گەندەڵی لە سیستمی ئیداری – ماڵی، ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدا، كانیاو

هەواڵی گەندەڵیی ئیداری – ماڵیی 12 هەزار میلیارد تمەنی، كاتێك ئاشكرابوو كە وەزیری ئابووریی و سەرۆكی بانكی ناوەندیی ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی لە دەوڵەتی حەسەن ڕووحانی، باسیان لە گەندەڵییەكی 12 هەزار میلیارد تمەنی لە سیستمی بانكیدا كرد.

ناوبراوان لە ڕێكەوتی 15ی سەرماوەزی 1393ی هەتاویدا لە دەنگ و ڕەنگی كانالی یەكی ڕێژیمدا دانیان پێدانا،كە كۆمەڵیك بەرپرس وكاربەدەستی دام ودەزگای دەوڵەتی ڕێژیمی ئێران لە چوارچێوەی كومپانیای «كاغەز» كە هەر لە بنەڕتدا بوونی نەبووە ، ئەم دزیەیان كردوەو. هەروەها باسی ئەوەیان كرد كە ئەو كومپانیا بێ ناو نێشانە، بڕی 120ملیارد تمەن بەرتیلی بە ڕێكخراوی كار و باری باج داوە تا ئەو گەندەڵییە ئاشكرا نەبێت.

لە ماوەی دەسەڵاتداری ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی، ئەم دزی و گەندەڵییە لە سیستمی ئیداری – ماڵی، نە یەكەم جارە و نە ئاخر جاریش دەبێ، چونكە سیستمی بەڕێوەبردنی‌ كار و باری ئیدارات و دامەزاوە دوڵەتییەكان لە لایەن كەسانی‌ شارەزا‌و ‌و كارامە، بەرنامەڕێژی‌ زانستی ‌‌و عەقڵانی‌ بۆ نەكراوە و لە هەموو گرینگتر دەوڵەتێكی‌ وەڵامدەر بوونی نییە، هەر بۆیە گەندەڵی بە شێوەی سیستماتیك لە وەزارتخانەكان، ئیداراتی دەوڵەتی، بانكەكان و دامەزراوە دەوڵەتی و نادەوڵەتییەكانی ڕێژیمی ئێران، هەبووە و هەیە. لە هەموو گرینگتر چونكە مۆرەكانی كارگێڕی كەڵان لە دەزگاكانی دادوەری، یاسادانان و بەڕێوەبەری ڕێژیمی ئێراندا لە نێوان دەست و پێوەندەكانی ڕێژیمەوە قورغكراوە، بۆ خۆیان دەستیان لە گەندەڵییەكاندا هەیە.

گەندەڵی ئیداری و ماڵی دیاردەیەكی‌ بەختەكی‌ نیە، بەڵكوو بنەما ‌و سەرچاوەی‌ ئەو، بێ‌ مشور‌ی و كەڵك وەرگری‌ دزێو لە بەڕێوەبەریی كەڵانی وڵاتە. دیارە لە سێبەری‌ سیستمێكی‌ دیكتاتۆری ‌‌و ئیدئۆلۆژیكی وەك «كۆماری ئیسلامی» پارامێترەكانی‌ بەڕێوەبەری وەزارتخانەكان و ڕێكخراوی ئیداری وڵات بە گشتیی‌ بە شێوەیەكی‌ ستاندارد ‌و لە لایەن كەسانی‌ پسپۆڕ‌ و شارەزا بەرنامە و گەڵاڵە دارێژی بۆ ناكرێت، بەڵكوو خراونە هێندێ‌ چوارچێوەی‌ بیر ‌و بۆچوونی‌ دواكەوتووانە لە بازنەیەكی داخراوی چەند سەد كەسیدایە، ئەگەری تیكەڵ بوون بە گەندەڵی ئیداری زۆر لە سەرییە، هەر بۆیە هیچ گەڵاڵەیەك و بەرنامەی بەڕێوەبەری باڵا لە چوار چێوە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدا سەركەوتوو نەبووە.

لە لایەكی دیكەوە هاوكاری ‌‏نەكردن‌ و نەبوونی‌ پێوەندی‌ ڕێژیمی ئێران لەگەڵ ڕێكخراوەكانی‌ نێونەتەوەیی‌ وەك بانكی‌ جیهانی ‌‌و سندووقی‌ نەتەوەیی‌ پووڵ ، هەروەها‌ گەمارۆی‌ ئابووری‌ بە هۆی‌ پێشێلكردنی‌ مافی‌ مرۆڤ ‌و هەوڵدان بۆ دەستڕاگەیشتن بە چەكی‌ ناوكی لە لایەن كۆمەڵگای نێونەتەوەیی ‌‌و كەمی ‌ بودجەی‌ ساڵانە لە گیر و گرفتەكانی سیستمی بەڕێوەبەری ئیداری و ماڵی ڕێژیمی‌ ئێرانە.

هەر بۆیە كاربەدەستانی‌ ڕێژیمی ئێران خۆیان دانیان پێدا ناوە كە زۆربەی‌ گەڵاڵەكانی ‌ كەلانی كارگێڕی باڵا بە هۆی تێوەگڵان بە گەندەڵی ئیداری شكستی‌ خواردووە، یان بۆیان جێبەجێ‌ نەكراوە. لە ئاكامدا كاربەدەستانی باڵای ڕێژیم بە هۆی، گەندەڵی ئیداری و ماڵی، نەیانتوانیوە گرێ‌ كوێرەكانی‌ گەندەڵی ئیدارات و دامەزراوەكانی حكوومەتی و نا حوكمی بكەنەوە‌. لە ئێرانی ئەوڕۆدا كەسانی سەربازی لە سپای پاسداران، وەزارەتی ئیتلاعات، كەسانی نزیك لە بەیتی ڕێبەری و دەوڵەت و بە تایبەت ئاغازادەكانی مەلاكانی قوم، خاوەنی دەیان كومپانیا و دەیان ملیارد دولار سەرمایە گوزاری لە دەرەوە و نێوخۆی ئێرانن كە بە هیچ شوێنیك وەڵامدەر نین. سپای پاسداران و دەزگا ئەمنییەتییەكانی ڕێژیمی ئێران دەستیان بە سەر زۆربەی بنیاتە ماڵی و ئابوورییەكان، ناوەندەكانی هەناردە و ئاودیوكردن، سەنعەتی نەوت، ڕێگا و بان، سەد سازی، میدیا ‌و ڕاگەیاندنی میللی و پروژە ئابووری و فەرهەنگییەكان لە دەرەوەی وڵاتی ئێراندا گرتووە. هەر بۆیە لە ئەوڕۆی ئێراندا سپای پاسداران و وەزارەتی ئیتلاعات گەورەترین دامەزراوەكانی ماڵی و پولییان لە دەست دایە.

هەروەها لە ئیداراتی دەوڵەتی و بە تایبەت لە سیستمی بانكی ئێراندا بەرتێلخوری،دزی، گەندەڵی، شێوەی هەڵە لە دان و كار پێكردنی دەستە چەك، سوڕانی پوول بە شێوەی نایاسایی و دانی وامی كەڵان بێ گارانتی بە دەست و پێوەندە نزیكەكانی ڕێژیم، بەو پەڕی خۆی گەیشتووە. هەر لەو ماوەیەدا ڕێكخراوی ڕوونبێژیی نێودەوڵەتی ڕایگەیاندووە كە ئێران لە ڕووی بەرتیلخۆری،‌ گەندەڵیی و دزی لە نیوان وڵاتانی جیهاندا لە پلەی 174ی دایە.

هەر لەم ڕاپۆرتەدا هاتووە كە ئێران ئێستاش یەكێك لە گەندەڵترین وڵاتانی جیهانە. گەندەڵی ئیداری و ماڵی لە دامەزراوە دەوڵەتییەكانی ڕێژیمدا، كاریگەری لە سەر، چوونە سەری قیمەتی‌ كاڵا ‌و خەدەمات، داخران ‌و مایەپووچی‌ كارخانە ‌و كارگاكان، نەبوونی كێبەركێیەكی سالم لە بازار،‌دواكەوتووی كەرتی تایبەت، ‌ بێكاركردنی‌ هێزی‌ مرۆیی‌، ئاوسانی‌ سەرسوڕهێنەر هەیە. هەر بۆیە ئەمڕۆ خەڵكی ئێران بینەری‌ چوونەسەر سەرسووڕهێنەری‌ قیمەتی كەلوپەلی ‌خۆراك و خواردنەوە و چەند قات بوون‌ قیمەتی نان، گاز‌، بەرق‌، تەلەفون‌ و بەشێكی‌ دیكە لە پێداویستییەكانی‌ ژیانن كە ژیانی لە خەڵكی هەژار و نەدار تاڵ كردووە. لە ئێرانی‌ ئێستادا زیاتر لە 40% خەڵك لە ژێر هێڵی‌ هەژاریدان ‌و بەشێكیان هیچ داهاتێكیان نیە.

پەرەگرتنی‌ دیاردە نالەبار‌ و نەگونجاوی‌ كۆمەڵایەتی ، تووشبوون بە ماددە هۆشبەرەكان، هەڵوەشانەوەی‌ هاوسەری‌، لەشفرۆشی‌ ژنان، ‌ منداڵانی‌ سەرشەقام‌، مەجبوراوای‌ قەراغ شارەكان، بێبەش بوونی هەزاران منداڵ‌ و مێرمنداڵی‌ نەتەوەكانی‌ ئێران بە هۆی‌ هەژاری ‌‌و دەستكورتییەوە لە خوێندن، بەرهەمی‌ سیاسەتی‌ نادروستی سیستمی بەڕێوەبەری كەلانی ئیداری وڵاتە.

دزی و تاڵان و گەندەڵی لە سیستمی نادێموكراتیكی بەڕێوەبەری كەڵان، بەردەوام لە ڕێژیمی كۆماری ئیسلامیدا هەبووە. چونكە دەسەڵاتدارانی كۆماری ئیسلامی، لەباتی ئەوەیكە بژێو و داهاتی سەرانەی خەڵك بەرز كەنەوە، لە فیكری دزی و تاڵانی سەروەت و سامانی نەتەوەییدان. هەر بۆیە لە سیستمی بەڕێوەبەری ئیداری كەڵانی وڵات، زۆرترین قازانج و بەرژەوەندیی پوڵی و ماڵی بە كەسانی نزیك لە دەسەڵات دەگات، كە دەستوپێوەندییەكانی ڕێژیمی دیكتاتۆریی كۆماری ئیسلامی وەكوو زێرك خوێنی خەڵك و سەروەت و سامانی نەتەوەیی دەمژن.

لە چوارچێوەی ڕیِژیمی كۆماری ئیسلامیی ئێراندا هیچ گەرەنتییەك نییە بۆ ئەوەی پێش بە گەندەڵیی سیستمی ئیداری و ماڵی لە دامەزراوە دەوڵەتییەكان بگیردرێ، چونكە گەندەڵی كارگێڕی لە ڕێژیمدا لە ژێر كاریگەری دوو جۆری گەندەڵی دیكە واتا گەندەڵی سیاسی و گەندەڵی هەڵبژاردندایە.

هەر بۆیە سیستمی كەڵانی بەڕێوەبەری دام و دەزگا دەوڵەتییەكان بە هۆی تێوەگڵان لە گەندەڵی توانای كۆنتڕۆڵ ‌و چاودێریی،وزارەتخانەكان، بانكەكان و دامەزراوەكانی ئیداری – ماڵی نییە. هەوەها چونكە گەندەڵی لە ڕێژیمی ئێراندا سیستماتیكە، ئەو دام ودەزگایانی، وەك: دەزگای دادوەری، هێزی ئینتزامی، مەجلیس شوورای ئیسلامی و ڕێكخراوەی بازرەسی گشتیی وڵات كە بەرپرسایەتیی خەبات بە دژی گەندەڵین، خۆیان لیوانلێو لە گەندەڵین.

بەستینەكانی «رانت خواری» و گەندەڵی ئیداری و ئابووری لە ڕێژیمی ئێراندا لە لێكەوتەكانی دەسەڵات لە كۆماری ئیسلامییە. هەر بۆیە بێ گۆڕانی پێكهاتەی سیاسی ئێران، خەباتی جیددی و شێلگیر بە دژی گەندەڵی ئیداری – ماڵی نامومكینە.

تەنیا ڕێگاچارە بۆ دەرباز بوون لە گەندەڵی ئیداری و ماڵی، بە دامەزراندنی سیستمێكی فیدەراڵ و دێموكراتیك لە ئێراندایە تا یاسا ‌و پرنسیپەكانی‌ دێموكراسی‌ ببنە سەرچاوەی‌ بڕیاردان، ‌تا سەروەت ‌و سامانی‌ نەتەوەیی بۆ هەمو نەتەوەكانی ئێران بێ‌، نەك بۆ دەستە‌ و تاقمێكی‌ دیاریكراو.

 

سەرچاوە: کوردستان مێدیا