عەبدولڵا حیجاب: كەم تا كورتێك هەموو ڕاپەڕِینەكانی كورد پاش شەڕی جیهانی دووەم ڕەنگێكی سووریان پێوە دیار بووە

لە ڕوانگەی منەوە بەرهەمی خەباتی نەتەوەیی كورد لە سەدەی بیستەمدا لە ماوەیەكی كورتی داهاتوو بە نرخێكی زۆر كەمتر لەوەی كە كورد تا ئێستا داویەتی بە ئەنجام دەگا.

————————————————————————————

  دیمانە: ئەفراسیاب گرامی

مێژووی خەبات و بزووتنەوەی سیاسی و رۆشنبیری و كۆمەڵایەتیی كورد لە سەدەی بیستەمدا مێژوویەكی پڕ لە رووداو و گۆڕانكاری بووە و زۆربەی زۆربەی بزاوتە رزگاریخواز و كۆمەڵایەتی و رۆشنبیرییەكانی كورد لەدایكبووی ئەم سەدەیەن، لە دیمانەیەكدا لەگەڵ نووسەر و رووناكبیر، عەبدولڵا حیجاب هەوڵ دەدەین تیشك بخەینە سەر كۆمەڵێك بابەتی پێوەندیدار بە مێژوو و پرسی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستانەوە.

وشە: زۆر لە شارەزایانی سیاسی پێیان وایە كە كێشەی كورد دەگەڕێتەوە بۆ سیستەم و بەڕێوەبردنی سیاسیی دەسەڵاتانی زاڵ بەسەر كوردستاندا‌، ئایا بزووتنەوەی سیاسی و كۆمەڵایەتیی كورد، بە مەبەستی دابینكردنی مافە سیاسی و كۆمەڵایەتییەكانی هەڵقوڵاوی چ بارودۆخێك بوو، بە تایبەتی لە رۆژهەڵاتی كوردستاندا؟

عەبدولڵا حیجاب: با لایەنی كەم ئێمەی كورد پرسی نەتەوەیی خۆمان بە “كێشە” نەناسێنین. ئێمە كێشەمان نییە، دۆزێكی قووڵی سیاسی، كۆمەڵایەتی، كولتووری و ئابووریمان هەیە كە ڕیشەی لە شێوەی هەڵسوكەوتی دەسەڵاتداران لەگەڵ ماف و ناسنامەی نەتەوەیی ئێمەی كورددا هەیە.

لە پێوەندی لەگەڵ سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورددا دەتوانین باسی سێ تێڕوانینی جیاواز بكەین: تێڕوانینێك كە زیاتر لە تیۆری مودێرنیتەوە نزیكە ڕاپەڕینە نەتەوەییەكانی كورد بەو دژكردەوانەوە دەلكێنێتەوە كە پێشەنگە نەتەوەییەكانی كورد لە بەرامبەر سیاسەتی نەتەوەسازیی دەوڵەتە تازە دامەزراوەكانی دەسەڵاتدار بەسەر كوردستانەوە نیشانیان دا و مەبەستیان ئەوەبوو كە جێگایەك بۆ خۆیان لە دەسەڵاتی سیاسیدا وەدەست بێنن. لەو ڕوانگەیەوە یەكەم ڕاپەڕینی نەتەوەیی كوردستان بە ڕاپەڕینی شێخ سەعیدی پیران و لە درێژایی ئەویشدا سەرهەڵدانی ئاگری لە دژی كۆماری نوێ دامەزراوی توركیا دەناسێنن. بەپێی ئەو تیۆرییە یەكەم ڕاپەڕینی نەتەوەیی كورد لە رۆژهەڵاتی كوردستان، ئەو بزووتنەوە نەتەوەییە بوو كە دامەزرانی كۆماری كوردستان لە ساڵی 1946ی لێ كەوتەوە و لە باشووریش بزووتنەوەی بارزانی بە یەكەم سەرهەڵدانی نەتەوەیی كورد دەژمێرن.

ڕوانگەیەكی تر كە زیاتر خزمایەتی لەگەڵ ئەو تیۆرییە سیاسییەوە هەیە كە بە تێڕوانینی ئێتنیسیستی دەناسرێ، ڕیشەی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردستان دەگەڕێنێتەوە سەر دەسەڵاتی سوننەتیی میرنشینە كوردەكان و ویستی ئەوان بۆ سەروەری لە هەرێمێكی بەرفراوانتردا. لایەنگرانی ئەو تێڕوانینە، یەكەم تیۆریسیەنی ئەو بیرە بە حەزرەتی ئەحمەدی خانی دەزانن كە لە كۆتایی سەدەی 17ی زاینیدا باسی پێویستی یەكێتیی كورد بە مەبەستی دامەزراندنی سەروەریی نەتەوەیی دەكا.

تێڕوانینی سێیەم كە لە ڕوانگەی منەوە باشتر لەگەڵ ڕاستییەكانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردستان دەگونجێ، سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد بەو ئاڵوگۆڕە ئابووری، پیشەسازی و كۆمەڵایەتییانەوە گرێ دەدا كە لە كۆتایی سەدەی بیستەم لە كۆمەڵگاكانی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاستدا ڕوویان دا. بێگومان بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد ناتوانێ بەشێوەی بە تەواوی سەربەخۆ لەو ڕەوتە سیاسی و كۆمەڵایەتییانەوە شكڵ بگرێ كە لە كۆمەڵگا جیرانەكاندا لە گۆڕێدا بوون، بە تایبەت ئەو ڕەوتە سیاسی و كۆمەڵایەتییانەی كە لە كۆمەڵگاكانی ئەرمەنی، تورك و فارس و دواتریش لە كۆمەڵگای عەرەبدا ڕوویان دا. بەڵام ناكرێ سەرەتای شكڵ گرتنی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد تەنیا بەو دژكردەوانەوە پێوەند بدرێ كە لە بەرامبەر دەسەڵاتە ناوەندییەكاندا ڕوویان داوە.

بەشێك لە پێشەنگەكانی كۆمەڵگای كوردستان هەم لە بزووتنەوەی تەنزیمات لە نێوەڕاستی سەدەی 19 و لە سەردەمی عوسمانییەكاندا و هەم لەو ئاڵوگۆڕانەی كە بزووتنەوەی پاشایەتیی دەستووری لە سەردەمی قاجاردا لێی كەوتەوە بە شێوەی چالاكانە بەشدار بوون. هەمووی ئەوان بە ناو و ناسنامەی كوردی خۆیانەوە ئەودەم چالاكییان دەنواند. تەنانەت سوارانی عەشایریی حەمیدییە كە لە خزمەتی سوڵتان حەمیدی عوسمانیدا بوون ناسنامەیەكی كوردییان هەبوو. هەرچەند ئەو ناسنامانە ئەودەم لە شكڵی ئیتنیكدا بوون و ناكرێ بە ناسنامەی نەتەوەییان بە حیساب بێنین، بەڵام پلە و پایەی كۆمەڵایەتی و سیاسییان هەر لەو ئاستەدا بوو كە ناسنامەی تورك و عەرەب و فارس لەو سەردەمەدا بووی.

سەرەتای جیاكردنەوەی ناسنامەكان لە نێوان كۆمەڵگا قەومییەكانی ئەوكات كە بە سەرەتای شكڵگرتنی بیرۆكەی نەتەوەیی لەلای پێشەنگە نەتەوەییەكانی كوردیش دەژمێردرێ دامەزرانی جەمعییەتی ئیتیحاد و تەرەقی لە ئیستانبوڵ لە ساڵی 1899ی بوو كە وەك بزووتنەوەیەكی نەتەوەیی تورك دەژمێردرێ، بەڵام بەشێكی دامەزرێنەران، ئەندامان و بەڕێوەبەرانی كورد و عەرەبیش بوون. دواتر كوردەكان لە ساڵی 1910دا لەو كۆمەڵە جیابوونەوە و جەمعییەتی تەعاون و تەرقیی كوردستانییان دامەزراند و دەستیان كرد بە بڵاوكردنەوەی گۆڤاری تایبەت بەو جەمعییەتە تا لەو ڕێگایەوە بیری نەتەوەیی خۆیان بڵاو بكەنەوە. بەر لە دامەزرانی ئەو كۆمەڵەیە، لە ساڵی 1898دا گۆڤار یا رۆژنامەی دوو حەوتوانەی كوردستان دەستی بە وەشان كردبوو. لە مەیدانی خەباتی بە كردەوە بۆ ئازادیی كوردستاندا ڕاپەڕینی چەكدارانە سەری هەڵدابوو و بە گشتی كوردستان لە رەوتی وشیاریی نەتەوەییدا بوو. بۆیەش بەجێیە كە ریشەی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردستان بگەڕێندرێتەوە سەر ڕاپەرینی شێخی شەمزینان، سەیدا شێخ عوبەیدولڵا شەمزینی لە ساڵەكانی 80ی سەدەی نۆزدەی زاینیدا. هۆكاری ئەو سەرهەڵدانەش دەگەڕێتەوە سەر هەلومەرجی سیاسی و كۆمەڵایەتی ئەودەم و هەوڵدانی هەر كام لە كۆمەڵە قەومییەكانی ئەو سەردەمە بۆ گەیشتن بە سەروەریی نەتەوەیی لە ناوچەی خۆیاندا. بۆ شێخ عوبەیدولڵا دامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی كە بتوانێ ببێ بە هاوپەیمانی عوسمانی لە كێشەی دژی ڕووسەكان، ئەرمەنییەكان و دەوڵەتی شیعەی قاجاردا هەم لە ڕووی نەتەوەییەوە و هەم لە رووی دینییەوە واجبێكی سەر شان بوو. بە دوای ئەو ڕاپەڕینە، هەردوو ڕاپەڕینەكانی شێخ مەحموودی حەفید و سمایل ئاغای شكاك یا سمكۆ هەر بەو مەبەستە دەستیان پێ كرد.

با ئەوەش لە بیر نەكەین كە جیاوازییەكی مەزن لە نێوان قۆناغی سەرهەڵدان و قۆناغی بە جەماوەریبوونی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردستاندا هەیە. ئەوانەی من باسم كردن بە قۆناغی سەرهەڵدانی بزووتنەوە و شكڵگرتنی بیری نەتەوەیی لەلای كۆمەڵێكی پێشەنگی كۆمەڵگاوە دەژمێردرێ. بۆیەش دوای هەر سەرهەڵدانێك، بە لە نێوچوونی سەركردە یا سەركردەكانی ڕاپەڕینەكان بۆ ماوەیەكی دوور و درێژ، خەباتی نەتەوەییش بێ دەنگ دەبوو. قۆناغیی بە جەماوەریبوونی بزووتنەوەی نەتەوەیی كوردستان زۆر نوێیە.

پ ـ سەدەی بیستەم بە سەدەی گۆڕانكارییە مەزنەكان لە ئاستی جیهانیدا ناوزەد دەكرێ، بەڵام كورد بەپێی هەڵكەوتوویی لە ناوچەی قەیراناویی رۆژهەڵاتی ناوین، زۆرجار رووبەڕووی شكست بووەتەوە، بەگشتی سەدەی بیستەم بۆ كورد و بەتایبەتی رۆژهەڵاتی كوردستان چۆن هەڵدەسەنگێنن؟

و ـ سەدەی بیستەم نە تەنیا بۆ كورد، بەڵكو بۆ هەموو گەلانی دانیشتووی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست سەردەمێكی پڕ لە ڕووداو و قەیران بوو. لەو سەدەیەدا نەخشەی سیاسیی هەرێم شكڵی گرت، وڵاتانی نوێ دامەزران و كوردستان كرا بە كۆلۆنییەكی نێودەوڵەتی. هەر لەو كاتەشدا ڕووداوە سیاسییەكانی سەدەی ڕابردوو ئەو دەرفەتەیان بۆ خەڵكی كوردستان پێك هێنا كە هەبوونی خۆیان وەك نەتەوە بسەلمێنن و لەسەر ئەو بنەمایە داوای مافی بەشداربوون لە دەسەڵاتی سیاسیدا بكەن.

هەموو شكستەكانی كورد لە سەدەی ڕابردوودا هەستانەوەیەكی بەهێزتریان بە دواوە بووە. كە وابوو شكستەكان كاتی و تەنیا لەمپەرێك بوون لەسەر ڕێگای خەباتی نەتەوەیی بۆ گەیشتن بە یەكسانی و ئازادی. ئەگینا خەباتی نەتەوەیی كورد زیاتر گەشاوەتەوە و لە كۆتایی سەدەی بیستەمدا گەیشتە ئاستی هەرە بەرزی خۆی. لە باشووری كوردستان دەسەڵاتێكی نەتەوەیی دروست بوو، لە باكوور خەباتێكی بەرینی جەماوەری دەستی پێ كرد و لە ڕۆژهەڵات گەشەكردنی بیری نەتەوەیی گەیشتە قۆناغێكی بەرز كە تەنانەت زەخت و زۆریی دیكتاتۆریی حاكمیش ناتوانێ بە تەواوی پێش بە خۆنواندنی بگرێ.

لە ڕوانگەی منەوە بەرهەمی خەباتی نەتەوەیی كورد لە سەدەی بیستەمدا لە ماوەیەكی كورتی داهاتوو بە نرخێكی زۆر كەمتر لەوەی كە كورد تا ئێستا داویەتی بە ئەنجام دەگا. 

پ ـ ئەگەر قۆناخی بەهێزی كورد لەسەدەی بیستەمدا دەسنیشان بكەین، كام قۆناخ و ساڵان بۆ كورد وەك خاڵی وەرچەرخان دەسنیشان دەكەن؟

دامەزرانی جەمعییەتی تەعاون و تەرقی لە ساڵی 1910، هەوڵە دیپلۆماتیكەكانی شەریف پاشا و سەركردەكانی كورد بۆ دەستەبەركردنی مافی نەتەوەیی بۆ كورد پاش شەڕی جیهانیی یەكەم كە چەند خاڵێكی پەیمانی سیڤەری لێ كەوتەوە، ڕاپەڕینی شێخ سەعیدی پیران، سەرهەڵدانی ئاگری و دامەزراندنی دەوڵەتی كاتیی كورد لە بناری كێوی ئاگری،  ڕاپەڕینەكانی سمكۆ لە كۆتایی شەڕی جیهانی یەكەمەوە تا كۆتایی ساڵەكانی 20ی سەدەی بیستەم، ڕاپەڕینی شیخ مەحموودی حەفید، دامەزرانی كۆمەڵەی خۆیبوون لە ساڵی 1927دا، كۆمەڵەی هیوا لە ماوەی شەڕی دووەمی جیهانی، كۆمەڵەی ژیانەوەی كورد لە ساڵی 1942 و پاشان گۆڕِانی بە حیزبی دیموكراتی كوردستان لە ساڵی 1945دا، دامەزرانی كۆماری كوردستان لە ساڵی 1946دا، ڕاپەڕینی بارزانی، ڕاپەڕینی چەكدارانە لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان لە ساڵی 1979ەوە، سەرهەڵدانی چەكدارانە لە باكووری كوردستان لە ساڵی 1984ەوە، دامەزرانی بزووتنەوەی یاسایی كورد لە توركیا لە ساڵەكانی 90ەوە، دامەزرانی حكوومەتی هەرێم كوردستان لە ساڵەكانی 90ەوە هەموویان بە دەستكەوتی گەورەی كورد دەژمێردرێن. بەڵام وەكو قۆناغەكانی وەرچەرخان دەبێ پەیمانی سیڤەر، ڕاپەڕینی شێخ سەعید، دامەزرانی كۆماری كوردستان، دامەزرانی حكوومەتی هەرێمی كوردستان، بە جەماوەریبوونی بزووتنەوەی نەتەوەیی لە باكووری كوردستان لە ساڵەكانی 90ەوە و شۆڕِشی میدیای كوردی بە دامەزرانی تەلەڤزیۆنی ستەلایتی ناو بەرین.

سەرچاوە……