نەورۆز و مێژوو ی کلتوری چوارشەممە سوری و سێزدە بەدەر، دڵشاد پاڵانی

هەر لە دەمی ئافراندنی ئادەمیزادەوە ، مەشی و مەشیانە هەر قۆناغ و سەردەمێک کە تەیان کردوە و گەیشتونەتە چاخێکی نوێتر و درکیان بە مەعریفەیەکی نوێتر و گونجاتر کردوە ، خۆشحاڵبون بەم پێیە خۆشبەختی و هةستى سەرکەوتن لای ئینسان شتێکە سروشتی و خۆرسکە، گۆرِانی سیستمی مانەوە لە کێو و ئەشکەوتەکانەوە بۆ شاخ و گوند و شارستانیەت گەورەترین گۆرانی ئیجابی ژیانی ئینسانە .

گەڕان بەشووێن ئاسک و کەروێشک و دۆزینەوەی شوێن و کونی ژیان و مانەوەیان و زانین و گەران بەشوێن کات و ساتی هاتن و چون و نانەوەی بۆسە وای کرد بۆ زەمانێک کە مرؤظ دەچێتە گوند و ژیانێکی مۆدێرن پێکەهێنێ فێرببێ هەمان شت بۆ چاندن و دروێنە و هەڵگرتنی گەنمەکەی بکات ، دەبو جوتیار و ڕەزبەر بزانێ کەی وەرزی سەرمایە و کەی گەرما دێ و چ کاتێ باشە بۆ چاندن و لە چ وەختێکا دروێنە ئەکا و چۆن و بۆ مودەتی چەند ئەتوانێ کەڵک لە بەروبومەکەی وەرگرێ؟

هەمو ئەمانە هۆکارگەلێکی سەرەکین بۆ دۆزینەوە و دروستبونی رۆژمێر ، گەلانی کۆن بەپشت بەستن بە پلەی گەرمی و هاتن و چونی وەرزەکان توانیان رۆژمێرێکی سەرەتای بۆخۆیان دارێژن کەدواتر بوە هەوێنی دەیان رۆژمێر و کاتژمێری جیاواز ، بەرەبابی ئێمە زەردەشتیبون و زەردەشتیەکانیش گرنگترین خەسڵەتیان جەژن و بۆنە ئاینیەکانە ( زەردەشتیەکان کە بە پێشەنگی جیهان بهینی و دامەزرینەری ڕۆژمێر دائەنرێن چونکە هەر لە هەمان بەرەبابن کە چەرمۆ و ماد و ئەربیل و زاگرۆسیان ئاوەدانکردۆتەوە) .

ئەمرۆ لە سەرانسەری خاکی مییای جاران بە گشت پێکهاتەکانیوە یادی کۆمەڵێک لەو جەژن و بۆنانە دەکرێنەوە کە میراتی ئەژداد زاگرۆسیەکانە ، دیارە زەردەشت لە ڕەچەلەکی زاگرۆسیەکانە کە ئەمرۆ بە کورد دەناسرێنەوە ، جەژنەکان لە کۆندا چەند جۆربون ، جەژنە مانگانەکان ، جەژنە وەرزیەکان ، جەژنە ساڵانەکان . بەنیسبەت جەژنی “نەورۆز”ەوە هەم جەژنێکی وەرزیە هەم سالانەیە ، سفربونەوەی ساڵە ، گۆرانی وەرزیە لە زستانەوە بۆ بەهار ، بەپێی دەستوری کۆن تەنها دوو وەرز هەبون کە تا ئیستاس کورد هەر یادیەکاتەوە ( گەرمیان و کوێستان – وەرزێک لەبری دوو وەرز ، واتا تەنها فەسڵی زستان و بەهار هەبون) ، نەورۆز نەک تەنها جەژنێکی کشتوکاڵ و ساڵانەیە ، بەڵکو ڕیکەوتی دەیان بۆنە و میراتی ترە ، لەوانە یادی لەدایک بونی پێغەمبەر و فەیلەسوفی کورد ( زەردەشت)ە .

رۆژی سروشمەند بونی زەردەشتە لەلایەن ئاهورامەزداوە و دیاری کردنیەتی وەک پێغەمبەر ، یادی دامەزراندنی شاهەنشای مادە ، یادی زاڵبونی چەوساوەکانە بەسەر زۆردەست و داگیرکەرانا …. بەلام لەهەمان کاتدا بەلای ئێرانیەکانەوە نەورۆز کۆمەڵىَ ڕەهەندی جیاوازی تری هەیە و بەجۆرێک لەجۆرەکان دەیانەوێت نەورۆزیش وەک ئاڤیستا و مەزدیەسنا و زەردەشت بە پارسی بکەن ، دەڵین نەورۆز لە پێشدادیەکانەوە سەری هەڵداوە ، ئەودەم جەمشید تەختێک لە زێڕ دروستەکات و بەو تەختە لە دەماوەندەوە گەیشتۆتە بابل و لەتەک ناوی خۆی (جەم) پاشگری (شید)یان پێبەخشی کەدەکاتە پاشای ڕوناکی ،مەرجەعەکانی شیعە پێیان وایە هەر لە نەورۆزدابوە کە ئیمامی عەلی دیاری کراوە بۆ خەلافەت و هەر لە نەورۆزیشدا بۆتە شوێنگرەوە .

هەروەها ڕۆژی قبول کردنی مەزدیەسنایە لەلایەن گوشتاسبەوە . بەهەر حاڵ نەورۆز بەلای ئێمەوە دورو نزیک پەیوەندی بە پێشدادیەکانەوە نیە ، نەو قەومە تاسەر ئیسقان مێژو و شارستانیەتیان پڕی لە خورافە و نەزانیە ، ناکرێ نەورۆز و ئاگر و ئاهورا بۆ سەردەمێکی شومی وەک پێشدادی بگەرێتەوە . نەورۆز زێدە موبارەکە بەنیسبەت نەژادی ئێمەوە ، بەڕەچاو کردنی هەمو کلتور و تێکستە پیرۆزەکانی سەرزەمینی ئاری دەرەکەوێ کە ئاگر هەر لە دێر زەمانەوە قودسیەتێکی تایبەتی هەبوە ، لەم جەژنەیا(نەورۆز) دەبێ ڕەچاوی ئاگر کردنەوە بکرێ بەوەی دەبێ ئاگر بە داری قەزوان یان بەڕوو یان سنەوبەر بکرێتەوە ئەويش چۆن دارێک؟ ، ئەوانەی وا وشک و ڕزیون نەک دارێک کە سەرەتای شینبون و نما کردنیەتی . ناشبێ ئاگرەکە دوکەڵی هەبێ و هەوا پیسکات ، کەوابێ سوتاندنی تایە و شتی تر ، تا ئێسقان دژی بنەما فەلسەفیەکانی ئەشو زەردەشتە. نە نەورۆز بێ ئاگرەبێ نە هەمو ئاگرێ پێی ئەوترێ نەورۆز …
.
لە کلتوری زەردەشتیەکاندا لە هەر ساڵێکا ١٢ جەژن هەیە ، بەوپێیەی ١٢ مانگ هەبون و هەر مانگێکیش ٣٠ ڕۆژبوە و هەر دوانزە مانگەکە لەگەڵ هەر سی رۆژەکەدا ناوی تایبەت بە خۆیان هەبوە و لە هەر مانگێکا رۆژێک هەیە ناوی رۆژ و ناوی مانگەکە بەریەک دەکەون(چونکەیەک ئەبن)وەکو (فەروردینگان –ئەمردادگان – شەهریوەرگان …) لەم ڕۆژەیا وەک بۆنەیەکی دینی چاوی لێەکارا ، خێزانەکان لەناو خۆی خۆیاندا یادیان دەکردەوە و ڕێزیان لەو فریشە و ئێزیدەیە دەگرت کە ئەو مانگ و ڕۆژەی بە ناوەوە نراوە ، سپێدەی جەژن دەچونە ئاتەشگا و سەوزە و میوەجاتیان دەبرد و یەسنایان لەسەر دەخویند و نوێژیان دەکرد و دواتر پێکەوە لەو میوە و سەوزەواتەیان دەخوارد ، ئەمە کتومت وەک مەولودی مسوڵمانان وایە و سەرەرای ئەوەش زۆری جەژنەکان دەرفەتی زیاتر بۆ مەزدیەسناکان دەرەخسێنی تا رق و دوبەرەکی و ئاژاوە لەنێوانیاندا نەمێنێ و گەرن ئازادی لەیەکتر کەن ، لە سەروبەدنی جەژنەکاندا نەورۆز پێشەنگی هەمویانە چونکە هەم جەژنێکی نەتەوەییە هەم مناسەبەیەکی دینیە ، بۆ ئەمرۆی ئێمە کە زۆرینەی خەڵکی کوردستان مسوڵمانن چی دی جەژنێکی ئاینی نیە تەنها نیشتیمانیە ، بەلام لەگەل ئەوەشا نەورۆز هێشتا هەر قودسیەت و پیرۆزی خۆی لەدەست نەداوە و تاکە سیمایە کە نەوەی ماد و دیاکۆی پێئەناسرێتەوە لەهەر کوێی دنیادابێ بەتایبەتی ئاگر کردنەوە، کۆتا مانگی ساڵنامەی کوردی ( ڕەشەمێ)یە کە دەکاتە ( ٢٠ شوبات – ٢٠ ئازار)ی زاینی و (ئەسفند)ی هەتاوی ، لە کۆتا چوار شەممەی ئەم مانگەدا لە ئێوارەکەیدا خەڵکی کۆدەبنەوە و ئاگر ئەکەنەوە و بەسەریا بازەدەن و دوعای ساڵیکی پڕ لە داهات و خێر و خۆشی بۆیەکتر ئەکەن .

تا ئێستاش چووار شەممە سوری لە زۆر ناوچەی کوردستان یاد دەکرێتەوە و بۆتە کلتورێکی پیرۆز و دێرینی باوباپیرانمان، دەوترێ لەزەمانی کۆندا خەڵکی لە ئێوارەی رۆژی سیشەمەوە بە ساڵی نوێیان هەژمارەکرد واتە لەبەیانیەوە تا نیوەرۆ ساڵی کۆن و لە نیوەرۆشەوە تا شەو و رۆژانی دواتر بە ساڵی تازە حساب کرێ ، دەکرێ بوترێ لای بەشێکی خەڵکی ئایریان لە نیوەرۆی سێشەمەوە سەری ساڵی نوێ دەست پێدەکات و رۆژی دواتر(چووار شەممە) یەکەم رۆژی ساڵی نوێیە ، چوارشەمە سوری لە زەمانی زەردەشتدا نەبوە دوای شەهیدبونی گۆڕاوە بۆ سور ( سوور بەمانی جەژن و شادی و گردبونەوە ). لە ڕاستیا زەردەشت رۆژێک پێش ساڵ گۆڕین یادی خودای دەکرد و سوپاس و ستایشیەکرد لەڕێی یەسناکانیەوە و ئاگری دەکردەوە ، لەم سەردەمەدا چەند ڕۆژ پێش چوارشەممە سوری و سیازدە بەدەر هەر ماڵێک ئامادەسازی بۆ هاتنی ساڵی نوێ دەکرێت ، کە رۆژێک دوای چوارشەمە سوری دەست پێدەکات و ماوەی ١٣ ڕۆژبەردەوامەبێ .

ئامادەکاریەکان لەناوچەیەکەوە بۆ ناوچەیەکی تر دەگۆڕێ بەلآم لە زۆرینەی ناوچەکانی کوردستاندا دەستورێکی هاوبەش هەیە کەهەموان پەیڕەوی لێدەکەن و بەم جۆرەیە ، بۆ سالی نوێ دەبێ ناوماڵ پاک و خاوێن بکرێتەوە و ئەندامانی خێزان هەمو خۆیان پاک و تەمیزبن و جلی نوێ لەبەرکەن و خۆیان بۆن خۆشکەن و عەتر و گوڵاو لەخۆیان بەن ، دوای ئەوەی ماڵ و منال گشتی خاوێن و رازاوەن ، ئینجا دێتە سەرەی ساز کردنی سفرەی حەوت سین ، لەهەمو گرنگتر دەبێ هەر زوبەزو ئامادەکاری بکرێ بۆ ڕواندن و شینکردنی گەنم چونکە یەکێکە لە سیما هەرە دیار و پیرۆزەکانی سفرەی حەوت سین ، بۆئەمەش لەسەر دەفرێک بە مشتێ خاکو خۆڵەوە گەنمەکە دەروێنن و چاودێری دەکەن تا بە زوی و سەوزاییەکی تێرەوە خۆبگرێ ، دەگونجێ نیسکیش بەکار بهێنرێ! .

دواتر ( سیر و سرکە ، چەندانەیەک سنجو ، سەوزەوات ، سماق ، سێو ، سکە(دراوی ئاسن) …. لە زۆر جیگاش هێلکە و شەربەیەک ئاو نارنجێکی ئەخەنە سەردەم و لەگەل ساڵی نوێ لێی دەخۆنەوە ، جەرەزات و شیرینی و هەنگوین ، لە كؤنةوة وا باوبوە ئەندامانی خیزان هەنگوینیان بەدەم یەکترەوە دەکرد و یەسنایان لەگەلدا دەخوێند بۆ پیرۆزبونی گیان و دوربون لە هەر ناخۆشی و ئازارێک لەو ساڵەدا . هەروەها لە زۆر جێگاش حەوزی “ماسی”ش دائەنێن و ماسی سوری تێدایە . لەهەموی گرنگتر دانانی مۆم یان چرایە لەسەر سفرەکە ، دیارە ڕوناکی پیرۆزیەکی تایبەتی هەیە لای زەردەشتیەکان.ئاگریش بۆیە پیرۆزە چونکە ڕوناکیە و هەمیشە بەرەو باڵای دەچی کە سیمای ڕۆحی ئینسانی زەردەشتیە ،وا پێویستەکات ئاوێنە و کتێبێکی موقەدەس-یش لەسەر سفرەکە دانرێ چونکە لەگەل ساڵ گۆرانا و بەری ویش گەورەی ماڵ یەسنا و دەقێک بە دەنگی بەرز لە کتێبە پیرۆزەکە دەخوێنێتەوە و لە ئاوێنەوە چاو لە خۆیان دەکەن هەروەها لەسەر سفرەکە واچاکە نانیش دانرێ . (بەنیسبەت کتێبە دینیە موقەدەسەکەوە دەگونجێ مسوڵمان قورعان دانێ ، مەسیحی مزگێنی و زەردەشتیەکانیش ئاڤێستای پیرۆز دانێن )

سود و نیشانەکانی سفرەی حەوت سین
ئاو نیشانەی رۆشناییە ، سەوزە نیشانەی زیندەگی نوێ-یە ، مۆم یان چرا(ڕوناکی) نیشانەی تەمەن درێژیە ، ماسی نیشانەی ڕسق و رۆزی دروستە ، نان و سکە نیشانەی داهاتی زۆر و خێری زیاترە ، هەنگوین بۆ شیرین کردنی ژیان و دڵ خۆشکردنی ئەندامانی خانەوادەیە ، سنجو بۆ دور کەوتنەوەیە لە ئازار و گلان و بەهەدەرچونی ڕەنج و ماندوبون ، سیر دەرونی ئینسان بەدورەگرێ لە گرژی و هەڵچون و ناڕەحەتی ، سمنو (سەمەنی) نیشانەیە بۆ دورکەوتنەوە لە ئازار و نەخۆشی و زۆر گرنگە لەسەر سفرە ئامادەکرابێ . باقی کەرەسە و “سین”ەکانی تر هەریەک بۆ مەبەست و نیەتێک دائەنرێ و بەپێی مەنتیقە و جوگرافیاکان دەگۆرێ و نیەت و خواستی خانەوادەکان لێرەدا گرنگ و ڕۆڵەبینێ .

کاتێک ساڵ دەگۆرێ یەکەم شت “ئاو” دخورێتەوە و پاشان چاو لە ئاوێنەکە دەکەن ، وا باوە لەناو کورد-دا کە ئەندامانی خانەوادا یەک یەک دەچنە لای گەورەی ماڵ و گەردن ئازای و پیرزۆزبای ساڵی نوێ و خواستنی تەمەن درێژ و لەش ساغی بۆ یەکتر ئەخوازن ، دەگوترێ لەکۆندا و هەروەک بۆنە و موناسەبەکانی ئەمرۆی کوردستان ، خاتونی ماڵ بۆ رۆژی جەژن خواردنێکی تایبەت و بەتامی لێ ئەنا ، وەک بڵیی ئەو ڕۆژە نەزرێکی تایبەتی هەیە و جیاوازە لە رۆژانی تر بۆیە کەیبانو بە خواردنێکی نایاب پێشوازی لە ساڵی نوێ دەکات و لە چوارشەممەوە سوریەوە بۆماوەی ١٣ ڕۆژ دەچنە گەشت و سەیران کە بە سیانزە بەدەر دەناسرێتەوە ، و خێزانەکان وەک فەریزەتێک لەم ماوەیەدا گەشت و کەیف خۆشی بەرێ دەکەن و لەگەل و خاو خێزانی خۆیاندا سەرەتای ساڵێکی نوێ دا ئەڕیژن ، حیکمەتێکی زۆر گەورەی تیایە کە ئینسان بۆ ساڵی نوێ دڵ خۆشبێ بەلآم لەوە گرنگتر ئەوەیە فەریزەتی ئینسانێتی خۆی بەجێ بێنێ و کەسوکار و شینای و هەردی نیشتیمانەکی خۆشبوێ و پیرۆز ڕایان گرێ .

دڵشاد پاڵانی /۲۴/۳/۲۰۱۳/ زاینی به‌ریتانیا