ڕۆژانه نزیك به چل هه‌زار بیروبۆچوون به مێشكی مرۆڤی ئاساییدا تێپه‌ڕ ده‌بێ، ناكرێ كه هه‌مووی ئه‌و بۆچوونانه بهێنرێنه‌سه‌ر زمان و كرداریزه بكرێن،
ئه‌وه‌ش به‌و واتایه نییه كه ڕێگری له ده‌ربڕینی بیروڕای ئازاد ده‌كرێت، به‌ڵكوو ئه‌وه به‌و واتایه دێ كه مرۆڤ ڕێز له ئازادی كه‌سی دیكه ده‌گرێت، له‌به‌ر ئه‌وه تێكڕای ئه‌و بۆچوون و بیرۆكانه‌ی كه به مێشكی مرۆڤدا تێپه‌ڕ ده‌بن ئه‌رێنی نین و ده‌كرێ كه هندێكیان بێ كه‌ڵك و لاواز بن، یانخود هێرش بۆ سه‌ر ژیان تاكه‌كه‌سیی كه‌س و كه‌سایه‌تییه‌كی تاییبه‌ت بێ. بۆیه ده‌بێ مرۆڤ پێش هه‌موو شتێك بیر له‌وه بكاته‌وه كه ئایا ئه‌و بۆچوونه ئازادیی و بیروباوه‌ڕی كه‌سێكی دیكه ده‌خاته مه‌ترسییه‌وه یانخود نه! ناكرێ هه‌موو ئه‌وه‌یكه به مێشكی مرۆڤدا تێپه‌ڕ ده‌بێ بهێنرێته سه‌رزمان و دواتریش بڵه‌یین كه ئه‌وه مافی سرووشتیی مرۆڤه كه بۆچوونه‌كانی ده‌ربڕێت، به‌ڵێ ده‌ربڕینی بۆچوون مافی سرووشتیی مرۆڤه، به‌ڵام هه‌موو بۆچوونێك نه، هندێك بۆچوون به‌هێرش بۆ سه‌ر ژیان و باوه‌ڕی تاكه‌كه‌س یانخود به‌شێك له كۆمه‌ڵگا پێناسه ده‌كرێت. وه‌ك ئاماژه؛ ناكرێ كیماباران كردنی هه‌ڵه‌بجه و زینگه‌به‌چاڵ كردن و ئه‌نفال كردنی پتر له دووسه‌د هه‌زار كورد به مافی سرووشتیی سه‌دام حسێن ئه‌ژمار بكه‌ین و بڵه‌یین ئه‌وه مافی سه‌دامه كه بۆچوونی خۆی ده‌ربڕێت و بۆچوونه‌كانیشی كرداریزه بكات. هه‌ر تاكێك مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێ كه بۆچوون ده‌ربڕێت، ده‌بێ ئه‌و مافه‌شی هه‌بێ كه بۆچوونه‌كانی كرداریزه بكات. بۆیه ده‌ڵێم ئایینه ئاسمانییه‌كان یه‌كه‌م ده‌سپێكی فه‌لسه‌فه‌ی ژیانێكی به‌خته‌وه‌رانه له‌سه‌ر گۆی زه‌وی بوونه و هه‌ن كه ئامانجی سه‌ره‌كییان دابین كردنی دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تیی و پاراستنی سه‌ربه‌ستیی و كه‌رامه‌تی به‌رزی مرۆڤن.
ئایین له فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی دا؛
ڕووداوه‌كانی مێژوو ئاماژه به‌وه ده‌كه‌ن كه ته‌نیا ئایین مه‌زنترین شۆڕشی زانستی، كۆمه‌ڵایه‌تیی، سیاسیی و هزریی خووڵقاندووه و ده‌رفه‌تی بیركردنه‌وه‌ی قووڵی بۆ مرۆڤه‌كان مسۆگه‌ر كردووه. ئه‌م ده‌رفه‌ته هه‌رده‌م له‌گه‌ڵ دژایه‌تیكردنی ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌رمایه‌داران، چه‌وسێنه‌ران و زێده‌خوازانی كۆمه‌ڵگا به‌ره‌وڕوو بووه‌ته‌وه. چونكه یه‌كێ له هۆیه‌كانی دابه‌زینی ئایین له ئاسمانه‌وه كۆتایی هێنان به ده‌سه‌ڵاتی بێسنووری سته‌مكاران و ده‌سه‌ڵاتدارانی ملهوڕی كۆمه‌ڵگا بووه كه كۆمه‌ڵیان چه‌وساندووه‌ته‌وه و خۆیان به خوودای سه‌رزه‌وی ناساندووه و به‌زه‌بری هێز مرۆڤیان ڕاپێچ كردووه و كۆشك و ته‌لارییان پێ ساز كردووه. فه‌لسه‌فه‌ی هاتنی ئایین دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تیی، سیاسیی و ژیانێكی به‌خته‌وه‌رانه بۆ كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی بووه. كاتێ خوێندنه‌وه به ڕووداوه‌كانی مێژوو ده‌كه‌ین له هیچكام له لاپه‌ڕه‌كانی مێژوودا ئاماژه‌یه‌ك به‌دی ناكرێت كه فڵان پێغه‌مبه‌ر كه‌سێكی سته‌مكار بووه، به‌ڵكوو مێژوو پێداگری له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌وه كه پێغه‌مبه‌ره‌كان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه كه سنوورێك بۆ ده‌سه‌ڵاتی سته‌مكارانی ملهوڕ و زێده‌خواز دیاری بكه‌ن و هه‌میشه پێغه‌مبه‌ران كه‌سانی هێمن، ئارام و كه‌سانێك بوونه كه له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه ڕێزیان لێنراوه و مرۆڤگه‌لێكی كۆمه‌ڵایه‌تیی و جێی متمانه‌ی كۆمه‌ڵگا بوونه. ته‌نانه‌ت له‌لایه‌ن سته‌مكارانیشه‌وه ڕێزی لێگیراوه تا ئه‌و كاته كه دژایه‌تی ده‌سه‌ڵاتی سته‌مكارانه‌یان نه‌كردووه.
وه‌ك ئاماژه؛ ئایینی پیرۆزی ئیسلام چه‌ندین شۆڕشی مه‌زنی كۆمه‌ڵایه‌تیی ڕێ خستووه و یه‌كێتی و یه‌كڕیزیی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی جێگیر كردووه و به‌شێكی زۆر له نه‌ته‌وه‌كانی گۆی زه‌وی پێكه‌وه به‌ستووه‌ته‌وه. پێش ئایینی ئیسلامیش ئایینی مه‌سیحییه‌ت و ئایینه‌كانی دیكه‌ی ئاسمانی هه‌مان ڕۆڵی گرینگ و مه‌زنیان هه‌بووه و له فیرعه‌ونه‌كانی میسر وه‌ك مرۆڤگه‌لێكی سته‌مكار و چه‌وسێنه‌ر یاد ده‌كرێن، كه هێزیان له‌دژی گه‌ل به‌كار هێناوه و خه‌ڵكیان به شێوه‌گه‌لی جیاواز چه‌وساندووه‌ته‌وه و له مرۆڤ وه‌ك كه‌ره‌سته‌ی سازكردنی قه‌ڵا و كۆكردنه‌وه‌ی سامان كه‌ڵكیان وه‌رگرتووه. ئه‌وكات كه مرۆڤی ئه‌و سه‌رده‌مه نه‌یتوانیوه ڕێ له ده‌سه‌ڵاتی بێسنووری فیرعه‌ونه‌كان یانخود نه‌مروود و سته‌مكارانی دیكه بگرێت، خودا پێغه‌مبه‌رانی ناردووه و ئه‌ركدار كردووه، ئه‌و پێغه‌مبه‌رانه‌ش له چوارچێوه‌ی ئاییندا په‌یامی ئیلاهییان به گه‌ل گه‌یاندووه، په‌یامه‌كه خۆی له دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تیی و ئاشتی و ژیانێكی به‌خته‌وه‌رانه‌دا بینیوه‌ته‌وه و ده‌بینێته‌وه.
ئایین ئه‌و په‌یامه‌ی به مرۆڤ داوه كه ته‌نیا خودا شیاوی سپاس كردنه و هیچ مرۆڤێك مافی ئه‌وه‌ی نییه كه وه‌ك خودای سه‌رزه‌وی خۆی بناسێنێت و مرۆڤه‌كان وه‌ك یه‌ك مافی هاوبه‌شیان هه‌یه و هیچ مرۆڤێك له مرۆڤی دیكه مه‌زنتر و به‌نرختر نییه، ئه‌وه كرداری مرۆڤه كه مرۆڤ له‌لای خودا و له‌لای مرۆڤی دیكه به‌ڕێزتر و به‌نرختر یاخود ناشیرین ده‌كات و مرۆڤ خۆی بڕیار ده‌دات كه ڕووخساری له‌نێو كۆمه‌ڵگادا چۆن بێت. مرۆڤ خۆی بڕیار ده‌دات كه كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێز یانخود لاوازی هه‌بێ. كه‌واتا ئایین هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه دژی چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان له‌لایه‌ن مرۆڤه‌كانه‌وه بووه و هه‌وڵی جێگیركردنی دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تیی داوه و له‌دژی خۆسه‌پاندنی مرۆڤه‌كانی هه‌لپه‌ره‌ست، ده‌سه‌ڵاتخواز و سه‌رمایه‌خواز شۆڕشی ساز كردووه و كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی هۆشیار و ئاگادار كردووه‌ته‌وه. وه‌ك ئاماژه كاتێ كه شه‌ڕ له نێوان سپای ئیسلام و ده‌وڵه‌تی ساسانیدا ده‌ستپێ ده‌كات ته‌نیا چه‌ند بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌ڵات به‌ده‌ست لهو ده‌وڵه‌ته پان و به‌رینه‌دا مافی خوێندن و نووسینییان هه‌بووه.
خه‌ڵكی ئاسایی كۆیله‌ی ده‌سه‌ڵات بوونه و ته‌نیا له خزمه‌تی ده‌وڵه‌تی ساسانیدا به گه‌وره‌پیاوانی ساسانی خزمه‌تیان كردووه و باجیان داوه. به‌ڵام به هاتنی ئایینی ئیسلام جیاوازی نێوان مرۆڤه‌كان كه‌وته چاڵه‌وه و ئاسه‌واری نه‌ما، كولتووری زینگه‌چاڵ كردنی كچان له دوورگه‌ی عه‌ره‌بستاندا كۆتایی پێهات. مرۆڤه‌كان هه‌موو وه‌ك یه‌ك مافی یه‌كسانیان به‌ده‌ست هێنایه‌وه. ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بوو كه ساڵانه به‌شێك لهو سه‌رمایه‌ی كه به‌ده‌ستی ده‌هێنا به خه‌ڵكی هه‌ژار و نه‌داری ببه‌خشیبایه. مرۆڤه‌كان پێگه‌ی خۆیان به‌ده‌ست هێنایه‌وه، به‌و چه‌شنه‌بوو كه مرۆڤه‌كان باوه‌ڕیان به ئایینی ئیسلام هێنا. چونكه بیروبڕوا ئه‌گه‌ر له دڵه‌وه نه‌بێ جێگیر نابێ و پاشگه‌ز بوونه‌وه لێی گه‌لێك ئاسانه. كاتێ كه بیرێكی نوێ دێته نێو كۆمه‌ڵگا یاخود ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی وڵاتێك ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا دێت، گه‌ل ده‌سه‌ڵاتیی هه‌نووكه‌یی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات و سیسته‌می سیاسیی پێشووتر هه‌ڵده‌سنگێنێت و به‌و چه‌شنه‌ش بوو كه كۆمه‌ڵگای ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست باوه‌ڕیان به ئایینی ئیسلام هێنا. واتا ئایینی ئیسلام مافی بۆ هه‌ژاران و چه‌وساوه‌كان گه‌ڕانده‌وه و ده‌سه‌ڵاتی سته‌مكارانی بنبڕ كرد. ئایینه‌كانی دیكه‌ی ئاسمانی پێش ئایینی ئیسلامیش هه‌مان فه‌لسه‌فه‌یان هه‌بووه.
كه‌واتا له‌م خوێندنه‌وه‌یه‌دا به‌و ئه‌نجامه ده‌گه‌ین، ئه‌وه‌ی كه ئه‌مڕۆ به ناوی ئایینه‌وه ده‌كرێت و ڕوو ده‌دات و مرۆڤه‌كان به‌بێ هیچ چه‌شنه دادگاییه‌كی دادپه‌روه‌رانه یانخود له كوچه و كۆڵانه‌كاندا به‌بێ هۆ ده‌كوژرێن و به قوربانی ده‌كرێن یانخود گرووپگه‌لی جیاواز ڕووداوی سه‌یر و سه‌مه‌ره ده‌خووڵقێنن پێچه‌وانه‌ی ویستی ئایینه و له فه‌لسه‌فه‌ی ئایین به‌دووره. له به‌شێك له ئه‌فریقا مسووڵمانه‌كان به ژن و منداڵ، به پیرولاو له‌لایه‌ن مه‌سیحییه تنئاژۆكانه‌وه ده‌سووتێنرێن، بووداییه‌كانی مه‌یانمار،یش به‌هه‌مان چه‌شن مسووڵمانه‌كان ده‌كووژن، یانخود هندێك له مرۆڤه‌كان له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا بۆ ئه‌وه‌كه له جیهاندا بناسرێن هێرش ده‌كه‌نه‌سه‌ر قوتابخانه‌كان یانخود چه‌ندین كه‌س به كۆمه‌ڵ ده‌كووژن و به‌و چه‌شنه له میدیا و ته‌له‌فیزیۆنه‌كانی جیهانیشدا وێنه و هه‌واڵیان بڵاو ده‌كرێته‌وه.
یان له ئه‌ورووپا هندێك له ڕۆژنامه‌نووسان بۆ ئه‌وه‌كه ناسناو به‌ده‌ست بهێنن و له‌جیهاندا بناسرێن وێنه‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام به ناشیرینی و وه‌ك كاریكاتور ده‌كێشنه‌وه و بڵاوی ده‌كه‌نه‌وه. ئه‌م هێرشه‌ش هێرشێكی ناڕه‌وا بۆسه‌ر كه‌سایه‌تییه‌كی مه‌زن و گرینگه كه پیرۆزترین په‌یامی له‌لایه‌ن خووداوه بۆ كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی هێناوه و تووشی هیچ هه‌ڵه‌یه‌ك نه‌بووه كه به‌و چه‌شنه هێرشی ناڕه‌وای بكرێته‌سه‌ر. هێرشكردنه‌كه‌ش له بێڕێزی زیاتر هیچ فه‌لسه‌فه‌یه‌ك له‌خۆ ناگرێت و له مه‌كۆی ئازادی بیروڕادا جێ ناگرێت. هه‌ر كردار و كرده‌وه‌یه‌ك و هه‌موو بیروبۆچوونێكی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی ناتوانێ خاوه‌ن تاییبه‌تمه‌ندی هزری و فه‌لسه‌فی بێت و له ڕیزی بیروڕای ئازاددا خۆی پێناسه بكات. ئه‌گه‌ر هه‌ركه‌س مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێ كه هه‌رچی پێ باشه به زمانیدا بیهێنێت، كه‌واتا ده‌شتوانێ ئه‌وه‌ی كه پێی درووسته هه‌وڵ بۆ جێبه‌جێ كردنیشی بدات. واتا ئه‌و دیكتاتۆرانه‌ی كه كاره‌ساتی مرۆییان خووڵقاندووه و ده‌یان هه‌زار كه‌سیان به قوربانی كردووه، ده‌كرێ بڵه‌یین كه ده‌ربڕین و جێبه‌جێ كردنی بۆچوونه‌كانیان مافی سرووشتی خۆیان بووه و ئه‌و بۆچوونانه كه كاره‌ساتی مرۆییان لێكه‌وتووه‌ته‌وه له چوارچێوه‌ی ئازادی بیروڕادا جێ ده‌گرن و خاوه‌نه‌كانیشیان ئه‌و مافه‌یان مسۆگه‌ره كه بۆچوونه‌كانیان به‌كردار بكه‌ن! ئه‌مه به‌و واتایه دێت كه هه‌موو بۆچوونێك شیاوی ده‌ربڕین نییه و ناكرێ وێنه‌ی كردار به‌خۆیه‌وه ببینێت. ڕۆژانه نزیك به چل هه‌زار بیروبۆچوون به مێشكی مرۆڤدا تێپه‌ڕ ده‌بێت، ناكرێ كه هه‌مووی ئه‌و ئیده و بیرۆكانه به‌زماندا بهێنرێن و كردارێزه بكرێن.
له فه‌لسه‌فه‌ی بیر و هزردا بیروڕای جیاواز به جیاوازییه‌كی هزریی و فه‌لسه‌فی ده‌وترێت كه ڕێگه و ڕێچكه‌ی نوێ دێنێته كایه‌وه و ئاره‌سته‌ی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی كۆمه‌ڵگا ده‌گۆڕێت. یانخود به بۆچوونێكی ئاسایی ده‌وترێت كه بۆ ده‌ربڕینه‌كه‌ی به‌ڵگه‌ی پێویست ده‌خرێته‌ڕوو و خاوه‌نه‌كه‌شی به‌رپرسیارێتی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی بۆچوونه‌كه‌ی له‌ئه‌ستۆ ده‌گرێت. ناكرێ ڕق و كینه له چوارچێوه‌ی بیروڕای ئازاددا بخرێته‌ڕوو. له‌به‌ر ئه‌وه ئازادی تا ئه‌و كاته ئازادییه كه ئیزن نه‌درێ بیروباوه‌ڕی تاك خه‌وشدار بكرێت و ئیزن به هێرش كردنه‌سه‌ر ژیانی تاكه‌كه‌سیی هیچ كه‌س و كه‌سایه‌تییه‌ك نه‌درێت. كاتێ كه ئه‌و سنوورانه ده‌به‌زێنرێن ئازادیی به‌شێك له مرۆڤه‌كان خه‌وشدار ده‌كرێت و په‌لامار ده‌درێت و ئه‌وه‌ش ئاڵۆزی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی به‌دوادا دێت. له به‌رامبه‌ر هه‌ر هه‌ڵه‌یه‌كیشدا دژكرده‌وه ساز ده‌بێ و هه‌ر دژكرده‌وه‌یه‌كیش به‌پێی دۆخ جیاواز و خاوه‌ن قورسایی و تاییبه‌تمه‌ندی تاییبه‌ت به خۆی ده‌بێت.
قه‌د له‌گه‌ڵ ئه‌و سیسته‌مه‌دا نیم كه به بیروباوه‌ڕی كۆمه‌ڵگا بێڕێزی بكات و هه‌ر چه‌مكێكی سیاسیی هێرش بكاته سه‌ر بیروباوه‌ڕی كۆمه‌ڵ له‌گه‌ڵ هزری مندا ته‌با نییه و له ڕاستیشدا ئه‌و سیسته‌مانه‌ی كه به‌و چه‌شنانه بێڕێزی به باوه‌ڕه‌كانی كۆمه‌ڵگه ده‌كه‌ن ئازادی و دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تیی به‌دی ناهێنن. ئه‌مڕۆ ته‌نیا كولتووری گه‌لانی موسووڵمانه كه پارێزگاری له بوونی خۆی ده‌كات و له به‌رامبه‌ر ئه‌و هێرشانه‌ی كه ده‌كرێته‌سه‌ری دژكرده‌وه پێشان ده‌دات. بۆیه ده‌ڵێم ئه‌و ڕووداوانه‌ی كه ئه‌مڕۆ له ناوچه‌كه ڕوو ده‌ده‌ن نوێن و له ڕابردوودا ڕووداوی لهو چه‌شنه ڕووی نه‌داوه. كۆمه‌ڵگاش ئه‌وه‌نده هۆشیاره كه ڕووداوه‌كان شی و شرۆڤه بكات و پاش هه‌ڵوێسته‌ی قووڵ بڕیار له‌سه‌ر ڕاستی و درووستییان بدات. ئه‌مڕۆ كۆمه‌ڵگه‌ی گه‌لانی موسووڵمان به كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی گه‌شاوه ئه‌ژمار ده‌كرێن و بڕیاردان له‌سه‌ر ئه‌وه‌كه چه‌نده ئه‌و ڕووداوانه پێوه‌ندیان به ئایینه‌وه هه‌یه گه‌لێك ئاسانه. كاتێ كه ئاماژه به كۆمه‌ڵگای گه‌شاوه ده‌كه‌ین، مه‌به‌ست ئه‌و خاڵانه‌ی باییخه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی كۆمه‌ڵگایه كه له‌نێو پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه پێشێل ناكرێن. جیاوازیی نێوان كۆمه‌ڵگای پێشكه‌وتوو و كۆمه‌ڵگای گه‌شاوه ئه‌وه‌یه كه كۆمه‌ڵگا پێشكه‌وتووه‌كان باییخه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی كۆمه‌ڵگا ڕه‌چاو ناكه‌ن، به‌ڵام له كۆمه‌ڵگاكانی گه‌شاوه پێچه‌وانه‌یه. ئه‌وش ڕاسته كه به‌شێك له كۆمه‌ڵگاكانی ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی حوكوومه‌تگه‌لی فاشیست و دیكتاتۆر به‌ڕێوه ده‌چن، به‌ڵام باییخه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌نێو چین و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵ گرینگیی و باییخیان پێ ده‌درێت.
مرۆڤه هه‌لپه‌ره‌سته‌كان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه كه ئایین وه‌ك تاكتیك و كه‌ره‌سته‌ی گه‌ییشتن به ئامانج به‌كار بهێنن، لهو ڕێگایه‌وه مرۆڤ كاریگه‌ری له‌سه‌ر ڕووداوه‌كان داناوه و داخوازی تاكه‌كه‌سیی خۆی به ئایینه‌وه پێون كردووه. ئایین داخوازی تاكه‌كه‌سیی جێبه‌جێ ناكات و له به‌رژه‌وه‌ندیی تاكێكی دیاریكراو ناجووڵێته‌وه. فه‌لسه‌فه‌ی ئایین خزمه‌ت به مرۆڤایه‌تیی ده‌كات و مرۆڤه‌كانیش له‌سه‌ر بیروباوه‌ڕی خۆیان به‌رپرسیار و ئازادن كه شێوه‌ی بیركردنه‌وه‌یان چۆن بێ و بیروهزریان له‌خزمه‌ت چیدا به‌كار بهێنن. درووشمی سه‌ره‌كیی ئایین ئاگاداركردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كانه له‌سه‌ر كاروكرداریان و هاوكات مرۆڤیش سه‌ربه‌ست و ئازاده كه كام ڕێگا بۆ گه‌ییشتن به سه‌ربه‌ستیی و سه‌ربه‌رزیی كۆتایی هه‌ڵبژێرێت.
هه‌نووكه چه‌ندین سیسته‌می سیاسیی له‌ناوچه‌كه بوونیان هه‌یه كه پێیان وایه بنه‌ماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام له‌به‌رچاو ده‌گرن، به‌ڵام پێچه‌وانه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئایین بیر ده‌كه‌نه‌وه. ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی وڵاتێكی وه‌ك ئێران بنه‌ماكانی ئایینی ئیسلام له‌به‌رچاو ناگرێت و ڕێز له ئیراده‌ی گه‌ل ناگرێت، هاوكات خۆی به سیسته‌مێكی ئایینی پێناسه ده‌كات و به‌بێ له‌به‌رچاو گرتنی بنه‌ماكان و هێڵی سه‌ره‌كیی ئایینی پیرۆزی ئیسلام كۆمه‌ڵگا سه‌ركوت ده‌كات و ڕێ له گه‌شه‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵ ده‌گرێت و به‌رده‌وام نه‌ته‌وه‌كانی بنده‌ستی سه‌ركوت ده‌كات و هه‌وڵ بۆ شۆردنه‌وه‌ی كولتووریان ده‌دات. ڕۆژانه ده‌یان كه‌س و كه‌سایه‌تیی به‌بێ بوونی دادگایه‌كی دادپه‌روه‌رانه دادگایی ده‌كرێن و حوكم ده‌درێن. له ئه‌گه‌ری بوونی دادگایه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌دا به‌شێكی زۆر لهو كه‌س و كه‌سایه‌تییانه ئازاد ده‌كران و گیرۆده‌ی كونجنشینیی به‌ندیخانه نه‌ده‌بوون یانخود له‌سێداره نه‌ده‌دران. به‌ڵام ڕژیمی ئێران ملهوڕانه بڕیار ده‌دات و درز ده‌خاته نێوان پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگا و ئایین. هه‌میشه له سیسته‌می سیاسیی ئێراندا ئه‌و تاكانه‌ی كه له‌ژێر ناوی ئاییندا ده‌سه‌ڵاتیان به‌دست هێناوه فره چه‌شنیی، فره ڕه‌نگیی، فره گه‌رایی و بیروبۆچوونی جیاواز له بنه‌مای سیاسیی وڵات به له‌مپه‌ر و هه‌ورازونشیو پێناسه ده‌كه‌ن و به‌ربه‌ره‌كانێی له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن، چونكه پێیان وایه كولتووری كراوه و به‌ربڵاو، فره چه‌شن و فره ڕه‌نگ ده‌سه‌ڵاتیان سنووردار ده‌كات و ده‌بێته هۆی لاوازكردنی ڕۆڵیان له كۆمه‌ڵگا دا. ئه‌وه‌ش سه‌ر له كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵگا ده‌شێوێنێت و كۆمه‌ڵگه و چینه‌كانی نێو كۆمه‌ڵ ئاشتی و ئارامی به‌خۆیانه‌وه نابینن و ڕۆژ له دوای ڕۆژ كێشه و قه‌یرانی كۆمه‌ڵگه گشتگیر ده‌بێت.
ته‌نانه‌ت هندێك له سه‌ركرده‌كانی ڕژیم له‌پاش تێپه‌ڕاندنی ته‌مه‌نێك له‌خزمه‌ت به سیسته‌می سیاسیی ئێران هه‌نووكه متمانه‌ی ڕژیمیان له‌ده‌ست داوه و له به‌ندیخانه‌دا به‌ند كراون. به‌شێكی زۆر لهو كه‌سایه‌تییانه‌ی ڕژیم كه هه‌نووكه وه‌لانراون له بنه‌ڕه‌تدا داڕێژه‌ری بنه‌مای چه‌مكی سیاسیی ڕژیم بوونه. به‌ڵام ئایینی ئیسلام پێچه‌وانه‌ی ڕوانگه‌ی ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی ئێرانه و بنه‌ماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام له‌گه‌ڵ بناغه‌كانی چه‌مكی ڕژیمی تاران ته‌با نییه. ئایینی ئیسلام ده‌رفه‌ت به مرۆڤ ده‌دات كه خوێندنه‌وه‌ی نوێ بۆ ژیان بكات و له بڕیاردان سه‌ربه‌ستی ده‌كات. به‌ڵام ڕژیمی ئێڕان ده‌رفه‌ته‌كان له‌نێو ده‌بات و ته‌نیا ڕێ به وه‌لایه‌تی فه‌قی ده‌دات كه له پێوه‌ندی به كۆمه‌ڵگا و ژیانی تاكه‌كا‌نی كۆمه‌ڵ بڕیارده‌ری سه‌ره‌كیی بێت. له ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا به ڕوونی ئاماژه به‌وه كراوه كه كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی له ده‌یان نه‌ته‌وه‌ی جیاواز پێك دێت كه هه‌ركام لهو نه‌ته‌وانه زمان و ناسنامه‌ی تاییبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه.
ئه‌مه له كاتێك دایه كه كۆماری ئێران پێچه‌وانه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئایینی پیرۆزی ئیسلام هه‌وڵ ده‌دات كه زمان و ناسنامه‌ی به‌شێك له كۆمه‌ڵ كه له ئاییندا به‌ڕوونی ئاماژه به‌فره نه‌ته‌وه‌یی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی كراوه له‌نێو ببات و ته‌نیا نه‌ته‌وه‌یه‌ك وه‌ك ناسنامه‌ی فه‌رمی وڵات بناسێنێت. سه‌ركوت كردنی نه‌ته‌وه‌كانی جیاوازی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی پێچه‌وانه‌ی ویستی ئایینه. فره نه‌ته‌وه‌یی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی له‌مه‌ڕ تووندوتۆڵ كردنی پێوه‌ندی نێوان پێكهاته‌كان و بوونی پێوه‌ندی بته‌و له‌نێوان گه‌لانی جیاواز به خاڵێكی گرینگ و پڕ باییخ هه‌ژمار ده‌كرێت.
درێژه‌ی هه‌یه…
ماڵی ترۆر و جاسووسی ڕژیمی ئیسلامی و ڕۆژئاوا، برایم فەڕشی
بۆ ئەوەی جینۆساید دووبارە نبێتەوە ، عەلی مەحموود
من رنگین پوست هستم یا شما ؟ به امید برابری در سطح دنیا !، سەعی سەقزی
بــا ڕابــردو بــە نــەوەی نــوێێ بـنـاسـێـنـیـن، مەلا برایم مەجید پوور
هـیرۆ باجەلان یەکەم باڵيۆزی ئەمریکی بە رەچەڵەک کورد.. رەزا شـوان
خەرمانی چاوەڕوانیمان، دڵکەش قادر
گەڕان، برایم فەڕشی
كچێك لە وەهم، هاوار تەیب
گوڵبژێرێک لە وتەکانی ناوداران دەربارەی ئازادی.. رەزا شـوان
بۆ باوەشت، ئیلهام موڕادی
مستند «رسیده و نرسیده»؛ در کردستان عراق بر پناهجویان ایرانی چه می‌گذرد؟
ئێمە هەڵەمان کردووە!! ، برایم فەڕشی
سێبەری تەنیاییمان، دڵکەش قادر
وێنەکان لە یادی 35 ساڵەی شەهید د.قاسملوو و کاک عەبدوڵای قادری ئازەر
ترسی ڕێژیم لە قاسملوو، هەردی سەلیمی
ڕاگەیەندراوی کۆمیتەی گشتیی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران لە ئاڵمان بەبۆنەی کۆچی دوایی هاوڕێی تێکۆشەر “ئەمیر خەیاتی”
بەیاننامەی ناوەندی بەڕێوەبەریی گشتیی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران بەبۆنەی تێپەڕینی ٣٥ساڵ بە سەر تێرۆری د. قاسملوودا
چۆن میراتی سیاسی و خەباتگێڕانەی قاسملوو بەرینە پێش؟، برایم لاجانی
مەسعودی پزشکیان سەر کۆماری تازە، مەلا ئیبڕاهیمی مەجید پور
قوتابخانەی ڕەخنەیی فرانکفۆرت، پوختەکەی: هەڵۆ بەرزنجەیی
دیده‌بان حقوق بشر: ماموران جمهوری اسلامی از «قوه قهریه کشنده» علیه کولبرها استفاده می‌کنند.
ئهفسهرهکهی سپیکانی، سهعی سهقزی
زیـرەکـتریـن منـداڵی جیهـان.. رەزا شـوان
نگاهی بر تاریخچه حکمرانی و یا کشورداری کوردی در کوردستان، آرام قلی‌زاده
بُرد بزرگ ملت ایران، شکست تحقیرآمیز جمهوری اسلامی؛ پس از این چه باید کرد؟، جمشید برزگر
دیبەیتی نێوان نەخۆش (بایدن) و شێتەکە (ترەمپ )، گۆران دوكانی
قاسمی سلێمانی شاری سەردەشتی بە كیمیابارانكردن دا ، بۆ حكومەتی عێراقی شاری سەردەشتی هەڵبژارد لەو كات و ساتەدا؟.عەلی مەحمود محەمەد- خۆشەویستی نێشتمان، مەلا برایم مەجید پوور
- حذف دو سال جنایت از کارنامه‌ء دولت ایران توسط (جاوید رحمان)، سەعی سەقزی
هەڵبژاردنەکانی ٨ی پووشپەڕ هیچ ڕەواییەتێک بە کۆماری ئیسلامی نادەن- گرنگییەکانی خەیاڵ و خەیاڵکردن بۆ منـداڵان.. رەزا شـوان
نوقمبوونی کەشتییەکی پەنابەران لە کەناراوەکانی ئیتالیا- جزییات هولناک از جانباختن پناهجویان در آبهای ایتالیا
تێڕوانینەکانی دوکتۆر قاسملوو سەبارەت بە ئابووریی کوردستان لەسەر بنەمای کتێبی”کوردستان و کورد”!، حەسەن قارەمانی
ڕاگەیاندراوی ناوەندی بەرێوەبەریی گشتیی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران سەبارەت بە ئازادکردنی گەورە تاوانبار حەمید نووری
پێویست بە ژماردنی شەوەکان ناکا، دڵکەش قادر
یاری تۆپی پێ و ڕازێک، ، هەڵۆ بەرزنجەیی
ئازاد کردنی قاتڵ حەمید نووری لە مێدیاکانی سوید دەنگدانەوەی زۆری هەبوو، ساڵە نەڵۆسی
نماینده پارلمان سوئد استرداد حمید نوری را توهین به سیستم قضایی این کشور دانست، ایران اینترنشنال
چەند وتەیەک لە پێوەندیی دەگەڵ کۆچی دوایی مامۆستا مەجیدی پاڵانی دا!، برایم لاجانی
مهران عباسیان ، خبرنگار ایران‌اینترنشنال در سوئد در پی تهدید جدی امنیتی به خانه امن منتقل شد
خەباتی سیاسی و چەکداری لە شاخەوە گەیووەتە نێوشارەکانی ڕۆژهەڵات ، محەممەد سلێمانی
لە چلەی کامیل ژیردا…، هەڵۆ بەرزنجەیی
بەدەوڵەتبوون لە پەراوێزی زەبروزەنگ دا!، هەڵۆ بەرزنجەیی
کچۆڵەیەکی سێ ساڵان بوو بە بچووکترین نووسەری جیهـان.. رەزا شـوان
رێکخراوهی (ژنان) یان رێکخراوهی (یایان)؟، سەعی سەقزی
ئێران بە هاوکاری گروپە تاوانکارەکان کردەوەی تێرۆریستی لە سوید دەکا، ساڵە نەڵۆسی
سرویس امنیتی سوئد: ایران برای انجام اعمال خلاف خشونت‌آمیز از باندهای تبهکار در سوئد استفاده می‌کند
(بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان!)، به‌شی هەشتەم، سەعی سەقزی
(بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان!)، به‌شی حهوتهم، سەعی سەقزی - ئــــەزمــون بــۆ فــێــربــونــە ، مەلا برایم مەجید پوور
داستان کوردتباران وابستە بە جمهوری اسلامی و سلطنت طلبان، دکتر میرو علیار
بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان!، به‌شی شهشهم، سەعی سەقزی
لە بیرەوەریی پێشمەرگەیەکدا، بەشی حەوتەم، عەزیم ئەلیاسی
سەرۆککۆماری مرۆڤکوژ، ئیدریس هاشمی
داوایەك روو لەو لیست و پارت و پارێزەورو كەسایەتیانەی ئەزموونیان لە دادگاكانی عێراق هەیە
سەرهـەڵـدانی ئـەدەبی منـداڵان لە ئەمـریـکا.. رەزا شـوان
دەبێت ڕۆژێکی نیشتمانی بۆ گۆڕە بە کۆمەڵەکان لە کوردستان دیاری بکرێت
(بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان!) بەشی پێنجەم، سەعی سەقزی
ناوەندی بەڕێوەبەریی حیزبی دێمۆکڕات: حەق وابوو ڕەئیسی لە مەحکەمەی خەڵکیدا دادگایی و بە سزای کردەوەکانی گەیشتبا
انتقاد قانون‌گذاران اروپایی از واکنش مقامات اتحادیه اروپا به مرگ رئیسی: با عاملان سرکوب ایرانیان «ابراز همبستگی» نکنید- (بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان!) ، به‌شی چوارهم، سەعی سەقزی
ئبیراهیمی رەئیسی بە لوتکە گەیشت.
رەئیسی نەهاری نەخوارد، ئیسرائیل تۆڵەی وەعدەی سادقی لێ کردەوە
هێلیکۆپتەری هەڵگری رەئیسی لە ناوچەی جولفای پارێزگای تەورێز تووشی رووداو بووە.
تاهیر مەحموودی: شەپۆلی دەسبەسەرکردنی چالاکی سیاسی و مەدەنی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان
گرنگییەکانی ئازادی دەربـڕین بۆ منداڵان.. رەزا شـوان- (بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان!)، به‌شی سێیهم، سەعی سەقزی
- سەفەرەکەی کاک نێچیروان بۆ ئێران، مەلا برایم مەجید پوور
ئازادیخوازەکانی کاتالۆنیا وستەمکارانی مەدرید، لەبەردەم تاقیکردنەوەیەکی نوێ دا، هەڵۆ بەرزنجەیی- بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان!، به‌شی دووههم ، سەعی سەقزی
بێـلا جـەی دارک بچـووکـتریـن نووسـەری جیهـان.. رەزا شـوان
کاک “فەتاح ئاغا” خاوەن فیکر بوو… بەشی٢ـ٢، هەڵۆ بەرزنجەیی- بیرهوهری و یادداشته ناڕاستهکان! ، به‌شی یهکهم، سەعی سەقزی
مانیتورینگ حقوق بشر ایران: هر شش ساعت یک زندانی در ایران اعدام می‌شود
ئەو درۆنەى لە کێڵگەى غازى کۆڕمۆڕ دا (چینى – ئێرانى) بوو، ئا: وریا حسێن
بەشێک لە حکایەت وبەسەرهاتە هەر کۆنەکانی ناوچەی کەنوولە ـــ کرماشان کە پێش نزیک بە ١٢٠ ساڵ، و.سەدیق بابایی- گیانبەخـشینی دایکـێک لە پێناوی منـداڵەکەی ، رەزا شـوان
دەرسیم: ڕابە ڕابە ئەم وەگەڕێن وڵات، برایم فەڕشی
کامیل ژیر لە دەفتەری نەمری دا 1934-2024، هەڵۆ بەرزنجەیی
