوا  بوم

هر آنکە  وانکە بو از  آخبر بوم

بەراستی خێڵی درۆ و تەزویرکارانی ئێرانی باستان چەندە بێشەرمن بۆ فرت و فێڵ پەنا بۆ هەموو ساختەکاریک دەبەن، دیسان دووپاتی دەکەمەوە زۆربەی ئەو کتێب و نووسراوانەی هێ کۆن و نۆێ بە سەدان تەزویری تێدا کراوە و بەمەیلی خۆیان نووسیویانە. ئەحمەد کەسرەوی ئەو هۆنراوانەێ ناو ناوە زمانی ئازەری بەڵام زمانێک بەناوی ئازەری بوونی نەبووە و نیە هەر بۆیە ئەحمەد کەسرەوی ئەو زمانەێ دایتاشیوە. پەیرەوانی ساختەچی ئێرانی باستان هەرچێ لە دەستیان هاتوە کردۆیانە بۆ شێواندنی میژووی کورد. پێم خۆشە ئەوە بڵم من کتێبە بەنرخەکەی مامۆستا عمادالدین دەوڵەتشاهیم هەیە کە ناوی جغرافیای عرب ایران یا کوهای ناسناختە اوستا، کوردیەکەی جوغرافیای رۆژئاوێ ئێران یا کێوە نەناسراوەکانی ئەوستا، ئەو کتێبە زۆر گرێنگە بۆ زمان و مێژووی کورد، چوون دوکتور دەوڵەتشا‌هی ماوەێ ٣٠ ساڵ بەو کتێبەوە ماندوو بووە. ئەو کتێبە ساڵی ١٣٦٣ یان ١٩٨٤ نووسراوە و ٢٠٠٠ دانەی لێ چاپکراوە و دەست ناکەوێ و نیە، مامۆستا دەوڵەتشاهی ساڵی ١٣٧١ بەرانبەر ١٩٩٢ زاینی کۆچی کردوە. بەراستی ئەو کتێبە زۆر نایاب و بەنرخە ماوەێکی دیکە من ئەو کتێبە لە لاپەرەێ فەیسبوکم دادەنێم، هەرکەس ویستی دەتوانی کەڵکی لێ وەربگرێ هەر وەک گۆتم بۆ زمان و مێژووی ئێمەی کورد زۆر بەکەڵکە. لە کۆتایی دا هیوادارم توانی بێتم خزمەتێکم بە نەتەوەکەم کردبێ. 

{jcomments off}