پرۆفيسۆرا زانستێن سياسي و جڤاكناسيێ هيوا په‌ناهي: نابيت كورد راوه‌ستن تا ده‌ليڤه‌ دهێت دڤێت ده‌ليڤه‌يێ چێكه‌ين

وار: زێره‌ڤان دۆسكى 19 – 11 – 2012

هيوا په‌ناهي پرۆفيسۆرا هاريكار ل زانكۆيا (پانديۆس) يا يۆناني ل پشكا جڤاكناسييا سياسي سه‌باره‌ت ئۆسمانييان و ده‌ڤه‌را ئاسيايا بچووک، وه‌ك مامۆستايه‌كه‌ كورد د خه‌بته‌.

خانمه‌ پرۆفيسۆرا كورد چه‌ند پرسێن رۆژنامه‌يا وار سه‌باره‌ت ب گوهه‌رتنێن نها يێن ده‌ڤه‌ر تێدا ده‌رباز دبه‌ و ره‌وشا سياسييا كوردان و ده‌ليڤه‌يێن ل به‌ر ده‌ستێ كوردان ل هه‌ر يه‌ك ژ پارچه‌يێن كوردستانێ ئێخستنه‌ ژێر روناهييا به‌رسڤ و نرخاندنێن خوه‌.
وار: كورد( هێزێن سه‌ره‌كه‌) كارينه‌ ره‌وشا نها يا ده‌ڤه‌رێ، ستراتيژي، و سيناريۆيێن وه‌لاتێن برێڤه‌به‌رێن بوويه‌رێن ڤێ ده‌ڤه‌رێ بخوونن، يان ب ئاوايه‌كه‌ راسته‌وخۆ و نه‌ راسته‌خۆ كه‌ڤتينه‌ خزمه‌تكرنا ئه‌جێندايێن ئه‌كته‌رێن خوارتر.؟
هيوا په‌ناهي: ئه‌ز رابوون و روونشتێن ڤان سالێن داوي يێن سياسه‌تمه‌دارێن كورد باش دبينم. تشته‌كێ گرنگ هه‌يه‌ بۆ باشتر كرنا ره‌وشا ده‌ستهه‌لاتێ، تشته‌كێ گرنگ ئه‌ڤه‌يه‌ كو دڤێت بۆ باشتركرنا ره‌وشا ده‌ستهه‌ڵاتێ وه‌لاتي حه‌زا خوه‌ ب دورستي نيشا ده‌ستهه‌لاتێ بده‌ن و د دونيايا خوه‌ دا ل دۆر خوه‌ نه‌زڤڕن.
وار: ته‌ پێوه‌يه‌ تركيا دكاريت وي رۆلي بگێڕيت كو(ئه‌ردۆغان) خوه‌ بۆ ته‌رخانكرييه‌، ئه‌ڤ سياسه‌تا وي يا تركيايه‌ يان ئه‌ردۆغان زێده‌تر رۆلێ پۆليسه‌كێ دگێڕيت بۆ غه‌يري تركان؟
هيوا په‌ناهي: ده‌وله‌ت و ده‌ستهه‌ڵاتا تركان كۆمه‌كا گرفتێن سه‌ره‌كه‌ دگه‌ل هێزخورتێن دونيا رۆژئاڤا هه‌نه‌. ب درێژاهييا سه‌دسالا رابۆري هه‌موو گوهه‌رتن د قازانجێ تركان دا تمام بوون.
دناڤ خوه‌ دا ترك ب دو پشكان دهێنه‌ ديتن، يه‌ك: كه‌ماليست، دو: پان تورانيست، پانتورانيستان يێن مينا داود ئۆغلۆ چاڤێ وان ل ده‌ستهه‌ڵاتا سێ پشكێن جيهانێيه‌، وه‌ك ئاڤاكرنا ئيمپراتۆرييا تازه‌ يا ئۆسماني، ئاڤاكرنا ڤي سيسته‌مي ژي گه‌فه‌ بۆ هه‌موو زلهێزان. بۆ نموونه ‌ئه‌ردۆغان و يێن مينا وي مفاي ژ ئۆلا ئيسلامێ وه‌ردرگرن كو ده‌ڤه‌را رۆژهه‌لاتا ناڤين بكه‌ڤيته‌ ژێرچه‌نگێ وان، مينا سۆلتانه‌كێ ده‌ڤه‌رێ خوه‌ دبينيت، خه‌ونا ب جوره‌ سيسته‌مه‌كێ ئيسلاميێ ئه‌ردۆغاني ڤه‌ دبينيت كو ژێده‌رێ وي هزرا تركي يا كه‌ماليستييه‌.
وار: ئه‌گه‌ر هوون سياسه‌تا نها يا نێڤده‌وله‌تي و هه‌ڤكێشه‌يێن سياسي د بويه‌رێن نها يێن ده‌ڤه‌رێ دا ب چاڤه‌كه‌ واقعي شڕۆڤه‌ بكه‌ن، ئه‌رێ رێيه‌ك هه‌يه‌ كو كوردستان دڤان بوويه‌ر‌ان دا بهێته‌ پێش و رۆلێ خوه‌ بگێڕيت، ئه‌گه‌ر وه‌سا بيت، مه‌رجێن ڤێ رۆل وه‌رگرتنێ چنه‌؟
هيوا په‌ناهي: وه‌كوو مه‌ به‌هس كر تركيا يا بوويه‌ ئاڕيشه‌ بۆ زلهێزان. دڤێت به‌هسا به‌رژه‌وه‌نديێن دو ده‌وله‌تان بكه‌ين، يا ئێكێ ئه‌مريكا و يا دوێ فره‌نسا. پشتي ب داويهاتنا شه‌رێ سار و ئه‌ندامه‌تييا تركيا د ناتۆيێ دا، رژێما له‌شكري يا كه‌ماليست گه‌له‌ك بهێزبوو. وه‌كي ديار ئێدي گوهدارييا ئه‌مريكا نه‌دكر دڤان سالێن داويێ دا. دناڤخوه‌يا تركيێ ژي دا خه‌لكێ ل ده‌ردورا سيسته‌مێ له‌شكرێ كه‌ماليست ژ رۆژئاڤاييان ژي باشتر دژين و جڤاكێ تركيا ژي د هه‌ژاري و نه‌خوێنده‌وارێ دانه‌.
ئه‌ردۆغان ژ ته‌خا ژێرين يا تركانه‌ كو وي و بنه‌مالا وي خوه‌ ژ ژێده‌رێن ئابۆري يێن له‌شكري نێزيك كر، كو دژايه‌تي و مانده‌لكرنا نه‌ته‌وه‌يا كورد ژ مه‌رجێن وان بوون. ب بهانه‌يا به‌ڕه‌ڤانيكرنا ژ خوه‌ و شه‌ڕێ تيرۆرێ ژي ده‌ست ب كڕينا چه‌كي ژ ناتۆ كر بۆ خزمه‌تكرنا دينه‌مۆيا ده‌ستهه‌ڵاتا خوه. ترك به‌رده‌وام د بزاڤێن بهۆژ‌اندنا كوردان دا بووينه‌، بكارئينانا ئيسلامێ ژي د بنه‌ره‌تدا بۆ تێكدانا هزرا نه‌ته‌وه‌يي كوردي بوويه‌ كو ئه‌ڤێ ژي شكه‌ستن ئينايه‌.
وه‌كي پرۆفيسۆرێ بيرمه‌ند يێ كوچكري ( ساريس) دگۆت: بۆ دامه‌زراندنا ئارمانجه‌كا نه‌ته‌وه‌يي و جڤاكييا بلند دڤێت ئێك ئێكه‌ ئه‌ندامێن وي جڤاكي بناسن و هه‌ستياربن و خوه‌ به‌رپرسيار بزانن، ئه‌م كورد ژي دڤێت نه‌خشه‌يێ دونيايێ هه‌لگرين و دوباره‌ بزاڤا خواندنا خوه‌ بكه‌ين، ئاليێن بهێز و لاوازێن خوه‌ ب رۆهني ببينين، وي ده‌مي دشياندايه‌ مه‌ رۆله‌كێ كاريگه‌ر هه‌بيت.
دڤێت ژ هه‌ڤڕكيێن دنێڤبه‌را جه‌مسه‌رێن سياسي و ئابۆري مفايه‌كێ باش وه‌رگرين، نابيت مه‌ ديتنه‌كا ساده‌ هه‌بيت ل همبه‌ر گوهه‌رتنان، كه‌س ژ مه‌ بخوه‌ بۆ مه‌ دلسۆزتر نينه‌، دڤێت مه‌ گۆتاره‌ك رۆهن هه‌بيت و مه‌ باوه‌ري ب خوه‌ هه‌بيت كو ئه‌م گه‌له‌كێ ديرۆكي بووينه‌ و ئه‌م هه‌نه‌، نابيت راوه‌ستين و هه‌تا ده‌رفه‌ت دهێت دڤێت ئه‌م ده‌رفه‌تێ دورست بكه‌ين بۆ خوه‌ دا كو بكارين وي رۆلي بگێڕين.
وار: كوردان ل‌ باكور و رۆژئاڤايێن كوردستانێ، پێدڤي ب چ هه‌يه‌ كو بالا جڤاكێ نێڤده‌وله‌تي بۆ سه‌ر خوه‌ راكێشن؟
هيوا په‌ناهي: تشته‌كێ گه‌له‌ك گرنگ كو ئه‌ز حه‌ز دكه‌م به‌هس بكه‌م ئه‌ڤه‌يه‌ كو هێلا چاره‌نڤيسێ سێ ده‌وله‌تێن ده‌ستكرد ( ئيراق، سوريا و تركيا) ب سه‌ر ئێك هێلا چاره‌نڤيسي دا ده‌رباز دبيت، ده‌ستهه‌لاتدارێن ترك بێ دودلي چاڤێ وان ل ژێرخانه‌يا ئابۆري يا كوردستانێ مينا نه‌فت و گاز و ئاڤا رووبارێن وێ يه‌. لێ كوردێن باكور ب ڤێ خه‌باتا خوه‌ يا نها بووينه‌ قه‌لغانه‌ك بۆ پاراستنا باشۆر و رۆژئاڤايێ كوردستانێ و هه‌موو كوردان‌ و دڤێت مه‌ ئاگه‌ه ژێ هه‌بيت.

وار: ئه‌گه‌ر پشته‌ڤانييا تركيا ژ بال رۆژئاڤا و ئه‌مريكا هه‌ر هۆسا به‌رده‌وام بيت، دێ چ مه‌ترسييه‌ك ل سه‌ر پاشه‌رۆژا كوردان هه‌بيت، نموونه:‌ رۆژئاڤايێ كوردستانێ ؟
هيوا په‌ناهي: ب راستي ته‌خا تازه‌ يا سياسه‌تمه‌دارێن كورد ل تركيا ب پێش سياسه‌تا تركيا كه‌تينه، ل رۆژئاڤايێ كوردستانێ هاتنا هێزێن راديكال و توندره‌و يێن ئيسلامي مه‌ترسييه‌كا مه‌زن هه‌بوو ل سه‌ر كوردان ل دووڤ مودێلا دبێژنێ به‌هارا عه‌ره‌بي كو ئه‌ردۆغاني خوه‌ بۆ رێبه‌ريكرنا وێ ئاماده‌كربوو. هه‌روه‌سا مه‌ترسي بۆ سه‌ر گه‌لێ مافلێخواريێ ئيسرائيلێ ژي هه‌بوو، نها كو ناڤه‌ندا بڕياردانێ كه‌ڤتييه‌ د ده‌ستێ مه‌سيحييان دا بۆ مه‌ كوردان باشه‌ چونكي جڤاكێ كوردستانێ جڤاكه‌ك فره‌ نه‌ته‌وه‌ و ئۆله، دڤێت كورد ب كريا ل سه‌ر ڤێ خالا بهێزبوونێ راوه‌ستن و مفاي ژێ وه‌رگرن، چونكي ڤێ ده‌ڤه‌رێ چه‌ندين كۆمكۆژێن ئولي بخوه‌ڤه‌ ديتينه‌ ل دژي كريستان و ئه‌رمه‌ن و نه‌ستورييان و يونانێن ئاسيايا بچووك. دڤێت ئێدي ئه‌م كورد ب تايبه‌تي نه‌هێلين كو كوردستان ببيته‌ مه‌يدانا چ شه‌ڕين دي.
وار: د ده‌ه‌كي دا كو ئيران ژ بال جڤاكێ نێڤده‌وله‌تي هاتييه‌ دورپێچكرن، ژ هه‌موو روويانڤه‌ بێهنا وێ هاتييه‌ ته‌نگكرن، لێ گه‌له‌ك پشتڕاسته‌ ژ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ، كو بێخوادنه. ب ديتنا ته‌ نه‌ شه‌رمه‌ بۆ ئاليێن رۆژهه‌لات كو ب ڤي ئاوايي پشتا خۆ داينه‌ گه‌لێ خوه‌؟
هيوا په‌ناهي: گه‌له‌ك ب مخابنيڤه‌ كوردێن رۆژهه‌لات پشتي تيرۆركرنا مه‌زنه‌ سه‌ركرده‌يێن وه‌كه‌ دكتور قاسملۆ و دكتور شه‌ره‌فكه‌ندي تووشي گێژاتييه‌كا سياسي بووينه‌ و هه‌تا نها ژي دڤێ زڤڕۆكێ دا ل دۆر خوه‌ دزڤڕن و رزگارنه‌بووينه‌، ئه‌ڤه‌ ژي نه‌ هه‌ژي وێ ديرۆكا پڕ قه‌هره‌مانييا كوردانه‌ ب گشتي و يێن ئيرانێ ب تايبه‌تي، دڤێت ئه‌ڤ ئالييه‌ بخوه‌ دا بچن كو قازانجێ گه‌لێ مه‌ تێدا بيت نه‌ك يێ وان.
وار: بۆچي هه‌تا نها ئه‌مريكا و رۆژئاڤا هه‌لوێسته‌كێ رۆهن نينه‌ به‌رانبه‌ر ته‌ڤگه‌را رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ؟
هيوا په‌ناهي: ب راستي تشته‌كێ نه‌ ره‌وايه‌ كو رۆژئاڤا بڕيارا گه‌لێن ئيرانێ بده‌ت، خالا دي ژي ئه‌وه‌ و بۆچي رۆژئاڤا ئيرانه‌كێ بگهوڕيت كو هوسا ب سانه‌هي ‌ خزمه‌تا وان دكه‌ت؟. كوردێن مه‌ يێن رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ ژي دڤێت ئه‌و بخوه‌ خودان بڕيار و پێشنياێن خوه‌ بن ده‌ما دگه‌ل رۆژئاڤا د ئاخڤن نه‌ك مينا قوتابيێن سه‌ره‌تايي بچن و گوهدارييا وانه‌يان و تيۆران بكه‌ن، خوه‌ گرێدانا كوردان ب عه‌جه‌مانڤه‌ چو ده‌ستكه‌ڤتان به‌رهه‌م نائينيت، و كورد هه‌رده‌م دێ د پاشخانه‌يێ دا بن، چونكي‌ فارسان نێرينه‌كا فاشيستانه‌ ل همبه‌ر كوردان هه‌يه‌ و ناهێلن چو جاران بنه‌ هه‌ڤكيفێن وان د ده‌ستهه‌لاتێ دا.
وار: د ده‌مه‌كي دا پارتا ژيانا ئازاد يا كوردستانێ (پژاك) شييا رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ بكه‌ته‌ مه‌يدانه‌كا گه‌رم يا چه‌له‌نگيێن خوه‌، لێ ژ نشكه‌كێڤه‌ بێده‌نگبوونا وان ب ديتنا ته‌ بۆ چ دزڤڕيت. ل ژێر گڤاشتنێن هه‌رێمێ يان يێن په‌كه‌كێ بوويه‌‌.

هيوا په‌ناهي: د دو پشكان ده‌ دێ به‌رسڤا ڤێ پرسێ ده‌م:

• ده‌ڤه‌ر د ده‌مه‌كێ نازك دايه‌، ل سوريا و باكورێ كوردستانێ شه‌ڕ به‌رده‌وامه‌، تخووبێن هه‌رێما كوردستانێ به‌رده‌وام دهێنه‌ تۆپبارانكرن، ل گۆر نێرنێن من رۆژهه‌لات دێ پشتي هه‌موو پارچه‌يێن دن يێن كوردستانێ رزگاربيت. وه‌كه‌ مه‌ به‌هس كر كو هێلا چاره‌نڤيسێ سێ ده‌وله‌تێن كو كورد تێده‌نه‌ بهه‌ڤڕا گرێدايه‌، ل ڤێ ده‌ڤه‌رێ هه‌ڤڕكي هه‌يه‌، لێ كۆمارا ئيسلامييا ئيرانێ د چوارچووڤه‌يێ خزمه‌تكرنا رۆسيا و فره‌نسا دا دێ چيته‌ ره‌خه‌كي، لێ ب سه‌ده‌مێ شعيه‌يان دێ مژوولي بهێزكرنا ده‌ستهه‌ڵاتا خوه‌بيت، لێ نابيت ده‌رفه‌ت بۆ پان ئيسلاميێن ئيرانێ بهێته‌ دان ب چو ئاوايان.

** گه‌ر بێن و راستگۆ بين دگه‌ل خۆ و ته‌ڤگه‌ڕا گه‌لێ خۆ دا، پژاكێ ژي جوره‌كێ كۆنترۆلكرن و لاوازركرنا هێزێن باشورێ كوردستانێ پێڤه‌ دياره‌، هه‌رچه‌نده‌ ره‌خنه‌ ژي ل سه‌ر پژاكێ هه‌بن لێ ما شه‌هيدێن وان ژي نه‌ خورتێن كوردانه‌، ب باوه‌رييا من نابيت كورد يارييان ب هه‌ڤدو بكه‌ن، مه‌يدانا تێكۆشينێ و سياسه‌تێ مه‌زنه‌ و به‌ربه‌لاڤه‌، كه‌س ژ وان بێبه‌ر نابيت و نادۆرينيت دڤێ مه‌يدانێ دا گه‌ر ب دلسوزي كاربكه‌ن. سياسه‌ت ژي مه‌يدانا تاقيكرن و خزمه‌تكرنێ يه‌، نه‌ك شه‌ڕ و كێشه‌يێن نه‌ڕه‌وا كو هه‌ژي مرۆڤێ پێگه‌هشتي و ب ته‌مه‌ن نينه‌، و دڤێت سياسه‌تمه‌دارێن مه‌ به‌رده‌وام ب خوه‌ دا بچن و ب تنێ بۆ خوه‌ نه‌ژين، چونكي چاره‌نڤيسێ گه‌ل د ده‌ستان ده‌يه‌. ئه‌گه‌ر هوسا نه‌بن بوويه‌ر ئه‌وقاس ب له‌ز ده‌رباز دبن دێ ديرۆك دگه‌ل خوه‌ راماليت و ژ مه‌يدانێ هاڤێته‌ ده‌ر.

هيوا په‌ناهي د چه‌ند رێزه‌كان دا:
– هيوا فاتمه‌ حسێن په‌ناهي، خه‌لكا باژێڕێ سنه‌ يێ رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ يه‌.
– نڤيسه‌ركا گۆڤارا ( سروه‌) بوويه ‌و دو كومه‌ڵه‌ هه‌لبه‌ست و چه‌ندين به‌رهه‌مێن دي ل سه‌ر موزيك و فه‌لسه‌فێ هه‌نه‌ و گه‌له‌ك ژێ وه‌رگێراينه‌ سه‌ر زمانێن بياني.
– سێزده‌ ساله‌ ل ده‌رڤه‌ي وه‌لاته‌ و خواندنا خوه ل وه‌لاتێ يۆنانێ د وارێ زانستێن سياسي و جڤاكي دا ب داوي ئينايه ( ماسته‌را وێ ل سه‌ر له‌شكرێ ئۆسماني بوويه‌، و دكتورا وێ ژي ل سه‌ر وه‌كهه‌ڤي و جوداهيێن هزرا سياسي و جڤاكي د ده‌قێ ( شانامه‌) يا فارسان كو به‌هسا كاوه‌يێ ئاسنگه‌ر تێدايه‌ و ب به‌راوردكرن دگه‌ل بۆچونێن يونانييان د ( پرۆميته‌ ئه‌سخيلوس ) دا و به‌رچاڤكرنا كاوه‌يێ ئاسنگه‌ر ب ديتنه‌كا كوردي.
– سێ ساله‌ وه‌ک پرۆفيسۆرا ياريده‌ر ل‌ زانکۆيا پانديۆس پشكا جڤاكناسي و سياسي سه‌باره‌ت ب ئۆسمانييان و ده‌ڤه‌را ئاسيا بچووك دخه‌بتيت .
– چه‌ندين جاران هاتييه‌ خه‌لاتكرن و ل زانكۆيێن دن ژي مفا ژ به‌رهه‌مێن وێ هاتييه‌ وه‌رگرتن.