هەرێمی کوردستان وڵاتێکی موچەخۆر، شوان عوسمان

گەلێک جار هەبوونی پێکهاتەی مرۆییگ هەڵکەوتەی جوگرافیی ئەوەندە بەس نابن بۆ ئەوەی ببنە مەرج وسیمایەکی سەرکەوتوو بۆ دەرکەوتنی وڵاتێک کە ناسنامەو قەوارەیەکی تایبەتی هەبێت

ئەگەر هۆکارە ناوەکیەکانی خۆی فەرامۆش بکات، بۆیە ئەو وڵاتە لە ریزی وڵاتە سەرکەوتووەکان دادەنرێت کە کار بۆ کەم کردنەوەی خاڵە لاوازەکانی خۆی بکات، هەروەها ئەو وڵاتە دەبێتە وڵاتێکی دیار کە هاوڵاتیانی لە ناوەخۆدا ئاسوودەو رەزامەند بن بە جۆرو شێوازی حوکم وبەرێوەبردنی دامودەزگاکان، وڵاتێک بەشێکی هەرە زۆری موچەخۆر بێت جگە لە موچە سەرچاوەیەکی ئەوتۆی نەبێت، ناتوانێت ئاسایشی نیشتیمانی ونەتەوەیی خۆی دابین بکات، هەروەها ستراتیژو پلانێکی بۆ داهاتوو نابێت لە کاتێکدا ئەگەر وڵاتەکە بە قەیرانێکی ئابووری یان سیاسی یاخود بە کارەساتێکی سروشتی یان ئیقلیمیدا بڕوات، ئەگەر حکومەت روانین وپێشینەی لە وەختی خۆی نەبوو چۆن دەتوانێت وڵات لەسەر پێکانی خۆی رابگرێت ئەگەر هەموو قاچەکانی فەرامۆش کرابن، تەنیا قاچێک متمانە بە خۆی پەیدا ناکات تا توانای سەنگی خۆی هەبێت.

 

ئەگەر دیسان بلێین ولاتەکەمان بەراوردی پێ ناکرێت بە وڵاتە پێشکەوتووەکان، ئەوا دیسان هەمان قەوان دووبارە دەکەینەوە هەروەکو ئەو قەوانەی لێ دێت کە بلێین حکومەتەکەمان هێشتا ساوایە..هاوکات تەمەنی قەوارەی ئەو (هەرێم)ە لە ٢٣ ساڵەی تێپەڕاندووە، ئەوەش تەمەنێکە حکومەتەکەمان قۆناغەکانی تەمەنی باشی بڕیوە، هەروەها ئەو داهات وپارەیەی لەدەست ئەو دەسەڵاتەیە لە دەست هەر (هەرێم)ێکی هاوشانی ئەوقەوارەیە بووایە ئێستا ناوبانگێکی دیکەی پەیدا دەکرد، گرنگ ئەوەیە نە پارە لەو هەرێمە بە دادپەروەری بۆ کارو پڕۆژەی خزمەتگوزاری بەکاردەبردرێت، هەروەها نە عەقلیش هاوشانی پارە بەکاردەبردرێت، بەلکو زیاتر بیر لە بەرژەوەندیە تایبەتیەکان دەکرێتەوە، ئەگەرنا ئێستا دەبوو (هەرێم) لە ریزی وڵاتە پێشکەوتووەکان ببووایە.

 

دەسەڵات لەو وڵاتەی خۆمان کە خۆی لە ئەسلدا دەسەڵاتێکە لەناو بازنەو عەقل وماڵی چەند سەرکردەیەکی پەککەوتەو دیاریکراودا سەرپەرشتی دەکرێت، ئەوانیش کە چەندین ساڵە هەر بە هەمان عەقلیەتی شاخ وحزبایەتی ئێکسپایەری خۆیان جێبەجێی دەکەن، جارێک بە (ئەوروپا) وجارێکیش بە (دوبە)و (تورکیا)ی دەچوێنن، بەڵام لە راستیدا یەکیان نیە، بەلکو وڵاتێکە هەر لەلایەن خۆمانەوە بە وڵات دەژمێردرێت، لەبەرئەوەی ئێمە لەلایەک وەکو دیفاکتۆیەک و(ئەمرێکی واقیعی) ناچار بووینە ناوی وڵاتی لێ بنێین، چونکە وڵاتمان نەبووە، هەروەها دەسەڵاتیش لەپێناو مانەوەو بەردەوام بوونی بەرژەوەندیەکانی خۆی خولیای ئەوە ناخاتە عەقلی خۆی تا سیستەمەکە بەرەو ئاقارێکی باشتر بگۆڕێت، ئەگینا ئەوە ئەجندەی (هەرێم)ێکی سەرکەوتوو نیە کە ئیرادەی خەڵک بۆ ژیان لەناو بەرێت ، لەبڕی ئەوەی ببن بە بەرهەمهێنەر وبایەخ بە تواناکانیان بدات تا ئابووری خۆماڵی وسامانی سروشتی بڕەو بسێنێت، سوپایەک لە موچەخۆر دێنێتە کایەوە، بەمەبەستی خۆرزگار کردن لە قەیرانی بێکاری، لەکاتێکیشدا نەک بێکاری کەمتر نەکردۆتەوە بەڵکو توێژێکی دیکەی لە بێکاری مشەخۆری قوت کردۆتەوە کە لەبەر ئارەزووی خۆ کردن بە موچەخۆری بیر لە پیشەو تواناکانی خۆیان ناکەنەوە، هەروەها هەولیش نادەن تا باری خراپی بژێو وژیانیان بگۆڕن، بەمەش سیاسەتی (بگاله مقنعە) بە بەردەوام پیادە دەکرێت بۆ رازی کردنی نەوەی تازە، ئەو نەوەیەی هەر لە دایک دەبێت فێری تەمبەلی دەکرێت وبیر لە پارەو موچەیەک دەکاتەوە بۆ ئەوەی زاڵ بێت بەسەر بێکارییەکەی..

 

وڵات تەنیا بە بەرز کردنەوەی تەلارو باڵەخانەەوە ناچێتە رێ وئامانجێکی رەوای داهێنانیش ناهێنێتە بەر، ئەگەر هاوشانی ئەوانەوە ئاست وبوارو بارەکانی ژیان وگوزەران لەگەلیاندا نەگۆڕێن وهەولی بەرز کردنەوەیان نەدرێت، بەرز کردنەوەی رادەی ژیان وگوزەرانی هاوڵاتی گرنگترە بەرز کردنەوەی تەلارەکان، هەروەها ئەوەش مەرجێکی سەرەکیە بۆ سەقامگیر بوون وئاسودەیی ومسۆگەر کردنی ئاسایشی هاوڵاتیان لە وڵاتی خۆیاندا، ئەوکات هاوڵاتیانیش لە پابەند بوونیان بە پەیام وبەرپرسیارێتیەکانی وڵاتەکەیان خۆیان نادزنەوە.

 

لە هەموو دونیادا حکومەت پلان وپڕۆژە دادەنێت تا وڵاتەکەی گەشە بکات ئەویش لەرێی پەرە پێدانی توانا خۆڕسکیەکان وپلان وپڕۆژە نیشتیمانیەکانیدا، تا داهێنانیش بەردەوام بێت وتواناکانیش ببنە جێگەی متمانەو متمانەش بە خۆیان پەیدا بکەن، هاوکات ئەوانیش بەگوڕتر بایەخ بە ئاوەدانی وخۆشگوزەرانی وڵات بدەن، نیشتیمان بە هاوکاری وهاریکاریەوە بەرەو پێشەوە دەچێت، هاوشانی هاوکاری حکومەت وهاوڵاتیان بۆ یەکتر هیچ یەکێکیان بەبێ ئەوی دیکە ناتوانێت بەدیهێنانیكی سەرکەوتوو بەدەست بێنێت،، ئنجا بەختەوەری و ئاسودەیی وئاسۆی گەش دێتە کایەوە، ئاوەدانی وبەرز بوونەوەی ئاستی گوزەرانی هاوڵاتیان لە بەگەڕخستنی کایەو توانا جەستەیی وبیرمەندی وپیشە خۆماڵییەکانە، ئەگەر ئەوە ئامانج بێت ئیرادەی خۆماڵی برەو دێنێت ورمێنێکی رەوای خۆی پەیدا دەکات، ئەوکاتیش زیاتر بیر لە پسپۆڕو لێزانیی خۆمان دەکەینەوە نەک بۆ هەموو شتێک بیر لە دەرەوەی ناوخۆمان بکەینەوە.

 

کۆمەکی کردن ودنەدانی توانا نیشتیمانیەکان هۆکارێکی گرنگە بۆ پەرەپێدانی هۆشمەندی وکارزانی تاکوکۆ، هەروەها بوژانەوەی کەرتی تایبەت وپیشەسازی وتەکنەلۆژی وبواری کشتوکاڵی متمانە توندتر دەکات وئەوکات بیر لە داهێنان دەکرێتەوە نەک راکردن لە بەرپرسیاری وخۆخەریک کردن بە ئامانجی لاوەکی ، بایەخدان بە کەرتی کشتوکاڵی جگە وڵاتەکەت سەوزو تەڕو بە بژوێن وپڕ پیت وبەرەکەت دەکات، پیشەکان بەرەو پیشەیەکی سەیرو کەسێتیەکانیش بەرەو کەسێتیەکی جیاواز ناگۆڕێت ، هاوکات سیما رەسەنەکانیش تێک ناچن، شار سیمای خۆی دەبێت ودێهاتەکانیش سیمای تایبەتی خۆیان دەبن، من کە لە وڵاتی (هۆلەندە) دەژیم کە وڵاتێكی کشتوکاڵیە رێژەی زۆرینەی خەلکەکەی جوتیارە زۆربەی زۆری نەوەکانی کوڕە دێهاتی وکچە جوتیارن، بەڵام نە بەلایانەوە نەنگیەو نە لایەنە شارستانیەکانی خۆشیان فەرامۆش کردووە، وڵاتەکەیان لەسەر هەردوو قاچ داناوەو بەرەوپێشەوەی دەبەن، لەو وڵاتە پێشکەوتووانە تەکنەلۆژیا بەرەو دێهات وماڵەکان دەچێت نەک خەڵک لەپێناو سیمای شارستانی کۆچ بەرەو شار بکەن.

 

ئەگەر خەڵکی دێهاتی خۆمان لە شوێن خۆیان مانەوە جگە لەوەی هاوشێوەی پەندە کوردیەکە ” بەرد لە جێی خۆی سەنگینە ” بیر لە مووچەو خۆ دامەزراندن ناکەنەوە ئەوکات شوێنی یەکێکیش لە شار پڕ نابێتەوە، هاوکات هەریەکە بە گوێرەی قەوارەو کیانی خۆی ولە شوێنی خۆی بایەخ بە گەورە کردنی قەوارەی نیشتیمان دەدات وهەول دەدات شتێک بکات وشتێک بەرهەم بێنێت، ئەو هەست وعەقلیەتەش دەبێتە هۆشمەندیەکی زاڵ ودەچێتە ناو زادەو زەینی گەنج ونەوەکان دەبێتە کەلتوورێک، بەڵام لەلای ئێمە دەسەڵات بە پێچەوانەی دەسەڵاتەکانی دونیا، رۆحی پێشبڕکێ وداهێنانی گەنج دەکوژێت بە موچەیەک وبڕێک پارەوە، هەروەها هانی خەڵکی خاوەن بەهرەو داهات وسامانی خۆرسک نادات، تا داهاتەکەی نەکاتە قوربانی موچەیەک ولە دامەزراوێک خۆی زیندانی بکات، بەهرەو تواناکانیان دەپوکێنەوە، ئەو قەیرانەش لە رۆژێکی وەکو ئەمڕۆکە لە کوردستاندا بەزەقی باشتر دەردەکەوێت کاتێک مووچە نادرێت وپارە نابێت کارەساتێکی گەورە دەقەومێت وهەموو هەرێمیش دەگرێتەوە.

 

وڵات بە گۆڕانی روویەکی ناگۆڕێت، ئەگەر هەموو روو وبوارو بارەکان بەرەو باشتر بەیەکەوە نەگۆڕێن ،با بیر لەوە نەکرێتەوە پارە بەتەنیا گوزەران وژیان خۆش دەکەن، بەلکو تواناو بەهرەو تەندروستی ساغی کۆمەڵگاو تەندروستی هاوڵاتیان هاوشانی پارە بەهاو رمێنی خۆیان دەبینن، ئەوە شتێکی هەڵەیەو فێل لە خۆمان دەکەین کاتێک خۆمان بەوە لەخشتە ببەین هەموو کاتێک پارە هەبێت کێشە نابێت، بەڵام هەندێک کێشە هەیە لە کاتوساتی هەبوونی پارەدا چارەسەر نابێت، ئەوەتا لە کاتی راوەستانی موچەدا چ شلەژانێک دەکەوێتە ناو خەلک، چونکە ئیرادەو متمانە وتوانای خۆماڵی بوون بوونیان ، خۆ بازرگانەکان وئەوانەی جلەوی بازاڕیان لە دەستە پێویستیان بەوە نیە بیر لە موچە بکەنەوە، بەلام پشێوی وناسەقامگیر بوونی ئابووری دەگاتە ئەوانیش، چونکە مانەوەو بەردەوام بوونی ئاسودەیی کۆمەڵگای بەیەکەوە پابەندە، پارە هەموو شتێک نیە تواناو ئیرادەی خۆماڵی وماڵی خۆمان لە هەموو شتێک گرنگترە.

 

ئێستا لە هەرێمدا هەستێکی باو هەیە، ئەو هەستە بەرەو هەموو تاکێک رووچووە ئەگەر موچە نەبێت دەبێت ژیان رابوەستێت، ئەوەش لە بەرەئەنجامی ئەو هەستەیە کە حکومەتی هەرێم بۆ خۆی و بۆ ئەوانیشی دروست کردووە، چونکە ئەلتەرناتیفێکی دیکەی نیشتیمانی نیە لە رۆژێکی لێقەوماندا بەکاری ببات، هەر چاوی لە موچەی(بەغدا)یە، ئەگەر ئەو نەبێت لەلای ئەوانەوە ژیان تەواو دەبێت، هاوکات لە حالەتێکدا ئەو داهاتەی ئەوانیش کە زۆر زیاتر لە داهاتی موچەی (بەغدا)یەو کە دێتە دەستیان، ئەگەر هەر هەموو سەرچاوەکانی (خاڵە گومرگی وداهاتەکانی ژێر خاک وکۆمپانیە بازرگانیەکان) بە دادپەروەری کۆ بکرێتەوە، ئەوکات بە هیچ شێوەیەک ئەو کۆمەڵگایە دووچاری شلەژان وقەیرانی نەبوونی موچەو پارە لە بانکەکان نابێتەوە، ئەوان دەتوانن بەسەر ئەو کێشانەیاندا زال بن تا کێشەی خۆیان لەگەل (بەغدا) چارەسەر دەکەن.

 

ئەگەر ژمارەی دانیشتیوانی هەرێم خۆی لە پێنج ملیۆنێک ببینێتەوە نزیکەی دوو ملیۆنی هەر موچەخۆرە، دیارە موچەخۆریش سەرچاوەیەکی ژیانی دیاریکراوی هەیە، بۆیە ناچار دەبێت پەنا بۆ سیستمی (قیست) وقەرز ببات بۆ کڕینی خانوو وکەلوپەلی ناوماڵ وکڕینی پێداویستی ژیان وهاتوچۆ، کەوابوو هەموو ژیانی دەبێتە قەرزوقۆڵ، کە موچەش رادەوەستێت تەنیا کێشە لە ماڵی فەرمانبەرانەوە دروست نابێت، بەلکو زۆربەی هەرەزۆری ماڵەکان دەگرێتەوە، چونکە خاوەن (قیست) وقەرزەکانیش بڕەپارەی مانگانەیان ناگەڕێتەوە ئەوانیش دەکەونە شلەژانی باری ئاسایی ژیان وگوزەران وکەشی بازاڕیش تێک دەچێت، هاوڵاتیش کە موچەی نەبوو پارە لە کوێ بێنێت کە هیچ سەرچاوەیەکی دیکەی ژیانی نەبێت، هەروەها چۆن قەرزەکانی بداتەوە.

 

لێرەوە بایەخی بەگەڕ خستنی بوارەکانی دیکەی ژیان دەردەکەوێت، هەروەها تێکنەدانی شیرازە کۆمەڵایەتیەکان ئەگەر ئێمە ئەوەندە موچەرخۆرمان نەبووایە کێشەیەکی گەلەکی ئەوتوشمان نەئەبوو کاتێک موچە رابگیرێت، هاوشانی ئەوەش کەمتەرخەمی ونابەرپرسیاری دامودەزگاکانی حکومەتی هەرێم دیارە کاتێک لە رابردووی تەمەنەیدا پلانێکی زانستی وگونجاویان نە هێناوەتە بەر، هاوکات ئەو قسەیەش کە لە کۆمەلگا پێشکەوتووەکان زۆر دووبارە دەبێتەوە بەهاکەی ئەمڕۆکە باشتر دەردەکەوێت، کە دەلێت پارە هەموو شتێک نیە، بەلکو عەقل وهۆش هەست وتواناو ئیرادەو تەندروستی هەموو شتێکە بۆ خۆش کردنی ژیان وگوزەرانی کۆمەڵگاکان، تەنانەت پارە هاتنە دەست بەبێ عەقلێکی سەلامەت بەبێ تەندروستیەکی ساغ، بەهەمان شێوە بە ناتەندروستی وعەقلێکی سەقەت خەرج دەکرێت ودەڕوات، نەک بە پلان وخەسلەتێکی تەندروست.

 

سەرچاوە: ئاوێنە

2014-02-26