بۆ دەسەڵاتی ناوەندی لە ئێران دا بۆ ئێمەی کوردستانی مەشڕوعیەتی نیە؟

چ شتێک لە وڵاتێکی فرە نەتەوەی وەک ئێراندا، مەشڕوعیەت بە دەستەڵاتێکی سیاسی دەدا ؟ 

کۆمەڵناسەکان لە سەر ئەوە سوورن کە لەو وڵاتانەدا کە نەتەوە و کولتور و زمان و ئاین و فەرهەنگی جیاوازی تیدان، پێکەوە ژیانی دێموکڕاتیک و دێموکراسی باشترین ڕیگا چارەن بۆ مانەوەی ئەو وڵاتانە و چونەپێشیان.
 بۆیە بەبێ هەبوونی دێموکراسیەکی بەهێز و کارا و ڕوو لە گەشە، ئەو وڵاتانە شانسی مانەوە و هەڵدانیان نیە. ئەویش لەو سەردەمەدا کە سەردەمی ئازادی و بە جیهانی بوونە.
بەڵام با بزانین دێموکڕاسی بەهێز و کارا یانی چی؟
 ، پسپۆڕی زانستە سیاسیەکان لەو بارەوە دەڵێ کە Iris Marion Young
مەبەست لە دێموکراسی ئەوەیە کە هەموو ئەوانەی لە ئاکامی بڕیار و سیاسەتگوزاریەک دا دەکەونە ژێر تەئسیر، ماف و دەرفەت و شانس و ئیمکانی واقعی ئەوەیان بۆ پێک بێ، سرنج و ڕاو بیرو بۆچوونی خۆیانی لە مەڕ  دەربڕن و  مۆڕکی خۆیانی پێوەنێن.
یەکێکی دیکە لە پسپۆڕانی زانستە سیاسیەکان بە ناوی  Robert A.Dahl
وێڕای ئەوە کە  ئەو ڕوانگەی سەرەوە لە سەر دێموکراسی پەسند دەکا،  سەبارەت بە دێموکراسی لە وڵاتە فرە نەتەوەو فرە فەرهەنگیەکاندا پێ لە سەر پرنسیپێکی زۆر گرنگ دادەگرێ کە پێی دەوترێ پرنسیپی وەخۆکردن، باوەش بۆکردنەوە و ڕەگەڵخۆخستن.   (inclusion prinsiple).  ئەو دەڵێ بەبێ لەگۆڕێدابوونی ئەو پرنسیپە،  تاکی سەر بە کەمایەتیەکان، وەک هاونیشتمانی ، شانسی ئەوەی نابێ لە پرۆسەی سیاسی وڵاتەکەیدا بەشداربێ تا بتوانێ شوێن لەسەر چارەنوسی خۆی و کۆمەڵگاکەی دانێ و بڕیار بدا  کە دەیەوێ چۆن بژی و   چۆن ژیانێکی باش بۆ خۆی  بنیات بنێ؟
خاڵی هاوبەشی تێگەیشتنی هەردووکیان  لەو بوارەدا بریتیە لە وەی کە ئەوان  لەسەر ئەو بڕوایەن لەو وڵاتانەدا کە نەتەوەی  جۆراو جۆری تێدادەژین، بەبێ ئاوێتەبوونی سیاسی هەموو پێکهاتەکانی  ئەو وڵاتە لە
سیستەمی سیاسی وڵاتەکەدا، دەرفەت و ئیمکامی واقعی بۆ هاووڵاتیان پێکنایە  تا بتوانن شوێن لەسەر سیاسەتگوزاری و بڕیارەکان و بەرنامە و پرۆژە حکومەتیەکان دانێن و مۆڕکی خۆیانی پێوەنێن و بەشداری لە پڕۆسەی سیاسیدا بکەن.  هەر بۆیە لە سیاسەتگوزاری وبڕیارەکاندا خۆیان بە شەریک و برابەش نازانن.  میللەتی ئێمە لە کوردستان بە ئێسک و پێستەوە هەست بەو ڕاستیەدەکات و بۆیەشە لێ بڕاوە ئەو وەزعە بگۆڕێ.
دیارە ڕوانگەکان سەبارەت بە دێموکڕاسی و شوێنی هاووڵاتیان  لە دێموکڕاسی دا و چۆنیەتی  بەشداری کردنیان لە پڕۆسەی سیاسیدا، بە گوێرەی ئەو پێرسپێکتیڤە کە لێ یەوە دەڕوانین، دەگۆڕێن. لەو بارەوە پێناسە و تێگەیشتنی جۆراوجۆر هەن. هەر کام لەوانیش بە گوێرەی ئەوە کە بە کام مەبەست بەکاردێن، دەکرێ ڕاستبن یا هەڵە نەبن. بۆ نموونە دەکرێ لەوە ڕا دەست پێبکەین کە ئایا وەک ئامانج  سەیری دێموکڕاسی دەکەین یا وەک ئامڕاز و وەسیلە.
ئەگەر وەک ئامانج سەیری دێموکڕاسی بکەین، دێموکڕاسی  میتۆدێکە بۆ هەڵبژاردنی  ئەو نوێنەرانەی هاووڵاتیان هەڵیان دەبژێرن   تا ئەو سیاسەتانە داڕێژن، کە  بە ڕادەیەکی زۆر، ویست و داخوازەکانی ئەوان    لە نێویاندا گونجاون. لێرەدا مەسەلەیەک زۆر گرنگە ئەویش ئەوەیە کە دەنگدەران یانی هاووڵاتیان دەبێ زوو زوو دەرفەت و شانس و ئیمکانی ئەوەیان بدرێتێ کە کارنامەی نوێنەرە هەڵبژێردراوەکانیان  هەڵسەنگێننەوە  تا دەرکەوێ چەندە لە جهەتی چاوەڕوانیەکانی ئەواندا هەنگاویان ناوە. ئەو جۆرە تێگەیشتنە لە دێموکراسی لە تیئوری دێموکراسیدا پێی دەوترێ دوکتورینی کلاسیک .
لە سەردەمی ئێمەدا و بە تایبەتی لە و وڵاتانەدا کە  فرە کولتوری و فرە زمانی و فرە  نەتەوەن، دیموکڕاسی زۆرتر وەک وەسیلە و ئامڕاز سەیر دەکرێ تا وەک ئامانج. واتە دێموکڕاسی میتۆدێکە بۆ بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنێکی کاریگەر، بۆ بڕیاردان ، بۆ سیاسەتگوزاری، بۆ فێربوونی دێموکراسی،  بۆ دێموکڕاتیزەکردنی  پێوەندیە کۆمەڵایەتی و لایەنە جۆراوجۆرەکانی ژیان، بۆ پێشخستن و پەرەپێدانی چین و توێژە جۆراوجۆرەکان و بەتایبەتی کەمایەتیەکان، بۆ لەنێو بردنی تەبعیز و بێ عەداڵەتی و ستەم و نابەرابەری ، بۆ سرینەوەی ئاسەوارەکانی ستەمی سیاسی و میللی و کۆمەلایەتی و فەرهنگی و
 جینسی.  لەو جۆرە تیگەیشتنەدا لە دیموکڕاسی ، دێموکڕاسی دەرفەتێکە بۆ هاتنە مەیدانی دەنگ و ڕەنگ و نەزەرات و بۆ چوونە جۆراوجۆر  ناکۆکیە سیاسی جیا جیاکان.
ئەو تێگەیشتنە لە دێموکڕاسی بۆخۆی بەسەر سێ مۆدێلدا دابەش دەبێ.
•       واتە دێموکڕاسی وەک کێبەڕکێ و ڕەقابەت
•       دیموکڕاسی وەک موشارەکەت  و بەشداری کردن  لە پرۆسەی سیاسی   و سیاسەتگوزاریدا
•       دێموکڕاسی وەک دیالۆگ کە بە جەوهەری دێموکڕاسی دادەنرێ.

لەو مۆدێلەدا کە بە مۆدێلی ڕەقابەتی دادەنرێ،  دێموکڕاسی بریتیە لە ململانێ و کێبەرکێ و رەقابەتێکی تووند کە لە نێوان سیاسەتمەدارەکانی نێو ئیلیتی سیاسیدا لەسەر وەدەستهێنانی دەنگ و متمانەی دەنگدەران، لە  کاتی هەڵبژاردنەکاندا،
بەرێوەدەچێ.
لێرەدا دەستەڵاتی سیاسی وەک کاڵایەک لە بازاردا بە حیساب دێ کە كڕیارەکانی دەکەونە خۆ تا وەدەستی خەن و لەسەر وەدستهێنانی دەکەونە کیبەڕکی و تیدەکۆشن لەو ململانێیەدا  بیبەنەوە.
لایەکی ئەو هاوکێشەیە بریتیە لە دەنگدەران بە خۆیان و ویست و داخوازی و چاوەڕوانیەکانیانەوە کە دەگەڕێن بە دوای کەس یا کەسانێک یا حیزبیکی سیاسیدا کە داخوازیەکانیان  بێنێتە دی و کار بۆ جی بەجی بوونی داواکاریەکانیان بکا.
لایەکەی دیکەی ئەو هاوکێشەیە بریتیە لەو سیاسەتمەدار و حیزب و ڕێکخراوە سیاسیانەی کە پڕۆگرام و بەرنامە و پەیامی سیاسی خۆیان  دێننە بازاڕەکەو دەیانەوێ بیفرۆشن و خوردی کەنەوە و دەگەڕێن بە دوای كریاردا.  شایان باسە کە ئەوان بۆ ڕێکلام کردن و قاڵکردنەوەی کاڵا کانیشیان زیرەکیەکی زۆر لە خۆیان نیشان دەدەن.
بەمجۆرە خەڵک واتە دەنگدەران شانسی ئەوەیان بۆ پێکدێ لە نێو ئەڵترناتیوە جۆراوجۆر و  ڕکەبەرەکاندا، ئەوە یا ئەوانە هەڵبژێرن کە پێ یان وایە بە باشترین شێوە ویست و داخوازەکانی ئەوان لە بەرنامەو پڕۆگرامە سیاسیەکەیاندا  ڕەنگی داوەتەوە.

لەو مۆدێلەدا کە پێی دەوترێ دێموکڕاسی موشارەکەتی،  تا بەشداری خەڵک یانی هاووڵاتیان پتر  و بەرچاوتر و گەرم و گورتر و چالاکتر و بەرینتر بێ لە هەڵبژاردن و پڕۆسەی بڕیاردان و سیاسیدا،  دێموکڕاسی سەرکەوتو ترە. لایەنێکی گرینگی ئەو مۆدێلە بریتیە لەوەی کە دەرفەتێکی باش بە هاوولاتی دەدا تا لێوەشاوەیەکانی خۆی بۆ بەشداری لە کاروباری سیاسیدا پەرەپێبدا.

لەو مۆدێلەدا کە پێی دوترێ دێموکڕاسی دێالۆگی،  ئاڵوگۆڕی ڕوانگەو بۆچوون و ئەرگیومێنت و بیروڕاکان بە شێوەیەکی ئازادانە، بە عەینی دێموکڕاسی دەزانرێ. لەو مۆدێلەدا بەشداری و موشارەکەتی بەرینی هاوولاتیان بە تەنیا چارەنووس ساز و بڕیاردەر نیە.  چونکە لەو مۆدێلەدا بڕیارەکان لەسەر بناخەی ئەوە نادرێن کە چژمارەیەک لە خەڵک دەنگیان بەو سیاسەت یا ئەو بڕیارەداوە.
ئەوەی لێرەدا گرنگە ئەوەیەکە  بڕیارەکان لە ئاکامی باس و ڕاوێژ و مشۆرەت و ئاڵوگۆڕی نەزەرو ڕوانگە و ئەرگیومێنتە جۆراوجۆرەکانەوە دەدرێن . واتە لەو مۆدێلەدا کۆنسێنسوس  یانی گەیشتن بە هاوڕایی   بە جەوهەری  دێموکڕاسی لە قەڵەم دەدرێ.

بەم جۆرە لە هەرکام لەو مۆدێلانەدا، لە خوارەوەبوونی ڕادەی ویست و ڕەغبەتی هاووڵاتیان بۆ  کاری سیاسی و چالاکی نیشاندان لە خۆیان، لێکدانەوەی تایبەت بە خۆی بۆ دەکرێ. لە مۆدێلی دێموکراسی موشارەکەتیدا، لەخوارەوەبوونی ڕادەی بەشداری خەڵک لە هەلبژاردنەکاندا، بەوە لێکدەدرێتەوە کە ویست و داخوازیەکانیان لە لایەن نوێنەرانی هەڵبژێرداوەوە بە هێند ناگیرێ. واتە دەنگدەران بۆیان دەرکەوەتوە کە پاش هەڵبژاردنەکان، ئەوان و داواکاریەکانیان لە لایەن سیاسەتمەدارەکانەوە  لە بیر دەکرێن. یانی  ئەوان وەک هاووڵاتی و خەڵک لە ماوەی نێوان هەڵبژاردنەکاندا، هیچ کۆنتڕۆڵێکیان بەسەر ئەو کەسانەدا نیە کە هەڵیان دەبژێرن.
لە مۆدێلی دێموکڕاسی ڕەقابەتیدا، ڕادەی لەخوارەوە بوونی بەشداری خەڵک لە هەڵبژاردنەکاندا، بەوە لێک دەدرێتەوە کە خەڵک کەس یان ئەو لایەنانە لە مەیدانی کێبەرکێدا نابینن  کە بەنوێنەرانی خۆیانیان  دەزانن و پێیان وایە دەتوانن نوێنەرایەتی ئەوان بکەن و ویست و داخوازەکانیان بەرنە پێش.  لە دێموکڕاسی دیالۆگیشدا،  بەشداری نەکردن یا لە خوارەوەبوونی ڕادەی بەشداری خەڵک یا کەمایەتیەکان لە باس و دیالۆگە سیاسیەکاندا، جێگای نیگەرانیەکی جدیە. ئەوە بە نیشانەی ئەوە لە قەڵەم دەدرێ کە کە مایەتیەکان لە سیستەمی سیاسی وڵادا، جێ یەکیان نیەو  هێشتا ئاوێتە نەبوونە. 
 یا ئەگەر ئەو ئاوێتە نە بوونە لەوەڕا سەرچاوەبگرێ کە دەوڵەت، بە ئەنقەست ئەوانی خستۆتە پەڕاوێزەوە، یا ئەوان بۆ خۆیان  وەک ئیعتراز بە ستەم و چەوسانەوە، خۆیان ئەو پاسیوبوونەیان هەڵبژاردبێ، هیچ لە ئەسڵی مەسەلەکە ناگۆڕێ. چونکە  حکومەت  مەشروعیەتی خۆی لە خەڵک وەردەگرێ. بەشداری نەکردنی خەڵک لە کاروباری سیاسی و ئیداری کۆمەڵگای خۆیاندا، مانای ئەوەیە کە دەستەڵاتی بڕیاردەر شەرعەتی نیە.
ئەمڕۆ، حیزب و رێکخراوە کوردستانیەکان قەدەغەکراون. نە حیزبی دێموکڕات و نە کۆمەڵە و نە حیزبەکانی تر وەک حیزبە سەرەکیەکانی  خەڵک، نەک هەر ئیجازەی تێکۆشانیان نیە، بەڵکو بە توندترین شێوەش سەرکوت دەکرێن. کەواتە گەلی کورد لە کوردستانی ئێران رێگای ئەوەی نیە  ڕەقابەت بکا و ئەو هێزانە هەڵبژێری کە نوێنەرایەتی دەکەن. چونکە ئازادی تێکۆشانی سیاسیی لە گۆڕیدانیە.
 لە لایەکی دیکەشەوە، بە هۆی نەبوونی ئازادی بەیان و عەقیدە و ڕادەربرین، کورد ناتوانێ لە رێگای ڕاگەیەنە گشتیەکان و خۆ پێشاندان و کۆڕوکۆبوونەوەی گشتیەوە، سەبارەت بە ویست و داخوازەکانی دیالۆگ بکا. هەر بەوجۆرە بە هۆی سەرکوت کرانی تێکۆشانی حیزب و رێکخراوە سیاسیەکان و نە بوونی ئازادی تێکۆشانی سیاسی و ئەمنیەتی کردنی فەزای سیاسی وکۆمەڵایەتی  لە کوردستان، خەڵک رێگا و کاناڵ و مەیدانەکانی موشاڕەکەتیان لە پرۆسەی سیاسیدا لێ بەربەست کراوە.
هەر بۆیەشە دەستەڵاتی دەوڵەتی مەرکەزی لە ئێران لە ڕوانگەی کورد و لە پێرسپێکتیڤی کوردستانیەوە، هیچ مەشڕوعیەتێکی نیە.
ئەگەر دەوڵەتی مەرکەزی دەوڵەتێکی بەرپرس با ، دەبوایە هەموو دەرفەت و  ئیمکاناتێکی پێویستی  بۆ گۆڕینی ئەو وەزعە پێکهێنابا. بەڵام ئێستا کە دەوڵەتی ناوەندی  هەڵاواردن و لەپەڕاوێز خستنی کوردستانی کردۆتە سیاسەتی دەوڵەتی،  کوردستان هاوڕێ لە گەڵ نەتەوە بندەستەکانی دیکەی ئێران، لێبڕاوە ئەو واقعیەتە بگۆڕێ   و نەخشەی سیاسی ئێران جارێکی دیکە دارێژێتەوە و ئێرانێکی دێموکرات و فیدڕاڵ بنیات بنێ.

ئیبڕاهیم لاجانی
تێبینی
ئەم وتارە لە ژمارە ٥٧٥ی ڕۆژنامەی کوردستان ئۆرگانی کۆمیتەی ناوەندی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران  بڵاو بۆته‌وه‌
سەرچاوە
{jcomments off}Young,Iris Marion (2000),inclusion and Democracy. Oxford: Oxford University press