نا بۆ وزەی ناوكی، ژیانكردن مافی سەرەكی ئێمەیە ن: ئیبراهیم قاسمی زاد / و: هیوا میرزایی

 پرسێكی زۆر كێشەخوڵقین كە بووەتە یەكێك لە پرسە گرینگەكانی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی گەورەی جیهان واتە ئامریكا، ڕووسیە، ئینگلیس، چین و ئاڵمان، پرسی بەرنامەی وزەی ناوكی ئێرانە.

بەرپرسانی وڵاتانی باسكراو لە بەرزترین ئاستی سیاسی، بۆ هەر بابەتێكی دیكە كە لەگەڵ یەكتر چاوپێكەوتنیان دەكرد، دەپڕژێنە كەیسی ناوكی ئێرانیش. گرینگی ئەم پرسە تەنیا بەرتەسك بە ئێران نابێ بەڵكوو زۆربەی وڵاتانی جیهانی سێهەم كە لە ڕێگەی بەرهەمهێنانی وزەی ناوكی هەنگاو هەڵدەگرن بە شێوەیەك لەگەڵ دژایەیی كۆمەڵگای جیهانی بەرەوڕوو بوونەتەوە و یان لەگەڵ سیاسەتی ئیستراتژیكی ئەم وڵاتانە لە پێكۆڵ دان.

ئێران لە چەندین گۆڕەپانی سیاسی جۆراوجۆردا لەگەڵ وڵاتە گەورەكانی جیهان لە پێكۆڵ دایە بەڵام هیچ پرسێكی پێوەندیدار بە ئێران تا ئێستا بەم شێوەیە لە ئاستی نێونەتەوەیدا گرینگی پێ نەدراوە. هۆكار و بنەمای بەرەوڕووبوونەوەی جیهان تا ئەم ڕێژەیە لە هەمبەر بەرنامەی ناوكی ئێران و بەشێك لە وڵاتانی هاوپەیمانی ئەم وڵاتە لە جیهانی سێهەمدا، ناڕوون بوونی بەرنامەی ناوكی ئەوان و ترس لە دەستپێڕاگەیشتنی ئەم وڵاتانە بە چەكی كوشتاری بە كۆمەڵە.

ئەسڵی ئەم گرفتە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ١٩٦٨. لەم ساڵەدا بە دەست پێشخەری وڵاتانی ڕۆژئاوایی كە خاوەن تیكنۆلۆژی ناوكی بوون ڕیككەوتنێك پەسەند كرا كە بە ڕێككەوتنامەی پێشگیری لە بەرهەمهێنان و بڵاوكردنەوەی چەكە ناوكییەكان یان «ئەن پی تی» ناوبانگی دەركرد.

ئێران بۆ یەكەمجار لە ساڵی ١٣٢٩ دەستی كرد بە بەرنامەڕێژی بۆ دروستكردنی بنكەی ناوكی. بەڵام چالاكی ناوكی وڵات تا ساڵی ١٣٥٣ بە شێوە پچڕ پچڕ و بێ ئیستراتیژێكی ڕوون دەچووە پێش. لەم ساڵەدا بە دامەزراندنی ڕیكخراوی وزەی ناوكی ئێران و واژۆ كردنی بەڵێنامەی دروستكردنی بنكەی ناوكی بوشهێر بەرنامەی ناوكی ڕێژیمی پاشایەتی شكڵێكی جیددی و بەرنامەڕێژی كراوی بە خۆوە دی. ئامانجی ڕاگەیندراوی بەرنامەی ناوكی شا، كەڵكوەرگرتنی غەیرە سەربازی لەم تێكنۆلۆژییە بوو. لەمڕووەوە ئێران لە ساڵی ١٩٥٨ بووە ئەندامی ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ناوكی (ئای، ئەی، ئی،)و لە ساڵی 1968 ڕێككەوتنامەی بەرهەم نەهێنانی چەكە ناوكییەكانی (ئەن، پی، تی) واژۆ كرد. شا بۆ خونوێنی و نیشاندانی هێز، لە ساڵی ١٩٧٠ ئەم بەرنامە بەرزەفڕانەی خۆی بردە مەجلیسی شۆرای میلی تا بە ناو لایەنی یاسایی بدات بە ڕەوایی بوونی ئەم بەرنامەیە.

لەو كاتەوە تا سەردەمی شۆڕشی خەڵكی ئێران لە دژی حكوومەتی پاشایەتی هەواڵێكی وەها لە چالاكییەكانی ئەم ڕێكخراوە بڵاو نەدەبوویەوە بەڵام لە سەرەتای شۆڕش دژایەتێكی توند لە لایەن لایەنگرانی شۆڕش لەگەڵ بەرنامەی ناوكی و ڕێكخراوی وزەی ناوكی كرا. بیانۆی بەرپرسانی نوێ ئەمە بوو كە ئێران ئۆرانیۆمی پێویست بۆ وزەی ڕاكتۆرە ناوكییەكانی نییە و ئەمە دەبێتە هۆی بەستراوەیی شۆڕش بە ڕۆژئاوا و ئامریكا. بەڵام زۆری نەكێشا كە بیركردنەوە بەرزەفڕانەكانی دەسەڵاتدارانی نوێ، ئەمجارە بە بیانۆی پەرەپێدان بە شۆڕشی ئیسلامی، سەرلەنوێ چووە سەرەوەی خشتەی بەرنامە ئیستراتژیكییەكانی ئێران. ناردنی شۆڕشیش تەنیا بە هۆی دەسەڵاتی سەربازی، ئابووری، ئیدۆلۆژیكی و دارایی ئەنجام دەدرێ و كاریگەرترین كەرەستەكان بۆ سەقامگیری دەسەڵاتی سەربازی، ڕەنگە دەست پێڕاگەیشتن بە چەكی ناوكی بێ. خاڵێك كە موحسێن ڕەزایی فەرماندەی ئەو كاتی سپای پاسداران، لە ڕەوتی شەڕ لەگەڵ عێراق لە سەرەتاكانی دەیەی 60ی هەتاوی بە عەلی خامنەیی و هاشمی ڕەفسەنجانی وەك سەركۆمار و بەرپرسی مەجلیس و خومەینی وەك بەرپرسی گشتی هێزەكان پێشنیاری كردبوو.

ئەمجارە ئیتر ئێرانی ژێر دەسەڵاتداریی خومەینی بەشێوەی جیدی لە ڕێگەی تێكنۆلۆژی ناوكی هەنگاوی هەڵێنا. سەرەڕای بنكەی بوشێهر، دەیان پرۆژە و بەرنامەی نهێنی دیكەی دەست پێكرد. بە میلیاردها دولار لە ڕێگەگەلی شاراوە چووە گیرفانی مافیاكانی دەسەڵات لە ڕووسیە و وڵاتەكانی دیكەی بلوكی ڕۆژهەڵات و لە جێگەیدا، بەرنامەی بەربڵاوی ناوكی ئێران لە چەندین ڕێگە و هێندێكجار جیا لە یەكتر دەستی پێكرد. بۆ یەكەمجار لە ڕێكەوتی ٢٠ ڕێبەندانی ساڵی ١٣٨١ محەممەد خاتەمی، سەركۆماری ئەو كاتی ئێران، هەواڵی بەرهەمهێنانی سووتەمەنی ناوكی لە لایەن پسپیۆڕانی ئێرانی بۆ بنكە ناوكییەكانی ئێرانی بڵاو كردەوە. لە مانگی بانەمەڕی ساڵی ١٣٨٥ مەحموود ئەحمەدی نێژاد سەركۆمار ئەوكات، رایگهیاند كە ئێران توانیویەتی پیتاندنی ئۆرانیۆمی بە ڕێژەی ٣،٥ لە سەد ئەنجام بدات. ئەم هەواڵە، سەرنجی جیهانی بە شێوەیەكی جیددی تر بەرەو بەرنامەی ناوكی ئێران ڕاكێشا.

لە ڕێكەوتی ٢٦ ڕێبەندانی ١٣٩٠ (١٥ فوریەی ٢٠١٢) ئێران هەواڵی بەرهەمهێنانی میلەی سووتەمەتی ناوكی ٢٠ لەسەدی پیتێندراو و دانانی ئەو لە ڕاكتۆری لێكۆڵینەوەیی پێنج مێگا واتی تارانی بڵاو كردەوە. بە بڵاوبوونەوەی هەواڵە یەك لە دوای یەكەكانی چالاكییە ناوكییەكانی ئیچران كە زۆرتر لە پرۆپاگەندەی شەڕخوازانە دەچوو، نیگەرانییەكانی كۆمەڵگای جیهانی لەم بابەتە زۆرتر دەبوو. پەرەگرتنی دژایەتییەكان لە نێوان ئێران و دامەزراوە نێونەتەوەییەكان وەك شۆرای ئەمنیەتی ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دەرئەنجام بووە هۆی چەندین بڕیارنامە لە دژی بەرنامەی ناوكی ئێران و پیتاندنی ئۆرانیۆم. بە پشتبەستن بەم بڕیارنامانە، گەمارۆگەلێكی بەربڵاو لە لایەن ئامریكا و وڵاتانی دیكەی جیهان لە دژی ئێران پەسەند كران. بە دەست پێكردنی گەمارۆكان و ڕاگیرانی بەشێكی گەورە لە سامان و داراییەكانی بەشی دەوڵەتی لە بانكەكانی جیهان و وڵاتانی ڕۆژئاوایی، وڵات لە بواری ئابووری لەگەڵ قەیرانی جیددی بەرەوڕوو بوو. ئەم قەیرانە كاریگەرێكی ڕاستەوخۆی لە سەر بازاڕە نێوخۆییەكان دانا. بە شێوەیەك كە گوزەرانی خەڵك بە شێوەێكی تاقەت پروكێن و خەمهێنەری لێهات.

ڕێبەری كۆماری ئیسلامیی ئێران ڕۆژی سێشەممە ٤ی سەرماوەزی ئەمساڵ، بەردەوامبوونی حەوت مانگی دیكەی وتوێژە ناوكییەكانی بە نیشانەی «لاوازبوونی دوژمن» و «سەركەوتوو نەبوونی ڕۆژئاوا» لە بە ئەژنۆدا هێنانی ئێران زانی. هاوكات كونگرەی ئامریكا خوازیاری توندتركردنی گەمارۆكان لە دژی ئێران بوو. ئەگەر كەمێك بە وردی و سەرنجێكی زۆرتر بڕوانیینە ڕەوتی وتوێژەكانی ئێران لەگەڵ وڵاتانی پێنج زێدە یەک1، دەبینین كە ڕەوتی وتوێژەكان هەر لە سەرەتاوە بەمشێوەیە بووە. لایەنەكانی وتووێژ دوای هەوڵێكی زۆر ناگەنە هیچ ئەنجامێك و دانیشتنەكان سەرلەنوێ بۆ ماوەیەكی دیار درێژ دەكرێتەوە. دواین خولی وتووێژەكان دەربڕی ئەم واقعێتەیە.

بەم ڕەوتە، جیا لەوەیكە بیروڕای گشتی جیهان بۆ خولێكی دیكە دەرگیری ئەگەر و شیمانەی دیكە دەبن، پێشڤەچوونێك ناێتە پێش و كۆمەڵگای ئێران هەر وا لە بێ هیوایی، گۆشەگیری و دڵەڕاوكێ بەسەر دەبن. بەڵام ئەمجارە بە هەڵومەرجێك كە لە ناوچەكە و جیهان هاتووەتە پێش، گریمانە و پێش بینیەكانی ڕابردوو، بە شكڵێكی ڕوونتر و دیارتر خۆدەنوێنن، بەرنامەی ناوكی ئێران، لە ژێر پەردەی وتووێژەكاندا بە خێرای خەریكە بەرەو پێش دەچێ و هۆكارگەلێكی ڕوون باس لەم واقعێتە دەكەن که‌:

ئەلف: ئێران بە دانی پوان و درێژكردنەوەی وتووێژەكان هەوڵی كڕینی كات دەدا.

ب: ئێران هەوڵی كوشتنی كات، لە ڕێگەی دەسپێڕاگەیشتن بە چەكی ناوكی دەدا.

ئێستا پرسیار ئەمەیە كە گەلۆ ئامریكا و گرووپی پێنج زێدە یەک بەڕاستی لەم پرسە نەگەیشتوون، یان ئەوەیكە ئەوان گۆمانێكیان لە سەربازیبوونی بەرنامەی ناوكی ئێران نییە بەڵام هۆشیارانە لەم كردەوەی ئێران چاوپۆشی دەكەن تا ئێران دەستی بە چەكی ناوكی بگا؟

بۆ ئێران، دەسپێڕاگەیشتن بە چەكی ناوكی ئامانجی سەرەكییە، لەبەر ئەوەیكە

١.ئەگەر ئێران دەستی بە چەكی ناوكی بگا، مانەوەی خۆی لانیكەم هەتا ٣٠ ساڵی دیكە، واتە زیاد لە نەوەیەكی دیكە گەرەنتی دەكا.

٢.ئامریكا و وڵاتانی هاوپەیمانی بە ئاسانی چەك و خزمەتگوزاری و ڕێككەوتنامەی ئەمنیەتی دەفرۆشنە وڵاتانی ناوچە و ئەم كردەوەیە دەبێتە هۆی قەیرانی زۆرتر لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست.

٣.بە تێكچوونی هەر چی زۆرتری باری ئەمنی ناوچە، نرخی نەوت دەكەوێتە ژێر كاریگەرییەوە و نەوتی پێویستی ئامریكا بە نرخ و ئەمنیەتێكی زۆرتر دەگوازرێتەوە و لە كۆتاییدا نائارامی لە ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست دەبێتە بیانۆیەك بۆ بوونی ئامریكا و ڕەنگە ناتۆ لە ناوچە تاكوو ڕەنگە گەڵاڵە هێرشەكانی داهاتوو لە ناوچە بە ئاسانی دابڕێژرێت.

گومانی تێدا نییە كە بەرنامەی ناوكی ئێران دەتوانێ پرسی هێرشی سەربازی بۆ سەر ئەم وڵاتە لە دەستووری كاری هێزە گەورەكان بهێڵێتەوە. بە پێچەوانە گەیشتن بە ڕێككەوتنی كۆتایی ناوكی مەترسی ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی و ڕەنگە هێرش بۆ سەر ئێران كە دەتوانێ دەرئەنجامی پێش بینی نەكراوی بۆ خەڵكی وڵات بەدواوە بێ بە توندی كەم بكاتەوە. هەڵبەت، دانوستان وەكوو معاملە وایە. لە بەرامبەر ڕێككەوتنی كۆتایی، ئێران سەرەڕای پاشەكشێ لە خواستە شەڕخوازەكانی دەبێ دۆخی مافی مرۆڤیش لە بەر چاو بگرێ و ڕەنگە كەوێتە ژێر گوشارەوە كە لە ڕێگەی گۆڕانكارییە سیاسییەكان هەنگاو هەڵبگرێ.

بەشێك لەم ڕەوتە دەتوانێ ڕێژیم ناچار بكا كە لە بەرامبەر داواكاری مافی كەمایەتییەكان، نەتەوەكان و ئایینە جۆراوجۆرەكانی وڵاتیش پاشەكشێ بكا، لەبەر ئەوەیكە بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنی كۆتایی، گرووپگەلێك هەن كە سەرەڕای پرسی ناوكی، پرسی چاكسازی لە پێوەندی لەگەڵ جیهان و مافی مرۆڤیش دێننە بەر باس و لە سەر ئەم پرسە ڕەخنەی جیددی لە سیاسەتەكانی ئێران دەگرن. مافێك كە بە پێی یاسا نێونەتەوەیەكان بە فەرمی ناسراوە. بەڵام بەداخەوە بەو سیاسەتەی كە دەسەڵاتدارانی ئێران گرتوویانەتە بەر، ئەم گریمانەیە مەحاڵ و وێناكردنیشی نەلوواوە.

بەرچاوترین نیشانەیشی دەتوانێ قسەكانی حەسەن ڕۆحانی سەركۆماری ئێران بێ كە دوابەدوای ڕێككەوتن لە سەر درێژەكێشانی كاتی دانوستانەكان، جەختی لە سەر هەڵویستەكانی ڕێبەری ڕێژیم كردەوە و لە ڕاپۆرتە هەواڵێكدا كە بڵاو كرایەوە هەروەك هەمیشە بە بەڵێنی بێ نێوەرۆك ڕایگەیاند كە: « من بەڵێن بە خەڵكی ئێران دەدەم كە دروستبوونی سانتیفیوژەكان ڕاناوەستێ و گوزەرانی خەڵك بەرەو باشتر دەڕوات.»

پرسیار ئەوەیە كە سانتیفیوژەكان بە چ شێوەیەك كار دەكەم كە لە لایەك ئیدعای ئاشتی و دانوستان لەگەڵ ئامریكایان هەیە و لە لایەكی دیكە لە هەموو نوێژەكانی هەینی و ڕێوڕەسمە ئایینیەكاندا دروشمی شەڕخوازانەی مەرگ بۆ ئامریكا و مەرگ بۆ ئیسراییل دەڵێنەوە و هەر ڕۆژ ئاستی سەركوت و كپكردن لە وڵات دەبنە سەرەوە. ئاماری ئێعدامەكان، گرتنی ڕۆژنامەوان و جیابیران بە شێوەیەكی ڕێژەیی دەچێتە سەرەوە. بەم شێوەیە بە دڵنیاییەوە دەكرێ بڵێن كە نە تەنیا چەرخی ناوكی بۆ ماوەیەكی زۆر ناچەرخێت، بەڵكوو چەرخی ژەنگاوی ژیانی خەڵكیش بە گشتی لە كار دەكەوێ. ئازادكردنی مانگانە ٧٠٠میلیۆن دولار سامانی ڕاگیراوی ئێران لە بانكە جیهانییەكانیش كاریگەریەكی لە باشتربوونی دۆخی خەڵك نابێ. چوونكە پێش لە گەیشتنی بۆ ئێران و سفرەكانی خەڵك، دەبێتە تێچووی دەستێوەردان لە كاروباری نێوخۆی وڵاتانی جیران وەكوو لوبنان، عێراق، غەزە و یارمەتیدان بە درێژەكێشانی مانەوەی دیكتاتۆری سووریە و گرووپە توندئاژۆیە ئیسلامییەكان.