عەتا قەرەداخی: جیابوونەوە ئەگەر مەترسیداریش بێت هەر باشترینە

بەپێی بنەماكانی جاڕنامەی گەردوونی مافەكانی مرۆڤ و پێش ئەویش بەماوەی نزیكەی سەدەیەك لەتیۆری ماركسیزمداو لەلایەن لینینیشەوە لەدەیەی دووەمی سەدەی بیستداو لەلایەن چەندین كەسی دیكەی خاوەن دەسەڵات و خاوەن دیدی سیاسیەوە باسی مافی بڕیاردانی مافی چارەنووس بۆ نەتەوە بندەستەكان كراوە.

بۆیە ئەو مافە هەرچۆن بۆ ئەو نەتەوانە رەوا بووە، كە پێشتر توانیویانە دەسەڵات و دەوڵەتی سەربەخۆی خۆیان پێكبهێنن، بەهەمان شێوە بۆ كوردیش مافێكی رەوایەو هیچ كەس و لایەنێك بۆی نییە رێگری لێبكات، ئەگەر خۆی بیەوێت پیادەی ئەو مافە رەوایەی خۆی بكات.
مافی بڕیاردانی چارەنووس چەمكێكە هاوكات لەگەڵ پرۆسەی داگیركردندا دەركەوتووە. واتە كاتێك دەوڵەتێك وڵات یان نیشتیمانی گەل و نەتەوەیەكی دیكە داگیربكات، مانای وایە مافەكانی ئەو گەل و نەتەوەیە پێشێل دەكات، كە ئەوەش بەهەموو پێوانەیەك كارێكی نامرۆڤانەو دڕندانەو نائەخلاقیانەیەو بەپێی هەموو بنەماو یاساو رێسا ئاسمانی و زەوینیەكان نادروستەو لەبەرامبەریشدا خەبات و تێكۆشانی ئەو گەل یان نەتەوە بندەستە لەپێناوی رزگاركردنی وڵاتەكەی و سەربەستی و سەربەخۆییدا كە ئەوەش بڕیاردانی چارەنووسە، نەك هەر رەوایە، بەڵكو ئەركەو پێویستە لەسەر ئەندامانی ئەو پێكهاتەیە كە بێسڵەمینەوە لەو بوارەدا كاربكەن و تێبكۆشن.
كورد وەكو نەتەوە لەمێژە وڵاتەكەی داگیركراوەو تەنانەت داگیركردنی كوردستان لەمێژوودا دەكەوێتە پێش سەرهەڵدانی چەمكی كۆلۆنیالیزمەوە كە لەپێش پێنج سەدە لەئەوروپاوە بەئاراستەی كیشوەرەكانی دیكە دەستی پێكرد. بەڵام لەڕاستیدا سەرباری ئەوەی كە كوردستان لەمێژوویەكی كۆنتردا بووەتە جێگای جەنگ و پێكدادانی دەوڵەتە گەورەكانی وەكو بابلی و ئەكەدی و ئاشووری و میدو ئەخمینی و رۆم، دیسان هەر لەمێژوویەكی كۆندا بەراورد بەدەركەوتنی چەمكی كۆلۆنیالیزم ئەم جوگرافیایە داگیر كراوە، كە ئەویش لەلایەن سوپای ئیسلامەوە بووە لەپرۆسەی فەتحدا كە ئەنفالی یەكەمی كوردستانی لێكەوتووەتەوە. هەرچەندە ئەمەیان واتە ئەم داگیركردنە ئەوەندەی پەیوەندی بەهەوڵدان بۆ فراوانكردنی رووبەری دەوڵەتی ئیسلامی و گەڕان بەدوای داهات و خۆراكدا بووە، پێناچێت ئەوەندە لەپێناوی بڵاوكردنەوەی پەیامی ئیسلامدا بووبێت، چونكە دەشیا پەیامەكە بەئاشتی و لەرێگای بانگهێشت و بانگەوازی ئاشتیانەو بەباسكردنی بنەما رۆحیە گرنگەكانی ئایینەكەو لایەنە كۆمەڵایەتی و ئەخلاقیە بەرزەكانی ئاینەكەوە بگەیشتایەتە ئەنجام. بەهەرحاڵ ئەوە رووینەداوەو سەرئەنجامیش داگیركەرە نوێیەكانی كوردستان مافیان بەخۆیان داوە هەمان شێوازی سیاسەتی سوپای ئیسلامی بەرامبەر بەكورد پیادەبكەن، بەڵام بەشێوەیەكی زۆر خراپتر.
كەواتە كێشەی سەرەكی كورد لەمێژوودا كێشەی بندەستیە كە ئەویش لەپرۆسەی فەتحەوە دەستی پێكردووەو هەتا كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهانی بەردەوام بووە. لەدوای جەنگیش كە نەخشەی جوگرافیای سیاسی ناوچەكە لەلایەن دەوڵەتانی بڕیاربەدەستەوە گۆڕا، كورد هەر بەژێردەستەیی و داگیركراویی مایەوەو تەنانەت ئەمجارەیان بارودۆخی ئەم نەتەوەیە لەپێشتر خراپتر بوو. بۆ نموونە ئەگەر پێشتر رووبەرێكی فراوانی كوردستان لەژێر سایەی دەوڵەتی عوسمانیدا بوو، ئەو دەوڵەتە وەكو ئیمپرتۆرێتیەكی ئیسلامی فرە ئیتنیكی خۆی نمایش كردووە. هەروەك ئەو بەشەیشی كە لەژێر دەسەڵاتی فارسەكاندا بووە، دیسان جۆرێك لەفرەئیتنیكی لەسایەی ئەو دەوڵەتەدا بینراوە، كە لەسەر بنەمای تەشیوع پێكهاتووە. وەكو گوتمان بارودۆخی كورد لەمێژووی نوێدا خراپتر بووە بەتایبەتی لەسەدەی بیستدا كە مەسەلەی بڕیاردانی مافی چارەنووس بۆ گەلانی بندەست نەك لەسەر مێزی سیاسی سەدەی بیست بووەتە بابەتێكی هەمیشە ئامادە، بەڵكو چەندین نەتەوەش بوونەتە خاوەنی مافەكانی خۆیان و بڕیاری چارەنووسسازانەی خۆیانیان داوە، یان دەوڵەتانی بڕیاربەدەست ئەو بڕیارەیان بۆ داون. لەو رووەوە كورد وەكو یەكێك لەنەتەوە هەرە گەورە بێ دەوڵەتەكان تاكو ئێستا ماوەتەوەو نە سیاسەتی نێودەوڵەتی بڕیاری چارنووسی بۆ داوە، نە خۆی توانیوێتی تاكو ئێستا بڕیاری چارەنووسی خۆی بدات.
وەكو ئاشكرایە بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد بەلایەنی كەمەوە لەدەیەی پێنجەمی سەدەی نۆزدەوە دەست پێدەكات و تاكو ئێستاش بەردەوامە، بەڵام تاكو ئێستا بڕیاردانی مافی چارەنووس لەو روانگەیەوە كە بڕیاردانە لەسەربەخۆیی و دروستكردنی دەوڵەت لەلایەن نەتەوەی بندەستەوە نەبووەتە گوتارێكی باڵادەست. كەواتە لێرەدا بابەتێكی دیكە دێتە ئاراوە، ئەویش ئەوەیە ئایا كەی نەتەوەیەكی مافخوراو بڕیاری چارەنووسی خۆی دەدات؟ هەڵبەت بڕیارێكی لەوجۆرە پەیوەندی بەئاستی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی ئەو كۆمەڵگەیەو مەسەلەی ناسیونالیزمەوە هەیە لەو نەتەوەیەدا. ئەگەر لەو روانگەیەوە سەیری كۆمەڵگەی كوردی بكەین، ئەوا دەتوانین بڵێین سەرباری سەرهەڵدانی هەستی نەتەوایەتی كوردی و دروستبوونی بزووتنەوە نەتەوەییەكانی كوردو خەباتی دوورودرێژ، گوتاری ناسیونالیزمی كوردی گوتارێكی بارگاویكراو نەبووەو نییە بەكۆی رەگەزەكانی گوتارێكی خاوەن شووناس كە خۆی لەسەربەخۆیی و پێكهێنانی دەوڵەتی كوردیدا دەبینێتەوە. بەڵكو وەك دەبینین ئەم گوتارە لەمێژووی سەدەونیوێكی كوردا لەچوارچێوەی هەندێ داواكاری سنوورداردا خۆی بینیوەتەوەو بەرجەستە بووە لەداواكردنی مافی بەڕێوەبردنی ناوچەیەكی سنووردارەوە تا پەرەسەندووترین ئاست كە دروستكردنی حكومەتەكەی شێخ مەحموودو كۆماری كوردستان لەمهابادو دواترین و پەرەسەندوترینیان پێكهێنانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە لەبەشێكی باشووری كوردستاندا. كەواتە هەرچۆن گوتارەكە لەڕووی ئاستی داواكارییەكانەوە نەبووەتە گوتارێكی خاوەن شووناسی ناسیونالیزمی، بەهەمان شێوە لەسەر بنەمای ئەو جوگرافیایەی كە گوتارەكە لەبواری جێبەجێكردن و بەدەستهێناندا گرتوویەتییەوە دیسان نەبووەتە گوتارێكی خاوەن شووناسی تەواوەتی، چونكە نەك كوردستانی گەورە بەڵكو یەكێك لەچوار بەشە داگیركراوەكەی كوردستانیشی بەتەواوەتی نەگرتووەتەوە.
ئایا هۆكاری گەیشتنی كورد لەباشووری كوردستان بەوەی ئێستا باسی مەسەلەی جیابوونەوە بكات، دەرئەنجامی پەرەسەندنی ناسیونالیزمی كوردیە؟ یان لەئەنجامی كاردانەوەدایە بۆ دەوڵەتی عێراقی؟ بێگومان بەئاشكرا دیارە ئەم هەڵوێستەی كە ئێستا وەكو یەكێك لەئەگەرەكان باسی لێوە دەكرێت، كاردانەوەیە بۆ سیاسەتی حكومەتی ناوەند كە رۆژبەڕۆژ هەوڵدەدات ئەو دەستكەوتانەی كە كورد بەدەستی هێناوە سنووردارتر بكات. كەواتە ئەم ئەگەرەی ئێستا كورد باسی لێوە دەكات كاردانەوەیە بۆ ئەو هەڵوێستەی حكومەتی عێراقی. بێگومان ئەگەر ئەوە كاردانەوەش بێت بەبڕوای من دەبێ وەكو هەنگاوێكی گرنگ سەیری بكەین، كە سەركردایەتی سیاسی كوردی لەباشوور بۆ یەكەمجار دەگاتە ئەو ئاستەی باس لەئەگەری جیابوونەوەو راگەیاندنی دەوڵەتی كوردی بكات. بەڵام لێرەدا ئەو پرسیارە سەرهەڵدەدات ئایا سەركردایەتی كوردی بیری لەوە كردۆتەوە كە لەئەگەری راگەیاندنی دەوڵەتی كوردیدا چی لەو رووبەرە فراوانە دەكات كە تاكو ئێستا لەژێرسایەی دەسەڵاتی حكومەتی عێراقیدایە؟ ئایا كورد دەتوانێت لەبارێكی وەهادا ئەو ناوچانە بخاتە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەوە، كە بەئومێدی دامەزراندنین؟ دیارە لەبەرامبەردا دەبێ ئەوە بزانین كە دروستكردنی دەوڵەت لەباشووری كوردستانداو بەبێ گێڕانەوەی كەركوك و ئەو رووبەرە فراوانەی دیكە كە لەدەرەوەی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمە هیچ مانایەكی نییە. كەواتە پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا چ رێوشوێنێك بۆ ئەو مەبەستە لەبەر گیراوەو چ ئامادەباشیەك كراوە؟
هەرچەندە ئەوە ئاشكرایە كە كورد هەر كاتێك بیەوێت دەوڵەتی خۆی رابگەیەنێت دەبێ جۆرێك لەسەركێشی بكات. بەڵام دیسان جێگای خۆیەتی ئەو پرسیارەش بكەین ئایا سەركردایەتی سیاسی كوردی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی بۆ ئەو مەبەستە هەنگاوی جیدی ناوە؟ واتە داخۆ هەوڵی ئەوەی داوە بۆ بڕیارێكی لەوجۆرە رەزامەندی هەندێ لەدەوڵەتان وەرگرتبێت بەتایبەتی داخۆ لەسەرئاستی دەوڵەتانی ناوچەكەو داگیركەرانی بەشەكانی دیكەی كوردستان ئاماژەیەكی لەوجۆرەی وەرگرتووە، كە ئەو دەوڵەتانە كێشەی گەورەی بۆ دروست نەكەن، بەتایبەتی لەڕووی ئابووری و بازرگانییەوە؟ یان لەئەگەری دژایەتیكردنی دەوڵەتانی دەوروبەردا ئایا دەسەڵاتی كوردی لەڕووی داراییەوە خۆی بۆ فشاری دەوروبەرو ئابڵوقەی ئەوان بۆ ماوەیەكی تا ئەندازەیەك درێژ ئامادە كردووە؟ یان لەئەگەری ئەوەی كە بڕیارێكی لەوجۆرە ببێتە هۆی بڕینی بەشەبودجەی هەرێم لەلایەن حكومەتی عێراقەوە، كە لەبارێكی وەهاشدا تا حكومەتی هەرێم دەروازەی دیكە بۆ دابینكردن و رێكخستنی باری دارایی خۆی دەدۆزێتەوە كاتی دەوێت ئایا دەسەڵاتی كوردی خۆی بۆ ئەوە ئامادە كردووە كە بتوانێت بۆ ماوەیەك بەپشتبەستن بەخۆی و بەوەی كە پاشەكەوتی كردووە كوردستان بەڕێوەببات؟ بێگومان ئەگەری بڕیاردانی جیابوونەوەو دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردی تاكە ئەگەری راست و دروستە لەبەردەم سەركردایەتی سیاسی كوردیدا بەتایبەتیش ئەگەر بتوانرێت لەڕێگای دایەلۆگەوە قەناعەت بەحكومەتی عێراقی بكرێت، كە بۆ كوردو عەرەبیش باشترە لێكتر جیاببنەوە، بەڵام لەڕێگای ئاشتیەوە و لەسەر بنەمای پەرەپێدانی پەیوەندی هەمەلایەنەی ئەم دوو نەتەوە جیاوازەو بەدوور لەخوێنڕشتن. دیارە بۆ ئەو مەبەستەش واتە بۆ جیابوونەوە كورد پێویستی بەوەیە خۆی بۆ رووبەڕووبوونەوەی مەترسی و كێشەی جۆراوجۆریش ئامادە بكات، بەڵام دەبێ دڵنیاش بێت كە ئەوە تاكە رێگای راست و دروستە بۆ گەیشتن بەئامانجەكانی و دەربازكردنی كوردستان لەباری شلۆقی و نیگەرانی بەردەوام و ململانێی هەمیشەیی لەگەڵ حكومەتی عێراقیدا.

سەرچاوە: سڤیل