قانع رەخنەگرێکی وشیاری سەردەم. جەلیل ئازادیخواز

ناسینی سەردەم وفامکردنی کۆی ئەومیکانیزمانەی کە دەبنە هەوینی گۆرانکاری وئاراستەی دیاردەکان دیاریدەکەن و ،رەنگە لەکۆی روالەت بەندی قۆناخیکی دیاریکراودا فاکتەر بن.

بۆ تایبەتی بەخشین بەم قۆناغەو ،لە فاکتەر جیانەکراوەکانی تایبەتمەندیەکانی ئەم قۆناخەبن . بۆ شاعیر وخوێندەوارێکی حوجرە کە لە دوو ئاراستەی جوانیناسی و ،دین باوەریدا دەتوانی خاوەنی هەڵویست ولیکدانەوە وبۆچوون بێت زۆر گرنگ نەیەنە بەرچاو .هیندە بەس کە لەرەهەندی توانایەکانی خۆیاندا پسپۆر یا شارەزاییەکی شیاویان هەبیت و بەسە .

ڕاستە شاعیر لەزمانەوە ، لە ریگای خولقان لەزماندا ،کۆی پێکهاتەی رێکخراوەکانی ژیانی ئاسای هەم لەپەیوەندیە زمانیەکانداو هەم لە جیهانی خەیال وجوانی ناسیدا هەڵدە شیوینیت وبە لیکدانەوە وفام وجیهانی خەیاڵی خۆی وکۆی ئاوەزو فامکردنەکانی هەموو ئەوانە جاریکی تر دادەرێژیتەوە . واتە شاعیر هەم هاوشاری ئەم جیهانەیە وهەم ویرانکەریکی بی پسانەوە و،بەردەوامی ئەم شارەیە کە خۆی هەنوکە هاوشاریەتی و هەنوکەش لەخولیای هەلوەشانەوەیدا .

کۆی ئەم پروسە دەخوازێ شاعیر لەکۆی باوەرو کلتور ونەریت وپێکهاتەی کۆمەڵگاکەی خۆی لیزان و شارەزاییەکی وا شیاوبێت کە رۆلی رووخێنەرێکی خولقێنەر ببینێت .

هیچ گەورە شاعیرێکی کوردو جیهانی نیەکە ئەم پرۆسەو هەناوی خولقینەروکۆی ئەومیکانیزمانەی کە دینامیکیت دەبەخشنە ئەم دیاردە یەی فام نەکردبێت و توانیبیتی بێتە گەورەشاعیر یاشاعێریکی شیاو . ئەگەر شاعیر ئەم رەوتەو میژووی خولقان وهۆکاری گۆرانکاریەکان فام نەکات ناتوانێ روڵی رەخنەگرێکی توانا ببینێت کە جێ پەنجەی بە دیاردەکانی کلتور وجوانی وسیمای مرۆڤەوە دایاربیت . چون بە مانایەک هیچ شاعیریک نیە کە رەخنەگر نەبیت لانی کەم رەخنە لەپیکهاتەی جوانی ناسانەی هەنوکەو شوینی مرۆڤ و بەختەوەری ودادوەریی وسروشت وئازادی لە کۆی ئەم پیکهاتەدا و گوتاری زاڵی ناوهەناوی ئەم رایەلەکۆمەلایەتیە .

لەم کورتەباسەدا رامان لە هونەری شاعیرانەی قانع وئەودنیا جوانەی کەلەهەناوی زمان ولەیەک واتەدا لە بوونی مرۆڤی کورددا خولقاندویتی مەبەست نیە . مەبەست ئەوەیە کە قانع لە سیمای شاعیرێک داو وەک لیزانیکی ئاینی جەندەتوانیویەتی وەک رەخنەگرێکی کارا لەئاست سەردەمەکەی خۆی دەرکەوێت ‘؟

بۆخولقانی ئەو جیهانە جوانەی کە بەها گەورەو بەرزەکانی سەربەستی ،دادوەریی و بەختەوەری مرۆڤ لە رەگەزە سەرکی وبنەرەتیەکانیەتی ولە دەورانی قانع دا کە دوورانی مۆدیرنەو مرۆڤی هەڵتەکاو وێرانکراوی دوای دووشەری گەورەی جیهانی خۆی و ژینگەو کۆی حورمەتەکانی وێران وهەلتەکاوکردوە چەندە توانیویەتی لە رێگای شۆرشی زمانەوە سەرکەوتووبێت .

قانع وەک ڕەخنەگرێکی وسیاری سەردەمی خۆی .بە فامکردنی ئەم واقعە کاری ئەو تەنیا پێداهەلدان و وەسف نیە .توانیویەتی رەخنەگرێکی وشیاری سەردەمەکەی خۆی بێت ئەگەر بە یەکێ لەماناکان پێمان وابێت کە رەخنە هەڵگری کۆئەرکیکی وشیارکەرەوەیە و ئەرەکە سەرەکیەکانی خوێندنەوەی واقعی کۆمەگای خۆیەتی دەبێ بڵێن :

سەرەکی ترین ئەرکی رەخنە هێنانەبەرباسی هەموو پیرۆزەکان و دابەزاندنیانە بۆ بەردەست بوونی خوێندنەوەو لیکدانەوە و دەربازکردنیانە لە وەستان لە سەرو ئەقڵ و ڕەخنەوە . دەکرێ بلین ئامرازی ڕەخنە ، وەستانیکی ئاوەزمەندانە و هۆشیارنەی ئەقڵە لە سەر هەموو دیاردەکانی بوون وژیان وە هەروەها هەموو ئەو چەمکانەی کە بەها گشتی ونرخە مێژووی وکلتوریەکان بەجۆرێ لە جۆرەکان بە دەوریاندا خەرمانەیان داوەو و لەسەر و رەخنەو رامانی هۆشیارانەی ئەقلەوە رایان گرتوون .

لەسەردەمی قانع ولەم قۆناخەشدا کە ئیمە تیدا دەژین دین وئاین یەک لەوبەهایانەنن کەلە کۆی ئەم فراماسوینەی ژیانماندا دەیانەوێت خۆیان لەسەروی ئەقڵ ولیکدانەوەی وشیاری هزرو ئاوەزەوو راگرن و ،لەسەر بنەمای نەریتی بێ پرسیار درێژەبە پیروزئ بێ پرسیاروئەم لاوئەولای خۆیان بدەن .بەڵام قانع وەک رەخنەگری کە دەخوازی کۆمەلگا لەگەرانەوەیدا بۆ دوبارە ناسین وخویندنەوەی خۆی پیوەری ئەقل بیت و ئەم ئەقلە لەچەقیدا مرۆڤ بە رەهایی ئازادیەکانی خۆی بەکاربینێ ئەوەتە بەرگرەکانی گەشەو بوژانەوەی ئاوەز وکۆمەڵ لەم بەپیروزکردن و لەسەرو ئەقڵ ورەخنەوەراگرتنانە دەبینی دێنێتە بەردەم ڕەخنەو دەڵێت :

چوار شتن ئەمڕۆ که بونه نەگبەتی کوردی هەژار
جەهل یەک، بێ عەقلی دو ،دڵپیسی سێ ،داوا چوار
مەنعی پێشکەوتن ئەکەن لەم خاکمانه چوار گرۆ
خان یەک،سەردار دو،بەگزاده سێ ،ئاغا چوار
نایەلن بۆخۆم رەحەت بم ،سەربەخۆ تاوێ بژیم
ئەجنەبی یەک ،مامه دو ،ئەقتاعی سێ ،کویخا چوار
من له داخی سەرکزی ئەم میللەته چوار دەردمه
سیل یەک،مالاری دو ،چاو کویری سێ ،ئیسقا چوار
باز بوم باڵی شکانم چوار بەڵای نەحسی خراپ
خانەقا یەک ،تەکیه دو، عەمامه سێ ،ئاغا چوار

لە هەموو ئەمانەش گرنگتر رەخنە پرسیارە ، لە هەموو بوونەکان کە دەکرێ وانەبن ، یا بوونیان بەجۆرێک لە جۆرەکانی تر دا گونجاوە . کەوابوو دەتوانین بلین رەخنە دەرچوونە نەک تەنیا لە دۆخی ئیستا ، بەڵکو دەرچوونە لە دۆخیک کە رەنگە چیکەوتوویی میژوویی یا کلتوری یا ….هتد یان هەیە .

کلتوری پێش مودیرن و هەموو نەریتەئازادی کوژەکانی ژن بەکۆیلە کەر لە کۆمەلگای کوردەواریدا یەک لەو گرفتانەنەکە قانع زۆر بە وشیاریەوە مامەڵەیان لەگەل دەکات خوازیاری دەرجوون لە وگوتارە یەکە کەرەگەزە سەرەکیەکانی بریتین لە دین ونەریت وکلتوری میژینەی رەخنەنەکراوی ژن دیلکەر و دەسەلاتی پیاو سالاری ،وەهەرهەموو بەکۆی خۆیان ژنان لەرووبەرەکانی ئازادی وچالاکی ویەکسانی ماڤ دوردەخەنەوە قانع دەلێت :

 

عاجز و مەلوول ، دایم خەمبارین 
 هەتا مناڵین زەلیل  و خوارین 
گا ، زەجرو لێدان ، گا بەڕووت و قووت 
چڵکن و پڵکن  وێنەی مەلکە مە ووت 
گەر بڵێم ئەمشەو ئەچمە سینەما 
ئەڵێن تۆکچی حەیات بۆ نەما 
ئەوەڵ تائاخر، ئێمە هەر دیلین 
ژیان سووتاو و ، زارو زەلیلین 

یا دەلێت :

 

 

کەلە دایک بوو ئاهەنگی نیه
ئەڵێن ئای کچە ! فائیدەی چیه؟ 
سەدساڵ نەخۆش بێ ، نابینێ دەرمان
لەجێی دڵخۆشیی ، هەرچەپۆک لێدان

دوو چەمکی گرنگ وشیاوی رامان (دین وکلتوری پیاوسالاری )کەهەردوولە رەگەزەسەرەکیەکانی دیسکۆرسی زاڵی سەردەمن و دەخوازن سەرجەمی جمگەو پەیوەندیەکانی کۆمەڵگا ملکەچی راستەو خۆ وبێ ئەم لاو ئەوەلای خۆیان بکەن لە لایەن (قانع ە )وە بە وردی وشیاری دەکەونە بەر خویندنەوە ولیکدانەوە .مل نەدان و هەر ئەم جۆرە هەلویست وخویندنانەوەیەکە قانع دەکات رەخنە گرو شاعیرێکی زەمەن شکێن و، لە سەردەم وزەمانێ خٶی تیدەپەڕیت ولە هەنوکەشدا رەخنەکانی لە کۆی پەیوەندی وجۆری ژیانی زیدمان وچەوسانەوەی ژن و غایب بوونی ئازادی وبەرابەری لە ماڤ دا کاران .

قانع رەخنەکانی وخوێندنەوەکانی تەنیا بۆ دەرچوون لە دۆخی هەنوکە نیەو باش دەزانێ کە بەتەنیا رەخنە لە دۆخی ئێستا بۆخۆی بنەمای سازدانی گوتارێکی تازەیە لە پەراویزان و دەنگ نە بیسراوان و نە بینراوان و بەشەفافیش بۆی

روونە .دەرچوون لە ئیستا و پیکهاتەی خو پێوەگیراو لە زۆر بەستیندا شڵەژان دێنیت . هەموو نوێیەک لەگەل خۆی ئازارو شڵەژانیک دینی . هیچ نوێ بوونەوەیەکیش بێ رەخنە نەبووە . کەوابوو رەخنە خۆشی یەک لە وبوون ودیاردانەیە کە هەر هەنووکە نوییەو مەودا یا مافی ئەوەی نیە بە هیچ بەهانەیەک خۆی لە ڕەخنە دەرباز کات و ،سەروتر بزانیت .

هەموو ئەو ئازاراو چەرمەسەری ونەهامەتیانەی کە بوونی قانع یان کردبوە ئامانج لەراستیدا بەر ئەنجامی ئەو شڵەژانە بوو کە فەرمانرەوایانی دین ودەسەلات لە رەخنەکانی قانع بەسەریاناداهات و ئاوەها کاردانەوەیان بوو لەهەموو ئەمانەش گرنگتر ئەمەیە کە

ئەگەر بە شیوە گەلی لەرەخنە باوەربکەین کە خۆیان سەرقاڵی لیکدانەوە وشرۆڤەی بابەتەکانی بوونکردوە وەک رەخنەی هاوشان . رەخنەی نا هاوشانیش هەر خۆی ئامرازیکە کە دەکریت بکەویتە بەر خوێندنەوەی پر پرسیاری ڕەخنە گرانەی رەخنەوئەقڵی هۆشیار وە. بۆیەقانع سەرەرای سەرسام بوونی بە خەباتی نەتەوەیی وچینایەتی وهەموو خۆزگەکانی بۆ کۆمەڵگای دادوەر یا بە واتایەکی تر سۆسیالیستی بەلام هەرگیز ئەم چەمکانە وەک دوو چەمکی چەقیو و دەقگرتوو نەگۆر و سەرو ترلە ئازادی ومرۆڤ نابینێت .بۆیە لە مارسلینی بڵندی ئازادی خۆیدا ئاوەها دەلێت :

ئاخرین مالی ژیانم کونجی به ندیخانه یه

ئه م که له بچه مه رهه می زامی دلی دیوانه یه

 

زور ده میکه چاوه روانی زرزره ی زنجیر ئه که م

سه یری ئه م زنجیره که ن وه ک زیوه ری شاهانه یه

 

بوکی ئازادیم ئه وی خوینم خه نه س بو ده ست و پیی

حه لقه حه لقه ی پیوه نم بو پلپله و له رزانه یه

 

گه رچی دوژمن وا ئه زانی من به دیلی لال ئه بم

باش بزانی کونجی زیندانم قوتابیخانه یه

 

بیری ئازادیم له زیندانا فراوانتر ئه بی

قور به سه ر ئه و دوژمنه ی هیوا به به ندیخانه یه

 

گرتن و لیدان و کوشتن عامیلی ئازادیه

توپ وشه ستیر و که له پچه لام وه کوو ئه فسانه یه

 

چاوه روانی شورشیکم عاله می رزگار بکا

میلله تم بو ئه و مه به سته کرده وه ی شیرانه یه

 

چه کی شورشگیری من نووسین و بیر و باوه ره

راپه رینه .هه لمه ته پر نه عره ته ی کوردانه یه

 

گه ر به ئازادی نه ژیم مردن خه لاته بو لەشم

نوکه ری و سه ر دانه و اندن کاری نامه ردانه یه

 

قانع م ئه مرو له زیندانا به ئازادی ئه ژیم

سه د هه زار له حنه ت له وه ی وا نو که ری بیگانه یه

 

لەم دەقەی قانع دا کۆی بەهاو بابەتە گشتیەکانی مرۆڤ ، ئازادی ، سەربەخۆی نەتەوەیی ، کۆمەڵگای دادوەر ولە هەمووشت گرنگتر ئازادی رەهاو نا بارگاو دەستەمۆکراوە بە ئایدۆلۆژیاو بە جەق و سەروترکردنی هیج ئایدیایەک نابینریت کە

بتوانێ ئەمانە لە خۆیداو لە پەراویزدا مۆنۆپۆل کات و راگرێت . ئەگەر لێرەدا بڵێم قانع جگە وشیاری و رەخنەگر رووناکبیرێکی سەردەمەکەی خۆی بوو پیم وانیە قسەیەکم کردبێ کەلەجیگای خۆیدا نەبێت . رەنگە زمانی خەیاڵ و هاو نشینی ووشەکان و وێنە شیعریەکان ولیکجواندن و وەسف وکێش تەنانەت سەرواوە کانی دنیای هونەری شیعری قانع جیگای مشت و مڕی زۆرتر بن و رەخنەی جدیش هەڵگرن ، کە هەڵی دەگرن بەلام دەبێ بزانین کە قانع شاعیریکی فرە رەهەندەو تەنیا بەیک زمان ومیتود خویندنەوەی جەفا بە قانع و بە ئاوەز و رەخنەیە .

لەلای من ئەوەی زۆر گرنگ و شیاوی سەرنجە لە لای قانع هیج دیاردە وبون ودەق و

داهینانی بۆ بە پیرۆزکردنی خۆی یا دیاردەیەک نیە ، بە تایبەتی دەقی رەخنەیی . کەوابوو هەموو رەخنەکانیش شیاوی رەخنەکردنن . ئەم تایبەت مەندیەو کۆی تایبەتمەندیەکانی دیکەی قانع کە شەیدای ئازادی و دادوەریی وبەرابەری ماڤ و مرۆڤ وباوەرە .قانع دەکەنە رووناکبیرێکی مەزن و کۆی ئەم تایبەت مەندیانەش لە تایبەتمەندیەکانی رووناکبیری هەنوکەشن چبگات بە سەردەمی قانع

٢١/٩/٢٠١٤