ئەگەری لەبارچوونی پرۆسەی ئیمرالی

سڤیل:

یەكێك لەو مەترسیانەی لەسەر پرۆسەكە هەیە  رۆڵی میحورەی تاران-بەغداد-دیمەشق و بەیروتە 

لەپاش ئەوەی نامەكەی ئۆجەلان لەدیاربەكر لەبەرچاوی ئاپۆڕایەكی یەك ملیۆنی خوێندرایەوە، پرۆسەكە بەباش و خراپ هەتا دەچێ رەهەندی جۆربەجۆر بەخۆیەوە دەگرێـت. ئێستا ئەم پرۆسەیە رووبەڕووی چەند تەحەدایەكی ناوەكی و دەرەكی بۆتەوە. لەناوەوە مەهەپە بەسەرۆكایەتی دەوڵەت باخچەلی بۆ قۆستنەوەی دەنگی نەتەوەپەرەستی كاردەكا و شاربەشار كۆبوونەوەی جەماوەری رێكدەخا بۆ ئەوەی ئەم پرۆسەیە بەخیانەت وەسف بكا و لەباری بەرێت. لەسەر ئاستی دەرەوەش چاودێران لەدژكردەوەی میحوەری تاران-بەغداد-دیمەشق و بەیروتی شیعە دەترسن. هەروەها لەلایەكی دیكەیشەوە پرۆسەكە رووبەڕووی گرفتی تەكنیكی دەبێتەوەو ئەمەش لەپێشمەرجەكانی هەردوولاوە سەرچاوەدەگرێت، بەتایبەت پەكەكە مەرجی هەیە كە هێزەكانی بكشێتەوەو حكومەتیش ناتوانێ ئەم مەرجە پیادە بكات. موراد قەرەیلان لەكۆبوونەوەیەكی رۆژنامەنوسیدا رایگەیاندووە “ئێمە پشتیوانی لەپرۆسەكە دەكەین، بەڵام داوادەكەین كە پەرلەمان تەنها بەیەك وشە ئەوە دەرببڕێ كە رێگە بەپاشەكشێی هێزەكانی گەریلا بۆ دەرەوەی سنورەكان بدرێت”. ئێستا ئەمە تاڕادەیەك حكومەتی ئاكپارتی رووبەڕووی تەنگەتاوی دەكاتەوە.

خۆشبینی ئەحمەد داودئۆغڵوو
ئەحمەد داودئۆغڵوو پێی وایە ئەم پرۆسەیە سەردەگرێ و لەوە واوەتریش ئەم پرۆسەیە هێزی هێرش بەتوركیا دەبەخشێت. ئەو دەڵێت “پۆزش خواستنی ئیسرائیل و پرۆسەی چارەسەریی ئیرۆر، رۆڵی یەكلاكەرەوەی توركیا لەسەر ئاستی ناوچەیی و ناونەتەوەیی پیشاندەدا و گوژم بەخواستی هێرشی توركیاش دەبەخشن”. ئەو پێی وایە ئەمە هەمووی بەرەنجامی سەركەوتنی ستراتیژییەكانی توركیایە كەچی ئۆپۆزیسیۆن دان بەمەدا نانێ و ئەمە بەسەركەوتنی ئەمەریكا دەزانێت. ئەو دەڵێت “ئەو دیاردانەی كە هێزی پەلاماری توركیا بەهێزدەكەن گەلێك گرنگن. بەتایبەت ئەو مەسافەیەی كە بۆ چارەسەركردنی پرسی تیرۆر گیراوەتەبەر هەتا بێژی گرنگ و یەكلاكەرەوەیە. ئێستا هەندێك ئەم پرسە بەپرسێكی ناوەكی دەزانن، بەڵام خۆی وانییەو پرسێكی گرنگی سیاسەتی دەرەوەیە. چارەسەری ئەم پرسە هەم هاوكێشەكانی ناو توركیا و هەم هاوكێشە ناوچەییەكان دەگۆڕێت”.
ناوبراویش وەكو هەندێك لەستراتیژیستەكان پێی وایە تیرۆر بەلادابخرێ ئەوە توركیا گوڕی سیاسەتی ناوچەیی زیاتر دەبێت. دەڵێت “توركیایەك كە لەبەڵای تیرۆر رزگاری دەبێ، ئیتر هیچ هێزێك نییە بەری پێبگرێ و ئەمە ئیعتیباری ستراتیژی توركیا بەرزدەكاتەوە. خۆی چەندی سەرمیچی توانای توركیا بەرزتربێ ئەوە ئاستی كاریگەری سیاسەتی ناوچەییشی بەرزتر دەبێـت. دیارە ئاكپارتی و حكومەت توانای بەرهەمهێنانی سیاسەتیان گاڵتە هەڵناگرێت. واتە هەم چارەسەری بەرهەمدەهێنن و هەم بەدیراسەتەوە پرۆسەكە ئیدارە دەدەن”.

كۆمیسیۆنی پیاوانی دانا و پێشنیارەكانی كەمال كلجدارئۆغڵوو
یەكێك لەو ئەكتەرانەی كە كاریگەری لەسیاسەتی ناوخۆیی توركیادا هەیە، پارتی كۆماری گەلە. بێدەنگی كەمال كلجدارئۆغڵوو سەرۆكی ئەم پارتیە سەرنجی گەلێك لایەنی راكێشاوەو هۆیەكەشی ئەوەیە كە پێش چەند مانگێك جەهەپە خۆی سەرقافڵەی چارەسەركردنی ئەم پرسە بوو. دواجار كەمال بەگ ئەم بێدەنگییەی شكاندو رایگەیاندووە “هەوڵەكانمان بۆ سەرخستنی ئەم پرۆسەیەیەو دەمانەوێ ئەم پرۆسەیە بێئەوەی رووبەڕووی نائومێدی و شكست ببێتەوە سەربگرێت. ئەگەر دەتانەوێ وەرن با ئەو یاسایانە پێكەوە باسبكەین كە لەبەردەم توركیا گرفت دەنێنەوە. ئەگەر كێشمەكێش و پێكدادان نەمێنێ ئەوە توركیا لێی سودمەند دەبێت”. ئەو سەبارەت بەكشانەوەی هێزەكانی گەریلا خۆی لەوەڵامدانەوەی راستەوخۆ دەدزێتەوەو دەڵێت “لەسەرۆكوەزیران بپرسن. ئەو بۆخۆی لایەنێكی گفتوگۆكانەو دەبێ گەرەنتی ئەوەش بدات. من نازانم بنەمای حقوقی ئەم بەڵێنەی سەرۆكوەزیران چییە كە دەڵێ هێزەكان دەچنە دەرەوەی سنور و پێشم سەیرە. ئێمە ئاگامان لەهیچ نییەو تەنانەت وەزیری دادیش تەنها ئامۆژگارییەكان پیادە دەكات”.
كلجدارئۆغڵو لەدژی ئەوەیە كە دەوڵەت لەگەڵ پەكەكە راستەوخۆ گفتوگۆ بكات و دەڵێت “راستە تاوەكو لەگەڵ پەكەكە گفتوگۆ نەكرێ ئەوە چەك دانانێ، بەڵام نابێ دەوڵەت ئەمە بكات. فەرموو با كۆمیسیۆنی كەشفی راستییەكان پێكەوەبنرێت. ئەوجا ئەم كۆمیسیۆنە بۆی هەیە لەگەڵ ئۆجەلان دابنیشێ، بڕواتە ئەوروپا، لەگەڵ قەندیل كۆببێتەوەو گرنگ ئەوەیە پەكەكە موخاتەبی راستەوخۆی دەوڵەت نەبێـت”. ماوەیەكە پەكەكەییەكان داوای ئەوە دەكەن كە بۆ كشانەوەی هێزەكانی گەریلا كۆمیسیۆنی پیاوانی دانا دابنرێ و چاودێری كشانەوەكە بكەن. ئەردۆغانیش لەئاخاوتنێكیدا ئەمەی پشتڕاستكردەوەو لەدژی نییە. ئەمە خۆی پێشنیاری ئۆجەلان بووە كە كۆمیسیۆنێكی پیاوانی دانای سەر بەپەرلەمان چاودێری گفتوگۆكان و كشانەوەی هێزەكانی گەریلا بكات. كلجدارئۆغڵوو لەدژی ئەمە نییەو دەڵێ ئێمە پێمان باشە ئەم كۆمیسیۆنە سەر بەكۆمیسیۆنی سازشی ناو پەرلەمان بێـت. نابێ ئەمە لەژێر ركێفی حكومەتدا بێت و پیاوی دانا نۆكەری حكومەت نییە. ئێمەش وەكو بەدەپە پێمان وایە دەبێ ئەم كۆمیسیۆنە سەر بەپەرلەمان بێ و هەر لەسەرەتاشەوە گوتوومانە كە پەرلەمان شوێنی یەكلاكردنەوەی ئەم پرسەیە”. بۆ چارەسەركردنی پرسی كورد كەمال بەگ بۆچوونەكانی لەتوێی ئەم چەند پێشنیارەی خوارەوەدا دەخاتەروو:
دادگا تایبەتەكان لاببرێن.
چاو بەو دۆزانەدا بخشێنرێتەوە كە لە 2006 بڕیاریان لەسەر دراوە.
پەرلەمانتارە گیراوەكان ئازاد بكرێن و بگەڕێنەوە ناو پەرلەمان.
یاسای دەستەسەركردنی درێژخایەن هەڵبوەشێنرێتەوە.
یاسای سزادادانی تیرۆر سەرلەنوێ پێناسەبكرێـتەوە.
یاسای كۆبوونەوە و خۆپیشاندان سەرلەبەر بگۆڕدرێت.
كێشەی خوێندكارە گیراوەكان چارەسەربكرێت.
یاسای پارتیە سیاسییەكان بگۆڕدرێت.
زیندانی دیاربەكر بكرێتە مۆزەخانە.
روداوەكەی ئولودەرە (رۆبۆسكێ) رۆشنبكرێتەوە.
بەندی هەڵبژاردنەكان لاببرێ یاخود بۆ 5% داببەزێنرێت.
رێز لەبیروباوەڕی هەموو كەس بگیرێت.
كۆتایی بەشایەتی نهێنێ و گوێگرتنی نهێنی بهێنرێت.
نەورۆز بكرێتە جەژنێكی رەسمی.
یاسای ئازادی بۆ میدیاكان دەربكرێت.

هێڵی نەتەوەپەرست – فاشیست جەهەپەی خنكاندووە
لەبەرانبەر ئەمەدا ئەشرەف ئەردەم كە چڵ ساڵ لەڕیزەكانی جەهەپەدا خەباتی كردووە و یاریدەدەری پێشووی سەرۆكی ئەم پارتە بووە، پێی وایە جەهەپە لەم پرۆسەیە بێبەش دەبێ و هۆیەكەشی بۆ باڵادەستبوونی هێڵی نەتەوەپەرست-فاشیست دەگێڕێتەوە. ئەو دەڵێت “پێویستە هەركەس پشتیوانی لەنەڕژانی خوێن لەتوركیا بكا و پاڵپشتی پرۆسەی ئاشتی بكات. من پێم وایە جەهەپە سەبارەت بەپرۆسەكە تاقیكردنەوەیەكی سەركەوتووی نەبووەو هۆیەكەشی ئەوەیە كە ئەم پارتییە لەچوارچێوەی هێڵی نەتەوەپەرست-فاشیستدا خۆی قەتیسكردووەو بگرە خۆی خنكاندووە”. ئەو لەو بروایەدا كە ئاشتی خواستی بەشی هەرەزۆری كۆمەڵگەی توركیایە، بەڵام جەهەپە زۆر بۆ ئەمە وەڵامگۆ نییەو ئەمەش مرۆڤ نیگەران دەكات.
ئەردەم پێی وایە ئەگەر بێت و جەهەپە خۆی نەگۆڕێ ئەوە لەهاوكێشەكانی ئایندەی توركیادا جێی نابێـتەوەو دەڵێت “خۆی كۆمەڵگەی لایەنی ئاشتی دەگرێ و دەیەوێ هەرچی زووترە ئەم خوێنە رابگیرێت. دیارە مەهەپە هەڵوێستی ناسراوەو پێویست نییە قسەی لەسەر بكەین. بەڵام چاوەروانیمان ئەوە بوو كە جەهەپە بەقورسیاییەوە پشتی ئەم پرۆسەیە بگرێ، كەچی وا دەرنەچووە و گەلێك نزمە. ئەگەر ئاواش بەردەوام بێ ئەوە هاوكێشەكانی ئایندە جەهەپە دەسڕنەوە، چونكە پرسی كورد بمانەوێ و نەمانەوێ چارەسەری خۆی دەسەپێنێت”.

هۆكارەكانی لەبارچوونی پرۆسەكە زیندون
ئەردۆغان رایگەیاندووە كە بەڵگەیان لەبەردەستایە كە چەند هێزێكی ناوخۆیی و دەرەكی بەتەمای ئەوەن پرۆسەی ئاشتی لەتوركیا لەباربەرن. ئەو ئاماژە بەوە دەكات، كە هەڵوێستەكانی مەهەپە بۆنی شەڕیان لێدێ و ئەگەر ئەم پارتە ئاوا بەردەوامبێ ئەوە هەڕەشە لەئاشتی توركیا دەكات. دەوڵەت باخچەلی فەرمانی بەپارتەكەی داوە، كە لەسەرانسەری توركیا لەدژی “پرۆسەی خیانەت” كۆبوونەوە و دیداری ناڕەزایەتی رێبخەن. كاتێك لەبورسا بوو لایەنگرانی بانگیانكرد “لێدە با لێدەین و بكوژە با بكوژین”. ئەویش لەوەڵامدا گوتی “پەلە مەكەن كاتی ئەوەش دێت”. ئەم هەڵوێستەی باخچەلی چاودێرانی نیگەرانكردووە. بولەنت ئارینج یاریدەدەری سەرۆكوەزیران پێی وایە ئەم هەڵوێستە نابێ لەباخچەلی بوەشێـتەوە، چونكە ئەو پێشتر رۆڵێكی گرنگی لەپاراستنی ئاشتی كۆمەڵایەتی ناو توركیادا هەبووەو ئەوەی لەبورسا رویداوە زۆر ترسناكەو ئەگەر بەردەوام بێ ئەوە دوورنییە وڵات بەرەو ئاژاوە و شڵەژان بەرێت”. لەگەڵ بانگەوازی نوخبەی سیاسی و روناكبیری بۆ راگرتنی هەڵمەتی دژكردەوەی مەهەپە، باخچەلی فەرمانی داوە تاوەكو شكستپێهێنانی ئەم پرۆسەیە نەوەستن و درێژە بەپرۆتێستەكانیان بدەن.
لەلایەكی دیكە یەكێك لەو مەترسیانەی لەسەر پرۆسەكە هەیە رۆڵی میحورەی تاران-بەغداد-دیمەشق و بەیروتە. چونكە جاران پرسی كورد لەتوركیا بۆ ئەم میحوەرە وەكو هەناسە بۆ رووداوەكانی سوریا وابووە. ئەگەر ئەمە نەمێنێ و قەندیل خۆی بخاتەریزی میحوەری ئەنكەرەوە، ئەوە پێناچێ میحورەی بەرانبەر بێدەنگ بێت. ئێستا ئەنكەرە-هەولێر-دیاربەركر-قامشلوو و قەندیل تارادەیەك لەسەر یەك ئاراستە بەیەك دەگەن. ئەمەش شتێك نییە میحورەی بەرانبەر قبوڵی بكات. بۆیە چاوەڕێدەكرێ شتی نائاسایی بقەومێت. یەكێك لەنمونەكانی ئەمە سەرهەڵدانەوەی چالاكییەكانی چەپی چەكداری توركە كە پاش 20 ساڵ سەرلەنوێ بەزنجیرەیەك تەقینەوە و چالاكی چەكداری ئامادەگی خۆی لەگۆڕەپانەكە دەسەلمێنێتەوە. سەرهەڵدانەوەی چالاكییەكانی بەرەی رزگاری شۆڕشگێری گەل د.ه.ك.پ.ج بەشیمانەی چاودێران ئەوە دەسەلمێنێ كە میحوەری بەرانبەر هەر لەئێستاوە بیری لەبەدیلی پەكەكە كردۆتەوەو دووریش نییە بەم نزیكانە بەدیلێكی كوردیش سەر دەرنەهێنێت.

سەرچاوە: سڤیل