پێشەکی: ڕۆژهەڵاتی کوردستان، کە پارێزگاکانی سنە، کرماشان، ورمێ و ئیلام لەخۆ دەگرێت، ماوەی دەیان ساڵە گۆڕەپانی یەکێک لە قووڵترین و بەردەوامترین ستەمە نەتەوەیییەکانی ناوچەکەیە.
کورد لە ئێران، وەک دووەم گەورەترین نەتەوەی ئەو وڵاتە، لە دوای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران لە ساڵی ۱۹۷۹ەوە بە شێوەیەکی سیستماتیک و بەرنامەبۆداڕێژراو ڕووبەڕووی سیاسەتی سەرکوتکردن و زەوتکردنی مافە بنەڕەتییەکانی بووەتەوە. حکوومەتی ناوەندیی ئێران هەمیشە بە چاوێکی ئەمنی سەیری پرسی کوردی کردووە و لەبری چارەسەری سیاسی و داننان بە مافەکانیدا، پەنای بۆ سەرکوت و توندوتیژی بردووە.
لەم لێکۆڵینەوەیەدا، ئاماژە بە چەند خاڵێکی سەرەکی دەکەین کە تێیدا ستەم و پێشێلکارییەکان بەرانبەر بە نەتەوەی کورد لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان بەڕوونی دەردەکەون.
خاڵە سەرەکییەکانی ستەم و زەوتکردنی مافەکان:
١. ستەمی سیاسی و ئەمنی (سەرکوتکردنی ناسنامەی سیاسی):
حکوومەتی ئێران بوونی هەر جۆرە ناسنامەیەکی سیاسیی کوردی بە هەڕەشە بۆ سەر ”یەکپارچەییی خاک”ی خۆی دەزانێت. ئەمەش لەم خاڵانەدا خۆی دەبینێتەوە:
قەدەغەکردنی پارتە سیاسییە کوردییەکان: پارتە سەرەکییەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان (وەک حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران و کۆمەڵە) بە نایاسایی ناسێنراون و هەر جۆرە چالاکییەک یان لایەنگرییەک بۆیان سزای قورسی وەک زیندانیکردنی درێژخایەن و تەنانەت لەسێدارەدانیشی لەسەرە.
میلیتاریزەکردنی شار و گوندەکان: ناوچە کوردییەکان پڕ کراون لە هێزی سەربازی و ئەمنی (بەتایبەت سوپای پاسداران و ئیتلاعات). ئەمەش بۆ چاودێریکردنی خەڵک و سەرکوتکردنی هەر جووڵەیەکی ناڕەزایەتییە.
دەستگیرکردن و لەسێدارەدانی چالاکوانان: هەزاران چالاکوانی سیاسی، مەدەنی و ڕۆژنامەنووسی کورد بە تۆمەتی ناڕوون و ساختە وەک ”دژایەتی خودا” (محاربة)، ”تێکدانی ئاسایشی نیشتمانی” و ”سیخوڕی” دەستگیر کراون و ژمارەیەکی زۆریان ڕووبەڕووی سزای لەسێدارەدان بوونەتەوە. دادگاییکردنەکان زۆر جار نهێنی و دوور لە ستانداردە نێودەوڵەتییەکانن.
٢. پێشێلکاریی مافە کولتووری و زمانەوانییەکان (سیاسەتی تواندنەوە):
یەکێک لە دیارترین شێوازەکانی ستەمی ئێران، هەوڵدانە بۆ سڕینەوەی ناسنامەی کولتووری و زمانیی کورد.
قەدەغەکردنی خوێندن بە زمانی کوردی: زمانی کوردی لە سیستەمی فەرمیی پەروەردەدا بەتەواوی قەدەغەیە. منداڵانی کورد ناچارن لە یەکەم ڕۆژی قوتابخانەوە بە زمانی فارسی بخوێنن کە زمانی دایکیان نییە. ئەمەش دەبێتە هۆی دابڕانیان لە کولتوور و مێژووی خۆیان و کێشەی فێربوونیان بۆ دروست دەکات.
سنووردارکردنی ناوی کوردی: حکوومەت زۆر جار ڕێگری دەکات لە تۆمارکردنی ناوی کوردیی ڕەسەن بۆ منداڵان و خێزانەکان ناچار دەکات ناوە فارسی یان عەرەبییەکان هەڵبژێرن.
سانسۆرکردنی هونەر و ئەدەبیاتی کوردی: مۆسیقا، شانۆ، فیلم و کتێبی کوردی ڕووبەڕووی سانسۆرێکی توند دەبێتەوە. هەر بەرهەمێک کە کەمێک بۆنی نەتەوەیی یان ڕەخنەییی لێ بێت، ڕێپێنەدراوە و خاوەنەکەی سزا دەدرێت.
٣. ستەمی ئابووری و دواکەوتووییی بەئەنقەست:
ناوچە کوردییەکان، سەرەڕای دەوڵەمەندییان بە سەرچاوەی سروشتی، بەئەنقەست لە ڕووی ئابوورییەوە پشتگوێ خراون.
نەبوونی وەبەرهێنان: حکوومەت وەبەرهێنانی پێویست لە ژێرخانی ئابووری، کارگە و پرۆژەی گەشەپێدان لە کوردستاندا ناکات. ئەمەش بووەتە هۆی بڵاوبوونەوەی ڕێژەیەکی بەرزی بێکاری و هەژاری.
دیاردەی کۆڵبەری: بەهۆی نەبوونی هەلی کار، هەزاران هاووڵاتیی کورد ناچارن پەنا بۆ کاری مەترسیداری کۆڵبەری ببەن، کە بریتییە لە گواستنەوەی کاڵا بەسەر پشت لە سنوورە سەخت و پڕ مەترسییەکانی نێوان ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان. کۆڵبەران ڕۆژانە ڕووبەڕووی تەقەی ڕاستەوخۆی هێزە ئەمنییەکانی ئێران دەبنەوە و سەدان کەس لەم ڕێگەیەدا کوژراون و بریندار بوون. کۆڵبەری بووەتە سیمبولی ستەمی ئابووری لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان.
٤. پێشێلکاریی مافەکانی مرۆڤ و ستەمی کۆمەڵایەتی:
سەرەڕای ستەمی سیاسی و ئابووری، هاووڵاتییانی کورد لە ژیانی ڕۆژانەیاندا ڕووبەڕووی پێشێلکاریی توندی مافەکانی مرۆڤ دەبنەوە.
کوشتنی بێدادگایی: هێزە ئەمنییەکان دەسەڵاتی بێسنووریان هەیە و زۆر جار بە گومانی چالاکیی سیاسی یان تەنانەت قاچاخچێتی، خەڵکی سڤیل دەکەنە ئامانج و دەیانکوژن بەبێ ئەوەی هیچ لێپرسینەوەیەک هەبێت.
ئەشکەنجە و مامەڵەی نامرۆڤانە: زیندانییە سیاسییە کوردەکان ڕووبەڕووی ئەشکەنجەی جەستەیی و دەروونیی توند دەبنەوە بۆ دانپێدانانی زۆرەملێ.
نموونەی ژینا (مەهسا) ئەمینی: کوژرانی کچە کوردی گەنج، ژینا ئەمینی، لەلایەن پۆلیسی ئەخلاقیی تارانەوە لە ساڵی ٢٠٢٢، بووە هۆی هەڵگیرسانی شۆڕشێکی سەرتاسەری لە ئێران و کوردستان بە دروشمی ”ژن، ژیان، ئازادی”. ئەم دروشمە کە لە فەلسەفەی بزووتنەوەی ئازادیخوازیی کوردستانەوە وەرگیرابوو، بووە سیمبولی بەرەنگاربوونەوەی ستەمی حکوومەت دژی ژنان و گەلانی ئێران، بەتایبەتی کورد.
٥. سیاسەتی ژینگەیی و دیمۆگرافی:
حکوومەتی ئێران تەنانەت ژینگەی کوردستانیش وەک کارتێکی فشار بەکار دەهێنێت.
دروستکردنی بەنداوی زۆر: دروستکردنی بەنداوی زۆر لەسەر ڕووبارەکان بووەتە هۆی وشکبوونی دەریاچەی ورمێ و لەناوچوونی هەزاران هێکتار زەویی کشتوکاڵی، کە زیانی گەورەی بە ژیانی خەڵکی ناوچەکە گەیاندووە. زۆرێک لە چاودێران ئەمە بە سیاسەتێکی بەئەنقەست دەزانن بۆ گۆڕینی دیمۆگرافیا و لاوازکردنی ئابووریی ناوچەکە.
ئەنجام:
کوردەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕووبەڕووی چەندین جۆر ستەم دەبنەوە. حکوومەتی ئێران هەوڵ دەدات لە ڕێگەی کۆنترۆڵکردنی سیاسی، سنووردارکردنی کەلتوور، گرفتی ئابووری و پێشێلکردنی مافە بنەڕەتییەکانەوە بەهێزیی کوردان لاواز بکات. بەڵام کورد هەمیشە بەرەنگار بووەتەوە. شۆڕشی ”ژن، ژیان، ئازادی” نیشانی دا کە کورد هێشتا ویستی ئازادی و مافەکانی لە دڵدایە.
ئێستا کورد لە هەلێکی نوێدایە کە پێشتر ئەوەندە بەرفراوان نەبووە. گرنگە حیزبەکان جیا لە کێشە ناوخۆیییەکان وەک نوێنەری هەموو کوردان، پێکەوە کار بکەن. ئەمە یەکەم قۆناخە بۆ سەرکەوتن.
ئێستا کاتی یەکگرتن و پلاندانانی ژیرانەیە.
سەرکەوتن نزیکە.
ئیدریس هاشمی، نەرگس هاشمی، سوید
2025-06-20