ێعدام دڕندانەترین ئامراز بۆ مانەوەی رێژیم . ئەڤین مستەفازادە

شۆرشی ساڵی1357ی ئێران كە بۆ ئامانج و خواستە دێموكراتیەكەكان ئەنجامدرا پاش سەركەوتن لە لایەن كۆمەڵێك ئاخووندی بیرتەسكەوە بە كەڵكی خراپ وەرگرتن لە هەستی ئایینی بەشێك لە خەڵكی ئێران بە لاڕێدا برا و سیستەمێكی دیكتاتۆری دامەزرا كە بۆمانەوەی خۆی سیاسەتی توندوتیژی و توقاندنی گرتە بەر.

ئیعدام یەكێك لە شێوە باوەكانی سەركوت بوو كە هەر لە سەرتاوە بە شێوەیەكی سیستماتیك بۆ كپكردنی دەنگە جیاوازەكان بەكارهێنرا. ئیعدامی رۆڵەكانی نەتەوەی كورد لە ساڵی 1358و ئیعدامەكانی دەیەی 60 نموونەیەكن لە سیاسەتی سەركوتی كۆماری ئیسلامیی ئێران.

ئیعدام یەكێكە لە جۆرەكانی تۆڵە و سزادان بە واتایكی تر ئەوپەری سزادنە بۆ كەسێك كە بە تاوانبار دەناسرێ و لە یاسای هەندێك لە وڵاتان بوونی هەیە كە بە پێی حوكمی دادگا ژیان لە مرۆڤێك دەستێندرێ.

 مەنتقی ئیعدام دەیهەوێت بسەلمێنێت كە تاوانبار و قوربانیی هی دو دنیای جیاوازن كە یەكێكان “هاووڵاتییەكی ئاسایی”یە و ئەویتریان “ئاژەڵێكی مەترسیدارە” كە مافی ژیان و بایەخ پێدانی نییە.

بە سزادانی مرۆڤەكان تاوان كەم نابێتەوە، بەڵكوو بە گۆڕێنی بارودۆخ تاوان كەم دەبێتەوە و كەم بوونەوەی رێژەی تاوان لە هەر كۆمەڵگایەكدا پێویستی بە دابینكردنی بارودۆخێكی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی هەیە كە تاكەكانی تێیدا لە ژیانێكی مرۆیی و باش بەهرەمەند بن.

“رۆسو”  دەڵێت: “دەوڵەتێكی كارامە پێویستی بە یاسای سزادانی قورس نییە، نەك بە هۆی ئەوەی كە هەڵەكان دەبەخشرێن بەڵكوو بە هۆی ئەوەی كە رێژەی تاوانباران كەمە”.

دەوڵەتەكان و بە تایبەتی حكوومەتی ئێران دێهەوێت ئەوە بسەلمێنێت كە بە سەپاندنی سزای ئیعدام تەناهی كۆمەڵگا دەپارێزێت لە حاڵێكدا ئەوە ناكارامەیی دەوڵەتی ئێران دەگەیەنێت كە نەیتوانیوە  بوارەكانی سەرهەڵدانی تاوان و توندوتیژی لە كۆمەڵگادا كەم بكاتەوە و بە سیاسەتە چەوتەكانی خۆی هەمدیس بەرهەم هێنەرەوەی جۆرەكانی توندوتیژییە. سیستەمێكی سەركوتكەر كە بە كردەوە نادرووستەكانی خۆی خولقێنەری قەیرانە ئابووری، سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان بووە و ئامارەكانی پێشێلكاریی لە بەرزترین ئاستدان وەك نموونە ئاماری تایبەت بە سزای ئیعدام لە ئێران بە بەردەوامی لە ئاستی جیهان لە پلە یەكەمەكاندایە.

لە سەردەمی ئەمڕۆدا سزای ئیعدام لە جیهان رووی لە كەم بوونەوەیە و زۆربەی وڵاتان یاساكانی نێودەوڵەتی دژ بە ئیعدامیان واژۆ كردووە، بەڵام كۆماری ئیسلامی یەكێكە لەو وڵاتانەی كە تا ئەمڕۆش ئەم كۆنوانسیۆنەی واژۆ نەكرددوە رێژەی ئیعدام بە پێی ئامارەكان رووی لە زیاد بوونە.

بە پێ دوایین راپۆرتی ساڵی  2012″ رێكخراویی لێبووردنی نێودەوڵەتی”  لە چوار وڵاتی ئێران، عیراق، یەمەن و عەرەبستان لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناڤین رێژەی ئیعدام كردن 50 لە سەد زیادی كرووە كە لەم نێوەدا كۆماری ئیسلامی ئێران پلەی یەكەمی هەیە هەروەها لە سەر ئاستی جیهاندا لە دوای چین بە ئاماری 413ئیعدام لە ساڵی 2012دا بە پلەی دووهەم دێت. 

هەروەها بە پێ ئاماری تۆماركراوی ئاژانسی هەواڵدێری كوردپا لە ساڵی رابردوودا 77 هاووڵاتی كورد لە ئێران بەرەوڕووی حوكمی ئیعدام بوونەتەوە  كە لەم رێژەیە 56 كەس ئیعدام كراون و 21 كەسیش حوكمی ئیعدامیان بۆ بڕاوەتەوە كە 9 كەسیان حوكمەكەیان سیاسییە.

حەبیب ئەفشاری، عەلی ئەفشاری، مەنسور ئاروەند، سامان نەسیم، بەختیار معماری، سمكۆ خورشیدی، هوشەنگ رەزایی، ئیبراهیم عیسی‌پور و سیروان نژواری بە هۆی چالاكیی سیاسی لە لایەن دەزگا قەزاییەكانی كۆماری ئیسلامی ئێرانەوە حوكمی ئیعدامیان بۆ بڕاوەتەوە. 

ئەوەی كە لێرەدا جێگای سەرنجە ئیعدام كردنە لە ئێران لە ژێر چ ناو نیشانێكدا و بە پێی تۆمەتی پاڵدراو. بەرواڵەت بە پێی یاساكانی ئێران تاوانی سیاسی بوونی نییە، بەڵكوو تاوانی تەناهی هەیە.كە ئەمەش هەر سیاسەتی فریودانی رای گشتییە، بەڵام ئیعدام كردن ئەگەر لە ژێر ناونیشانی سیاسیش نەبیت پێوەندی بە مەسەلە سیاسیەكانەوە هەیە كە ئیعدامی كوردەكان لە ساڵی 1358 و  ئیعدامەكانی دەیەی 60 سەلمێنەری ئەو راستییەن كە كۆمەڵگایەكی داخراوتری لە بواری ئازادی بیروڕا و ئایدیولوژیا هەر لە سەرتاوە  هێنایە كایەوە كۆمەڵگایەكی كە بە هۆی سیاسەتە چەوتەكانی كۆماری ئیسلامی كەموكووڕی لە هەموو بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی لێكەوتەوە وەك بێكاری، هەژاری، دواكەوتووی، بێ‌ توانایی لە گۆڕینی ژیانی كەسی و كۆمەڵی و خولقاندنی دەیان دیاردە و كێشە  كە دەرخەری بوونی سیستەمێكی دیكتاتۆرە كە بە سیاسەتە چەوت و دژە مرۆییەكانی بونیادی كۆمەڵایەتی و سیستەمەكانی كۆمەڵگای ئێرانی تێك داوە.

ئیعدام كردن لەبەردەم خەڵك یەكێكی تر لە سیاسەتەكانی رژیم بۆ بڵاو كردنەوە و بەرهەم هێنانەوەی توندتێژی و كپكردنی دەنگی خەڵكە، كە بە پێ ئامارەكان ئەم رێژیە ساڵ بە دوای ساڵ رووی لە زیادبوونە. تەنانەت لە ساڵی رابردوودا شاهیدی چەند نموونەیەك بووین لە بڕینەوەی دەست و قامك لە بەردەم خەڵك كە مەترسیداربوونی ئەو دیاردە كاتێك دەردەكەوێت كە ئەم جۆرە توندوتیژیانە لای خەڵك ئاسایی بنوێنن.

زۆرترین ئامارەكانی ئیعدام لە ئێران دەگوترێ كە بە تاوانی قاچاغی مادە هۆشبەرەكانەوەیە، هەر وەك ئاشكراشە ئامانج لە سزاش چاكسازی و كونترۆڵی تاكەكانی كۆمەڵگایە بۆ كەم كردنەوەی رێژەی تاوان ئەوە لە كاتێكدایە كە سزای ئیعدام لە ئێران نەك رێژەی ئەم تاوانانەی كەم نەكردۆتەوە بەڵكوو بە بەراورد لەگەڵا ساڵانی رابردوو بە چەندین قات زیادی كردووە.

بە شێوەێەك كە ژمارەی ئەو كەسانەی كە بە تاوانی پەیوەندیدار بە مادە هۆشبەرەكان لە زینداندان چەند بەرابەر بووەو هەروەها رێژەی بڵاوبوونەوەی گیرۆدەبوون بە مادە هۆشبەرەكان لە ئێران لەوپەڕی مەترسیداریدایە كە ئەمەش هەر دەگڕێتەوە بۆ سیاسەتە سەركوتكەرەكانی كۆماری ئیسلامیی كە لە لایەك بە سزای ئیعدام بە رواڵەت دژی قاچاخی مادە هۆشبەرەكان دەوستێتەوە لە لایەكی تریش بە بڵاوكردنەوەی مادە هۆشبەرەكان لە هەوڵی لەنێوبردنی بیركردنەوە و ماف ویستیدایە. بە هەر حاڵ بە كردەوە دەركەوتووە ئیعدامی ئەو كەسانەش لە سەر مادە هۆشبەرەكان ئەنجام دەدرێن زۆرتر ئەو كەسانە دەگرێتەوە كە بەدەر لە بازنەی رایڵكەی رێژیم بۆ بڵاوكردنەوەی مادە هۆشبەرەكان سەربەخۆ كاریان كردووە.