دین‌و جەوهه‌ر، مەریوان وریا قانیع

دینە گەردونییە یەکتاپەرستەکان، بەئیسلامیشەوە، ھێزی فرەدەموچاون، دەتوانن بەزیاد لەئاراستەیەکدا بڕۆن‌و بەزیاد لەفۆرم‌و ناوەڕۆکێکی جیاوازەوە دەربکەون.

  دینەکان، دیسان بەئیسلامیشەوە، دەتوانن بەشبن لەناو زیاد لەپرۆژەیەکی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و ڕەمزیداو لەهه‌ر یەکێکیشیاندا ڕۆڵی جیاوازو ناکۆک‌و دژبەیەک ببینن.  دین جەوهه‌رێکی نەگۆڕی نییە، بەڵکو بەبەردەوامی جەوهه‌ری بۆ دروست دەکرێت،  ”جەوهه‌ر“ پێدراوێکی سروشتیی‌و میتافیزیکیی نییە، شتێک نییە بەر لەبەریەککەوتنی ھۆشیاریی‌و تەماحی مرۆڤەکان بەدونیای دەوروبەرییانەوە بونیان هه‌بێت. ”جەوهه‌ر“  دروستکراوێکی کۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی‌و فەرهه‌نگییە، بەشێکە لەپەیوەندییەکانی دەسەڵات‌و خەونێکی تایبەتی هه‌یمەنەی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و کولتوریی ئاراستەی دەکات.  جەوهه‌رەکان بەرهه‌می ”سیاسەتی تەفیسر“ و ”سیاسەتی خوێندنەوە“ و ”تێگەیشتنێکی دیاریکراون“ لە  ”تێکست‌و سروتە دینییەکان“، بەرهه‌می ”وێناکردنی تایبەتی“ دەرکەوتە ”ڕەمزیی“ و ”مادییەکانی دین“ن.  واتە جەوهه‌رگەرایی پێدراوێکی پێشین نییە، شتێک نییە لەپشتمانەوە بێت، بەڵکو پەیوەندییەکی تایبەتەو زۆرجاریش لەئێستاو لێرەدا دروست دەکرێت‌و گەشەی پێ ئەدرێت.  جەوهه‌رگەرایی ”شت“ێک نییە لەناو دین خۆیدا بێت، بەڵکو لەناو ئەو پەیوەندییانەدایە کە لەگەڵ دیندا دروست دەکرێت.

دین‌و پلۆرالیزم

مێژوی هه‌ر دینێک لەدینەکانییش مێژویەکی پلۆرالە، چونکە مێژوی پەیوەندیی جیاوازی نێوان مرۆڤ‌و تێکست‌و مرۆڤ‌ودەسەڵات‌و مرۆڤ‌و میتۆدەکانی ڕوانین‌و مرۆڤ‌و ئاست‌و تواناکانی خوێندنەوەیە.  وەک چۆن جەنگ‌و کوشتن‌و خوێن بەشێکن لەمێژوی دین، وەک چۆن خودا وەک خاوەنی جەهه‌نەمێکی گەرم‌و نێڵەنێڵکەر وێناکراوە کە بۆ سزادانی مرۆڤ داخراوە، ئاواش درەوشانەوەی ڕۆحانیی‌و شیعریەت‌و ئیستاتیکاو فەلسەفەش بەشێکن لەمێژوی دین.  خودای شاعیرەکان‌و فەیلەسوفەکان‌و سوفییەکان‌و فوقەهاکان‌و سوڵتانەکانی ناو مێژوی ئیسلام یەک خودا نییە، بەهه‌شت‌و جەهه‌نەم‌و ئاسمان‌و فریشتەکانیشیان یەک شت نییە.  بەکورتی هه‌م دەرکەوتەکانی دین لەناو مێژودا دەرکەوتی پلۆرال‌و هه‌م شێوازی ئامادەبون‌و کارکردنی لەناو مرۆڤەکانیشدا،پلۆرالە.  ھیچ دینێکیش بەجەوهه‌ر باش یان خراپ نییە.  ئەوەی دینێک دەکات بەپاڵپشتێکی گەورە بۆ ژیان‌و بۆ مرۆڤ، یان دەیکات بەھێزێکی وێرانکەرو تێکدەر، جەوهه‌ری گریمانکراوی دینەکە خۆی نییە، بەڵکو بیرکردنەوەو هه‌ڵسوکەت‌و پەیوەندیی گوتارییانەی دیندارەکانە لەگەڵ دین‌و لەگەڵ دونیای دەوروبەریاندا، توانای تێگەیشتن‌و لێکدانەوەو خوێندنەوەی دیندارو( بێگومان نادیندارەکان)ە بۆ تێکستەکان، تەماح‌و ویست‌و خواستە کۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی‌و فەرهه‌نگییەکانە.  دین وەک چۆن دەشێت کۆڵەکەیەکی گرنگی پاراستنی هاوسێیەتیی‌و هاودەردیی‌و هاریکاریی کۆمەڵایەتی بێت، ئاواش دەتوانێت گورزێکی کوشندە بێت لەهه‌ر شتێک بۆنی ئینسانیەت‌و ناسکیی‌و ڕێزو خۆشەویستیی لێ بێت.  دین دەشێت ببێت بەجانەوەرێکی توندوتیژو تێکدەرو وێرانکەر، وەک لای داعش‌و هاوشێوەکانی دەیبینین، واتە ببێت بەڕەچەتە بۆ جەنگێکی ئەبەدیی‌و گەردونی، بەپەلامارێکی خوێناوی بۆ سەر پلورالیزم لەهه‌مو شێوەکانیدا، بەڵام دەشێت سەرچاوەی وزەیەکی ڕۆحانیی‌و سیاسیی گەورەش بێت بۆ دروستکردنی دونیایەکی پلۆرال.  دین حیکایەتێکی تایبەتە دەربارەی دونیا، هه‌م پاڵەوان‌و کەسایەتیی‌و ڕوداوی وێرانکەرو خوێنڕێژو نەخۆشی تێدایە، هه‌م پاڵەوان‌و کەسایەتیی‌و ڕوداوی شیعریی‌و ڕۆحانیی.

ئیسلام جیاواز نییە

ئیسلام وەک دین لەم ڕوانینە سۆسیۆلۆجییە گوتارییە بۆ دین بەدەر نییە، وەک دینەکانی تر ئیسلامیش دینێکی پلۆرال‌و فرە ئەگەرە. ڕاستە جۆرێک لە ”نارسیزمی دینیی“  لەدونیای ئیسلامدا هه‌یە کە ئیسلام لەهه‌مو دینەکانی ترو لەدین خۆشی وەک گوتراوێکی سۆسیۆلۆژیی جیادەکاتەوەو پێیوایە ئەوەی بۆ قسەکردن لەسەر دینەکانی تر دەگونجێت، بۆ ئیسلام ناگونجێت.  بەڵام ئەم نارسیزمە دینییە خۆی دیاردەیەکی دینیی گشتییەو لەناو زۆربەی دینەکانی تریشدا ئامادەیە.  بینینی ئیسلام وەک ”سیستمێکی تۆتال“ بینینێکی تازەیەو پەیوەندیی بەئیسلامی کلاسیکییەوە نییە، جارێ چەمک‌و دەستەواژەی ”سیستم“ خۆی چەمک‌و دەستەواژەیەکی تازەیەو مێژوی بەکارھێنانی بۆ وەسفکردنی دیاردە کۆمەڵایەتییەکان ئەم چەند سەدەیەی دوایی تێپەڕ ناکات.

ئیسلام وەک دینێکی پلۆرال

بەکورتی ئیسلامیش وەک بەشی هه‌رە زۆری دینەکانی دونیا دینێکی پلۆرالە، وەک چۆن مورەجەئەو موعتەزەلەو فارابیی‌و ئیبن ڕوشدو ئیبن عەرەبی‌و حافزو سەعدیی‌و مەلای جەزیریی‌و مەحویی‌و ئیقبالی هه‌یە، ئاواش خەواریج‌و ئەبو عەباسی سەفاح‌و ئیبن ته‌یمیەو محه‌مه‌دی کوڕی عەبدولوەهاب‌و سەید قوتب‌و عەزام‌و بن لادن‌و ئەلزەواھیریی‌و ئەبوبەکری بەغدادی‌و دڵشاد گەرمیانییشی هه‌یە. وەک چۆن خەڵکانێکی زۆری سادەشی هه‌یە کە دین کردونی بەبونەوەری ئەخلاقیی‌و هاوسۆزو ڕاستگۆی ناو ژیانی ڕۆژانە.  ئەم گشتە ئاڵۆزە دەتوانرێت بکرێت بەھێزێکی ئەخلاقیی گرنگ بۆ بونیادنانی مرۆڤی ئارام‌و عەقڵانیی‌و لێبوردە، بەڵام دەتوانرێت بشکرێت بەموقەدەسێکی خەنجەر بەدەست کە بەناوی خوداوەو لەباتی خودا، جاڕی جاھیلیبونی دونیاو تاوانباربونی هه‌موئەوانیتری لەخۆی نەچو، ڕابگەیەنێت‌و چۆنی بوێت بەو شێوەیە سەریانبپەڕێنێت.  موقەدەسی دینیی دەتوانێت هه‌مو قەداسەتێک لەژیان‌و لەئینسان بسێنێتەوەو مرۆڤ بچوکبکاتەوە بۆ ئاژەڵێکی بێنرخ کە چەقۆ بەدەستێکی ”ئیماندار!“  بتوانێت بێ ھیچ دودڵیی‌و ئازارێکی ویژدانیی سەریببڕێت، بەڵام دەشتوانێت هه‌مو شتێکی ناو بون وەک موقەدەس مامەڵەبکات‌و لەهه‌مو فۆرمێکی ژیاندا ساتەوەختێکی خودایی ببینێت کە ژیان خۆشی وەک خودا پیرۆز بکات.  هه‌ردو ئەگەرەکەو چەندان ئەگەری تری نزیک لەم یان لەوبەری ئەم هاوکێشەیە، لەناو دیندا ئامادەیە.  مێژوی دینیش مێژوی دوبارەکردنەوەی ”جەوهه‌ر“ێکی دینیی‌و ڕاکێشانی ئەو جەوهه‌رە نییە بۆ ناو سەردەمە مێژوییە جیاوازەکان، بەڵکو مێژوی دەسکاریکردن‌و داڕشتنەوەو بیناکردنەوەی دین خۆیەتی، چ وەک ئایدیاو ڕەمزو زمان، چ وەک پراکتیک‌و دەزگاو دەرکەوتی ماتریالیی.  هه‌مو ئەمانەش دەکرێت فۆرمی ”جەوهه‌ر“بگرنە خۆیان‌و وەک جەوهه‌ر خۆیان بەمرۆڤ‌و مێژو بناسێنن، ئەوەی گرنگە تەسلیم نەبونە بەم لۆژیکە جەوهه‌رگەراییە، تێگەیشتنە لەو ڕاستییە سۆسیۆلۆژییە سادەیە کە ئەو جەوهه‌رانە دروستکراوی مێژویین، لەناو مێژودا دەپارێزرێن‌و بەرهه‌مدەھێنرێنەوەو دادەڕێژرێنەوە، وەک چۆن هه‌ر لەناو مێژوشدا دەشێت لەناوبچن.

بە موقەدەس کردنی ڕەها

ئەوەی لەدونیای ئێمەدا ڕودەدات، ئەوەی لەپاڵ بەشێکی زۆری ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی‌و گروپە سەلەفییە جیهادیی‌و ناجیهادییەکاندا ڕودەدات، کردەی ”بەموقەدەسکردنی ڕەهای“ یەکێک لەکەلەپورە دینییەکان، دژ بەهه‌مو دەرکەوتەکانی تری دین‌و دینداریی‌و بێدینیی، دروستکردن‌و سەپاندنی موقەدەسێکی تایبەتە بەسەر مێژوی پلۆرالی موقەدەس خۆی‌و بەسەر مێژوی پلۆرالی دین‌و شێوازە زۆرو فرەجۆرەکانی دینداریی‌و بێدینییدا.  ئەوەی لەدونیای ئێمەدا ڕودەدات زاڵکردنی وێنەیەکی ئیسلامە بەسەر وێنە جیاوازەکانی ئیسلامدا، زاڵکردنی تێگەیشتنێکی سەلەفیی سیاسیی کۆنەپارێزو داخراوو توندوتیژی دینە بەسەر دەرکەوتە ھێمن‌و ناسیاسیی‌و ڕۆحانیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و فەرهه‌نگییەکانی دیندا.  لەئاستە قوڵەکەیدا ئەوەی ڕودەدات پرۆسەیەکی تایبەتی”بەموقەدەسکردنەوەی موقەدەسێک“ە لەموقەدەسەکان، بەڵام ئەمجارەیان بەزمانێکی تەکفیریی پڕ لەتاوانبارکردن‌و هه‌ڕەشەو پەلاماردانی وێرانسازانە، لەوێرانکردنی هه‌مو ئەو پەیوەندییانەوە کە دۆخێکی ھێمن‌و ئاشتیئامێز لەنێوان مرۆڤەکاندا دروست دەکات، واتە وێرانکردنی ئەو شتەی هانا ئارێنت ناوی ”ڕوبەری هاوبەش“ یان  ”مەسافەی هاوبەش“ی نێوان مرۆڤەکانی لێدەنێت، بۆ وێرانکردنی مرۆڤ خۆی.  ئەم زمانە دینییە  ”موقەدەسچیی“ە، زمانێکە هه‌ندێک ڕەگوڕیشەی لەناو تێکستە کۆنەکان‌و تەفسیرە کۆنەکاندا ئامادەیە، تەنانەت لەناو هه‌ندێک ئایەت‌و سورەتی قورئان خۆشیدا ئامادەیە، ئەگەر هات‌و ئەو ئایەت‌و سورەتانە لەسیاق‌و مێژوه‌ تایبەتەکەی خۆیاندا نەبینین.  بۆیە ئەم زمانە لەیەککاتدا بەزمانی شمشێرو تێکست‌و ئاڵا دینییە کلاسیکیی‌و لێکدانەوە تەقلیدییەکان دەدوێت، وەک چۆن بەزمانی تویتەرو ئینتەرنێت‌و فیلم‌و فۆتۆگرافیی‌و چەکە مۆدێرن‌و پۆست مۆدێرنەکانی دونیاش.  ئەوەی لێرەدا دەیبینین گەڕانەوە نییە بۆ جەوهه‌ری دین، بەڵکو قسەکردنە بەزمانێک کە بەشێک لەدەستەواژەو وێنەو ڕەمزەکانی لەدونیایەکی دێرینەوە دەھێنرێت بۆ ئەوه‌ی کێشەی دونیایەکی تەواو جیاوازی پێ چارەسەربکرێت.  ئەوەی یارمەتیمان دەدات بۆ خوێندنەوە لێرەدا تێگەیشتنە لەو ڕاستییە ئەو ”ڕابردو“ و ”سەلەف“ەی کە ھێمایان بۆ دەکرێت، چەندە دروستکراوی ڕابوردون، بەهه‌مان ڕادەو بگرە زیاتریش دروستکراوی ئەمڕۆن.  ئەو پرسیارەی پێویستە لەخۆمانی بکەین پرسیارێکی تیۆلۆژیی نییە، بەڵکو وەک مارکس دەڵێت، پرسیارێکی سیاسییە.  پرسیاری ئەوەی دونیای ئەمڕۆ چ خەلەل‌و پشێویی‌و هه‌ڵەیەکی تێدایە کە ئەو ”سەلەفە“ مردوانە بۆ دونیای ئەمڕۆ بانگ بکرێن‌و لەموسڵ‌و کوبانی‌و سنجاردا زیندوبکرێنەوە.

کێشەی نکوڵیکردن

وەک چەند جاری دیکەش گوتومە، کێشەکە بەوە چارەسەر نابێت نکوڵی لەوە بکەین کە پەیوەندییەک هه‌بێت لەنێوان ئەم دینە سەلەفییە جیهادییە تەکفیرییە توندوتیژو خوێناوییەو لەنێوان ئیسلامی کلاسیکیدا، ئیسلامی دورگەی عەرەب‌و دەرەوەی دورگەی عەرەبدا.  ئەم ڕوانینە هه‌ر لەبنەڕەتەوە هه‌ڵەیە، هه‌میشە دەکرێت زیاد لەپەیوەندییەکی ڕەمزیی‌و زمانیی‌و فانتازیی لەنێوان ئەو شتانەدا بدۆزینەوەو گریمانیان بکەین.  پرسیاری سەرەکیی ئەوەیە چۆنە ئەم ئیسلامە تەکفیرییە سیاسییە ئەمڕۆکە بوە بەیەکێک لەشێوازە سەرەکییەکانی ئامادەگیی ئیسلام لەدونیای ئێمەدا؟ ئەم ئیسلامە شمشێر بەدەست‌و تەکفیرییە لەکوێوە هات؟ ڕیشاڵە ڕەمزیی‌و فانتازییەکانی لەدونیای کۆن‌و لەدونیای ئەمڕۆدا لەکوێدایە؟ لەپاڵ کام کەلەپوری تەفیسرو خوێندنەوەدایە؟ چۆن وا بەھێزبو؟ چ مەترسییەکی لەگەڵ خۆیدا ھێناوە؟ چی لەناو ئیسلامدا هه‌یە کە هه‌ڵی دروستبون‌و بەھێزبون بەم شێوازە لەئیسلام دەبەخشێت؟ بەبۆچونی من ئەمانە ئەوپرسیارە مێژوییە گرنگ‌و ڕاستەقینانەن کە پێویستە لەخۆمانی بکەین، لەپێش هه‌موانیشەوە ھێزەکانی ئیسلامی سیاسیی‌و ئەو کەس‌و گروپ‌و ڕۆشنبیرە دینییانەی کە لەدیندا بەدوای جیهانبینییەکی ئینسانیدا دەگەڕێن.

بەسەلەفیکردنی دینی میلیی

دین لەدونیای ئێمەدا، بەتایبەتیی دینە میلییە فرەڕەنگ‌و فرە سروت‌و فرە دەرکەوتەکە، بەرە بەرەو لەسەرخۆ بەرەو ئەوە دەڕوات ببێت بەدینێکی سەلەفیی کۆنزەرڤاتیڤی توڕەو تاوانبارکەر.  پرۆسەی ”بەسەلەفیکردنی دینی میلیی“، بەسەلەفیکردنی تێگەیشتن‌و ڕوانینە جیاوازەکان بۆ دینداریی، بەسەلەفیکردنی پەیوەندیی دین بەژیانەوە، ئەو بیمارییە دینییەو فەرهه‌نگییە سەرەکیی‌و ئەو هه‌ڕەشە سیاسییە گەورەیەشە کە لەدونیای ئێمە دەکرێت.  ڕاستە ”دینی میلیی“ لەڕوی ئەبستمۆلۆژییەوە دینێکە پڕیەتی لەخورافەت‌و غەیبانیەتو ناعەقڵانیەت، بەڵام ئەم دینە میلییە لەڕوی سۆسیۆلۆژیی‌و ئەخلاقییەوە بەشێکی گرنگی پرۆسەی ئامێزانبونی کۆمەڵایەتیی‌و بەرهه‌مھێنان‌و پاراستنی هه‌ستی هاوماڵیی‌و هاودەردییە.  بەسەلەفیکردنی ئەم دینە میلییە پرۆسەیەکی ھێجگار ترسناکی بەرهه‌مھێنانی کۆمەڵگایەکی بێڕەحم‌و توندوتیژو خاڵی لەهاودەردیی‌و هاریکارییە.  یەکەمین شتێک سەلەفیەت لەهه‌مو دەرکەوتەکانیدا لەدونیای ئێمەدا وێرانی دەکات جیاوازییە، جیاوازیی تێگەیشتنە لەمرۆڤ‌و کۆمەڵگاو ئەخلاق‌و  دین‌و خوداو گۆڕینەوەی هه‌مویانە بەڕوانینێکی تەواو تەسکبین‌و داخراوو کۆنەپارێز.  کێشەکەش لەوەدایە سەلەفیەتی هاوچەرخ ته‌نها سەلەفیەتێکی دەوڵەمەندو خاوەنپارەی نەوت نییە، بەڵکو سەلەفیەتێکی ھێرشبەریشە، مەیلێکی گەورەی تەبشیرکردن ئاراستەی دەکات.  هاوکات سەلەفیەتێکی دژەفیکرو دژەبیرکردنەوەو دژە قوڵبوونەوەیە، نەک ته‌نها پەلاماری نادین‌و بێدین‌و دژەدین ئەدات‌و دەخوازێت بەناوی جیهادەوە وێرانیان بکات، بەڵکو پەلاماری هه‌مو ئەو شێوازانەی تری دیندارییش ئەدات کە شێوازی سەلەفییانەی دینداریی نین.

مەترسی ژمارە یەک

بەسەلەفیکردنی دینی میلیی مەترسی ژمارە یەکی ئەو ئیسلامەیە کە ئەمڕۆ لەکوردستاندا ئامادەیە.  چونکە ئەم ئیسلامە سەلەفییە لەدونیای ئێمەدا خەریکە نەک ته‌نها سەرجەمی ڕوکارە ئینسانیی‌و ڕۆحانیی‌و ڕۆشنبیرییەکانی دین لەناودەبات، بەڵکو ئەو ڕۆحی هاودەردیی‌و هاریکاریی‌و لێبوردنە کۆمەڵایەتییەش کە لەکۆمەڵگادا ئامادەیە.  ئەم شێوازە لەدینداریی‌و لەئیسلام تا دێت پڕدەکرێت لەمەیلی کۆنترۆڵ‌و سانسۆرو کپکردن، پڕدەکرێت لەسایکۆلۆژیای ڕق و بوغزو داتاشینی دوژمن، دەکرێت بەماشێنێکی گەورەی بەرهه‌مھێنانی مرۆڤێکی نارسیسستی کە پێیوایە دینەکەی ئەو تاقە دینی ڕاستەقینەیەو خوداکەی ئەو تاقە خودایە کە هه‌مو کەس بیپەرستێت.  ئیسلام لەدونیای ئێمەدا، بەتایبەتی ئیسلامی سیاسیی‌و ئیسلامی سەلەفیی بەسیاسیی‌و ناسیاسییەوە، خەریکە بەتەواوی لەوەدەکەون ھێزێک بن بۆ بەموقەدەسکردنی ژیان، توانایەک بۆ لێبوردن، ناوێکی تر بۆ گەڕانی مرۆڤ بەدوای نادیاردا، خەونێک بۆ ئەبەدیەتێکی تاکەکەسیی کە بەناو شەهادەت‌و جیهادو خوێنڕشتندا تێنەپەڕێت.  ئیسلام لەدونیای ئێمەدا خەریکە بەتەواوی کورتدەبێتەوە بۆ کۆمەڵێک هه‌ڕەشەی بنەڕەتیی داروینیی، بۆ میکانیزمێکی فراوانی تۆقاندنی مرۆڤ‌و بۆ دروستکردنی بونەوەرێکی بچوک، بەڵام هاوکات بونەوەرێک پڕ لەڕۆحی تۆڵەو ڕق‌و بوغزاندنی بەرامبەر، بەرامبەرێک لەخۆی نەچێت.

 

سەرچاوە: ئاوێنە