ڕۆژانه نزیك به چل هه‌زار بیروبۆچوون به مێشكی مرۆڤی ئاساییدا تێپه‌ڕ ده‌بێ، ناكرێ كه هه‌مووی ئه‌و بۆچوونانه بهێنرێنه‌سه‌ر زمان و كرداریزه بكرێن،
ئه‌وه‌ش به‌و واتایه نییه كه ڕێگری له ده‌ربڕینی بیروڕای ئازاد ده‌كرێت، به‌ڵكوو ئه‌وه به‌و واتایه دێ كه مرۆڤ ڕێز له ئازادی كه‌سی دیكه ده‌گرێت، له‌به‌ر ئه‌وه تێكڕای ئه‌و بۆچوون و بیرۆكانه‌ی كه به مێشكی مرۆڤدا تێپه‌ڕ ده‌بن ئه‌رێنی نین و ده‌كرێ كه هندێكیان بێ كه‌ڵك و لاواز بن، یانخود هێرش بۆ سه‌ر ژیان تاكه‌كه‌سیی كه‌س و كه‌سایه‌تییه‌كی تاییبه‌ت بێ. بۆیه ده‌بێ مرۆڤ پێش هه‌موو شتێك بیر له‌وه بكاته‌وه كه ئایا ئه‌و بۆچوونه ئازادیی و بیروباوه‌ڕی كه‌سێكی دیكه ده‌خاته مه‌ترسییه‌وه یانخود نه! ناكرێ هه‌موو ئه‌وه‌یكه به مێشكی مرۆڤدا تێپه‌ڕ ده‌بێ بهێنرێته سه‌رزمان و دواتریش بڵه‌یین كه ئه‌وه مافی سرووشتیی مرۆڤه كه بۆچوونه‌كانی ده‌ربڕێت، به‌ڵێ ده‌ربڕینی بۆچوون مافی سرووشتیی مرۆڤه، به‌ڵام هه‌موو بۆچوونێك نه، هندێك بۆچوون به‌هێرش بۆ سه‌ر ژیان و باوه‌ڕی تاكه‌كه‌س یانخود به‌شێك له كۆمه‌ڵگا پێناسه ده‌كرێت. وه‌ك ئاماژه؛ ناكرێ كیماباران كردنی هه‌ڵه‌بجه و زینگه‌به‌چاڵ كردن و ئه‌نفال كردنی پتر له دووسه‌د هه‌زار كورد به مافی سرووشتیی سه‌دام حسێن ئه‌ژمار بكه‌ین و بڵه‌یین ئه‌وه مافی سه‌دامه كه بۆچوونی خۆی ده‌ربڕێت و بۆچوونه‌كانیشی كرداریزه بكات. هه‌ر تاكێك مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێ كه بۆچوون ده‌ربڕێت، ده‌بێ ئه‌و مافه‌شی هه‌بێ كه بۆچوونه‌كانی كرداریزه بكات. بۆیه ده‌ڵێم ئایینه ئاسمانییه‌كان یه‌كه‌م ده‌سپێكی فه‌لسه‌فه‌ی ژیانێكی به‌خته‌وه‌رانه له‌سه‌ر گۆی زه‌وی بوونه و هه‌ن كه ئامانجی سه‌ره‌كییان دابین كردنی دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تیی و پاراستنی سه‌ربه‌ستیی و كه‌رامه‌تی به‌رزی مرۆڤن.
ئایین له فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تیی دا؛
ڕووداوه‌كانی مێژوو ئاماژه به‌وه ده‌كه‌ن كه ته‌نیا ئایین مه‌زنترین شۆڕشی زانستی، كۆمه‌ڵایه‌تیی، سیاسیی و هزریی خووڵقاندووه و ده‌رفه‌تی بیركردنه‌وه‌ی قووڵی بۆ مرۆڤه‌كان مسۆگه‌ر كردووه. ئه‌م ده‌رفه‌ته هه‌رده‌م له‌گه‌ڵ دژایه‌تیكردنی ده‌سه‌ڵاتداران و سه‌رمایه‌داران، چه‌وسێنه‌ران و زێده‌خوازانی كۆمه‌ڵگا به‌ره‌وڕوو بووه‌ته‌وه. چونكه یه‌كێ له هۆیه‌كانی دابه‌زینی ئایین له ئاسمانه‌وه كۆتایی هێنان به ده‌سه‌ڵاتی بێسنووری سته‌مكاران و ده‌سه‌ڵاتدارانی ملهوڕی كۆمه‌ڵگا بووه كه كۆمه‌ڵیان چه‌وساندووه‌ته‌وه و خۆیان به خوودای سه‌رزه‌وی ناساندووه و به‌زه‌بری هێز مرۆڤیان ڕاپێچ كردووه و كۆشك و ته‌لارییان پێ ساز كردووه. فه‌لسه‌فه‌ی هاتنی ئایین دادپه‌روه‌ری كۆمه‌ڵایه‌تیی، سیاسیی و ژیانێكی به‌خته‌وه‌رانه بۆ كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی بووه. كاتێ خوێندنه‌وه به ڕووداوه‌كانی مێژوو ده‌كه‌ین له هیچكام له لاپه‌ڕه‌كانی مێژوودا ئاماژه‌یه‌ك به‌دی ناكرێت كه فڵان پێغه‌مبه‌ر كه‌سێكی سته‌مكار بووه، به‌ڵكوو مێژوو پێداگری له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌كاته‌وه كه پێغه‌مبه‌ره‌كان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه كه سنوورێك بۆ ده‌سه‌ڵاتی سته‌مكارانی ملهوڕ و زێده‌خواز دیاری بكه‌ن و هه‌میشه پێغه‌مبه‌ران كه‌سانی هێمن، ئارام و كه‌سانێك بوونه كه له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه ڕێزیان لێنراوه و مرۆڤگه‌لێكی كۆمه‌ڵایه‌تیی و جێی متمانه‌ی كۆمه‌ڵگا بوونه. ته‌نانه‌ت له‌لایه‌ن سته‌مكارانیشه‌وه ڕێزی لێگیراوه تا ئه‌و كاته كه دژایه‌تی ده‌سه‌ڵاتی سته‌مكارانه‌یان نه‌كردووه.
وه‌ك ئاماژه؛ ئایینی پیرۆزی ئیسلام چه‌ندین شۆڕشی مه‌زنی كۆمه‌ڵایه‌تیی ڕێ خستووه و یه‌كێتی و یه‌كڕیزیی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی جێگیر كردووه و به‌شێكی زۆر له نه‌ته‌وه‌كانی گۆی زه‌وی پێكه‌وه به‌ستووه‌ته‌وه. پێش ئایینی ئیسلامیش ئایینی مه‌سیحییه‌ت و ئایینه‌كانی دیكه‌ی ئاسمانی هه‌مان ڕۆڵی گرینگ و مه‌زنیان هه‌بووه و له فیرعه‌ونه‌كانی میسر وه‌ك مرۆڤگه‌لێكی سته‌مكار و چه‌وسێنه‌ر یاد ده‌كرێن، كه هێزیان له‌دژی گه‌ل به‌كار هێناوه و خه‌ڵكیان به شێوه‌گه‌لی جیاواز چه‌وساندووه‌ته‌وه و له مرۆڤ وه‌ك كه‌ره‌سته‌ی سازكردنی قه‌ڵا و كۆكردنه‌وه‌ی سامان كه‌ڵكیان وه‌رگرتووه. ئه‌وكات كه مرۆڤی ئه‌و سه‌رده‌مه نه‌یتوانیوه ڕێ له ده‌سه‌ڵاتی بێسنووری فیرعه‌ونه‌كان یانخود نه‌مروود و سته‌مكارانی دیكه بگرێت، خودا پێغه‌مبه‌رانی ناردووه و ئه‌ركدار كردووه، ئه‌و پێغه‌مبه‌رانه‌ش له چوارچێوه‌ی ئاییندا په‌یامی ئیلاهییان به گه‌ل گه‌یاندووه، په‌یامه‌كه خۆی له دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تیی و ئاشتی و ژیانێكی به‌خته‌وه‌رانه‌دا بینیوه‌ته‌وه و ده‌بینێته‌وه.
ئایین ئه‌و په‌یامه‌ی به مرۆڤ داوه كه ته‌نیا خودا شیاوی سپاس كردنه و هیچ مرۆڤێك مافی ئه‌وه‌ی نییه كه وه‌ك خودای سه‌رزه‌وی خۆی بناسێنێت و مرۆڤه‌كان وه‌ك یه‌ك مافی هاوبه‌شیان هه‌یه و هیچ مرۆڤێك له مرۆڤی دیكه مه‌زنتر و به‌نرختر نییه، ئه‌وه كرداری مرۆڤه كه مرۆڤ له‌لای خودا و له‌لای مرۆڤی دیكه به‌ڕێزتر و به‌نرختر یاخود ناشیرین ده‌كات و مرۆڤ خۆی بڕیار ده‌دات كه ڕووخساری له‌نێو كۆمه‌ڵگادا چۆن بێت. مرۆڤ خۆی بڕیار ده‌دات كه كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێز یانخود لاوازی هه‌بێ. كه‌واتا ئایین هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه دژی چه‌وساندنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان له‌لایه‌ن مرۆڤه‌كانه‌وه بووه و هه‌وڵی جێگیركردنی دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تیی داوه و له‌دژی خۆسه‌پاندنی مرۆڤه‌كانی هه‌لپه‌ره‌ست، ده‌سه‌ڵاتخواز و سه‌رمایه‌خواز شۆڕشی ساز كردووه و كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی هۆشیار و ئاگادار كردووه‌ته‌وه. وه‌ك ئاماژه كاتێ كه شه‌ڕ له نێوان سپای ئیسلام و ده‌وڵه‌تی ساسانیدا ده‌ستپێ ده‌كات ته‌نیا چه‌ند بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌ڵات به‌ده‌ست لهو ده‌وڵه‌ته پان و به‌رینه‌دا مافی خوێندن و نووسینییان هه‌بووه.
خه‌ڵكی ئاسایی كۆیله‌ی ده‌سه‌ڵات بوونه و ته‌نیا له خزمه‌تی ده‌وڵه‌تی ساسانیدا به گه‌وره‌پیاوانی ساسانی خزمه‌تیان كردووه و باجیان داوه. به‌ڵام به هاتنی ئایینی ئیسلام جیاوازی نێوان مرۆڤه‌كان كه‌وته چاڵه‌وه و ئاسه‌واری نه‌ما، كولتووری زینگه‌چاڵ كردنی كچان له دوورگه‌ی عه‌ره‌بستاندا كۆتایی پێهات. مرۆڤه‌كان هه‌موو وه‌ك یه‌ك مافی یه‌كسانیان به‌ده‌ست هێنایه‌وه. ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌بوو كه ساڵانه به‌شێك لهو سه‌رمایه‌ی كه به‌ده‌ستی ده‌هێنا به خه‌ڵكی هه‌ژار و نه‌داری ببه‌خشیبایه. مرۆڤه‌كان پێگه‌ی خۆیان به‌ده‌ست هێنایه‌وه، به‌و چه‌شنه‌بوو كه مرۆڤه‌كان باوه‌ڕیان به ئایینی ئیسلام هێنا. چونكه بیروبڕوا ئه‌گه‌ر له دڵه‌وه نه‌بێ جێگیر نابێ و پاشگه‌ز بوونه‌وه لێی گه‌لێك ئاسانه. كاتێ كه بیرێكی نوێ دێته نێو كۆمه‌ڵگا یاخود ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی وڵاتێك ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا دێت، گه‌ل ده‌سه‌ڵاتیی هه‌نووكه‌یی له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵات و سیسته‌می سیاسیی پێشووتر هه‌ڵده‌سنگێنێت و به‌و چه‌شنه‌ش بوو كه كۆمه‌ڵگای ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست باوه‌ڕیان به ئایینی ئیسلام هێنا. واتا ئایینی ئیسلام مافی بۆ هه‌ژاران و چه‌وساوه‌كان گه‌ڕانده‌وه و ده‌سه‌ڵاتی سته‌مكارانی بنبڕ كرد. ئایینه‌كانی دیكه‌ی ئاسمانی پێش ئایینی ئیسلامیش هه‌مان فه‌لسه‌فه‌یان هه‌بووه.
كه‌واتا له‌م خوێندنه‌وه‌یه‌دا به‌و ئه‌نجامه ده‌گه‌ین، ئه‌وه‌ی كه ئه‌مڕۆ به ناوی ئایینه‌وه ده‌كرێت و ڕوو ده‌دات و مرۆڤه‌كان به‌بێ هیچ چه‌شنه دادگاییه‌كی دادپه‌روه‌رانه یانخود له كوچه و كۆڵانه‌كاندا به‌بێ هۆ ده‌كوژرێن و به قوربانی ده‌كرێن یانخود گرووپگه‌لی جیاواز ڕووداوی سه‌یر و سه‌مه‌ره ده‌خووڵقێنن پێچه‌وانه‌ی ویستی ئایینه و له فه‌لسه‌فه‌ی ئایین به‌دووره. له به‌شێك له ئه‌فریقا مسووڵمانه‌كان به ژن و منداڵ، به پیرولاو له‌لایه‌ن مه‌سیحییه تنئاژۆكانه‌وه ده‌سووتێنرێن، بووداییه‌كانی مه‌یانمار،یش به‌هه‌مان چه‌شن مسووڵمانه‌كان ده‌كووژن، یانخود هندێك له مرۆڤه‌كان له ویلایه‌ته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا بۆ ئه‌وه‌كه له جیهاندا بناسرێن هێرش ده‌كه‌نه‌سه‌ر قوتابخانه‌كان یانخود چه‌ندین كه‌س به كۆمه‌ڵ ده‌كووژن و به‌و چه‌شنه له میدیا و ته‌له‌فیزیۆنه‌كانی جیهانیشدا وێنه و هه‌واڵیان بڵاو ده‌كرێته‌وه.
یان له ئه‌ورووپا هندێك له ڕۆژنامه‌نووسان بۆ ئه‌وه‌كه ناسناو به‌ده‌ست بهێنن و له‌جیهاندا بناسرێن وێنه‌ی پێغه‌مبه‌ری ئیسلام به ناشیرینی و وه‌ك كاریكاتور ده‌كێشنه‌وه و بڵاوی ده‌كه‌نه‌وه. ئه‌م هێرشه‌ش هێرشێكی ناڕه‌وا بۆسه‌ر كه‌سایه‌تییه‌كی مه‌زن و گرینگه كه پیرۆزترین په‌یامی له‌لایه‌ن خووداوه بۆ كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی هێناوه و تووشی هیچ هه‌ڵه‌یه‌ك نه‌بووه كه به‌و چه‌شنه هێرشی ناڕه‌وای بكرێته‌سه‌ر. هێرشكردنه‌كه‌ش له بێڕێزی زیاتر هیچ فه‌لسه‌فه‌یه‌ك له‌خۆ ناگرێت و له مه‌كۆی ئازادی بیروڕادا جێ ناگرێت. هه‌ر كردار و كرده‌وه‌یه‌ك و هه‌موو بیروبۆچوونێكی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی ناتوانێ خاوه‌ن تاییبه‌تمه‌ندی هزری و فه‌لسه‌فی بێت و له ڕیزی بیروڕای ئازاددا خۆی پێناسه بكات. ئه‌گه‌ر هه‌ركه‌س مافی ئه‌وه‌ی هه‌بێ كه هه‌رچی پێ باشه به زمانیدا بیهێنێت، كه‌واتا ده‌شتوانێ ئه‌وه‌ی كه پێی درووسته هه‌وڵ بۆ جێبه‌جێ كردنیشی بدات. واتا ئه‌و دیكتاتۆرانه‌ی كه كاره‌ساتی مرۆییان خووڵقاندووه و ده‌یان هه‌زار كه‌سیان به قوربانی كردووه، ده‌كرێ بڵه‌یین كه ده‌ربڕین و جێبه‌جێ كردنی بۆچوونه‌كانیان مافی سرووشتی خۆیان بووه و ئه‌و بۆچوونانه كه كاره‌ساتی مرۆییان لێكه‌وتووه‌ته‌وه له چوارچێوه‌ی ئازادی بیروڕادا جێ ده‌گرن و خاوه‌نه‌كانیشیان ئه‌و مافه‌یان مسۆگه‌ره كه بۆچوونه‌كانیان به‌كردار بكه‌ن! ئه‌مه به‌و واتایه دێت كه هه‌موو بۆچوونێك شیاوی ده‌ربڕین نییه و ناكرێ وێنه‌ی كردار به‌خۆیه‌وه ببینێت. ڕۆژانه نزیك به چل هه‌زار بیروبۆچوون به مێشكی مرۆڤدا تێپه‌ڕ ده‌بێت، ناكرێ كه هه‌مووی ئه‌و ئیده و بیرۆكانه به‌زماندا بهێنرێن و كردارێزه بكرێن.
له فه‌لسه‌فه‌ی بیر و هزردا بیروڕای جیاواز به جیاوازییه‌كی هزریی و فه‌لسه‌فی ده‌وترێت كه ڕێگه و ڕێچكه‌ی نوێ دێنێته كایه‌وه و ئاره‌سته‌ی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی كۆمه‌ڵگا ده‌گۆڕێت. یانخود به بۆچوونێكی ئاسایی ده‌وترێت كه بۆ ده‌ربڕینه‌كه‌ی به‌ڵگه‌ی پێویست ده‌خرێته‌ڕوو و خاوه‌نه‌كه‌شی به‌رپرسیارێتی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی بۆچوونه‌كه‌ی له‌ئه‌ستۆ ده‌گرێت. ناكرێ ڕق و كینه له چوارچێوه‌ی بیروڕای ئازاددا بخرێته‌ڕوو. له‌به‌ر ئه‌وه ئازادی تا ئه‌و كاته ئازادییه كه ئیزن نه‌درێ بیروباوه‌ڕی تاك خه‌وشدار بكرێت و ئیزن به هێرش كردنه‌سه‌ر ژیانی تاكه‌كه‌سیی هیچ كه‌س و كه‌سایه‌تییه‌ك نه‌درێت. كاتێ كه ئه‌و سنوورانه ده‌به‌زێنرێن ئازادیی به‌شێك له مرۆڤه‌كان خه‌وشدار ده‌كرێت و په‌لامار ده‌درێت و ئه‌وه‌ش ئاڵۆزی سیاسیی و كۆمه‌ڵایه‌تیی به‌دوادا دێت. له به‌رامبه‌ر هه‌ر هه‌ڵه‌یه‌كیشدا دژكرده‌وه ساز ده‌بێ و هه‌ر دژكرده‌وه‌یه‌كیش به‌پێی دۆخ جیاواز و خاوه‌ن قورسایی و تاییبه‌تمه‌ندی تاییبه‌ت به خۆی ده‌بێت.
قه‌د له‌گه‌ڵ ئه‌و سیسته‌مه‌دا نیم كه به بیروباوه‌ڕی كۆمه‌ڵگا بێڕێزی بكات و هه‌ر چه‌مكێكی سیاسیی هێرش بكاته سه‌ر بیروباوه‌ڕی كۆمه‌ڵ له‌گه‌ڵ هزری مندا ته‌با نییه و له ڕاستیشدا ئه‌و سیسته‌مانه‌ی كه به‌و چه‌شنانه بێڕێزی به باوه‌ڕه‌كانی كۆمه‌ڵگه ده‌كه‌ن ئازادی و دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌ڵایه‌تیی به‌دی ناهێنن. ئه‌مڕۆ ته‌نیا كولتووری گه‌لانی موسووڵمانه كه پارێزگاری له بوونی خۆی ده‌كات و له به‌رامبه‌ر ئه‌و هێرشانه‌ی كه ده‌كرێته‌سه‌ری دژكرده‌وه پێشان ده‌دات. بۆیه ده‌ڵێم ئه‌و ڕووداوانه‌ی كه ئه‌مڕۆ له ناوچه‌كه ڕوو ده‌ده‌ن نوێن و له ڕابردوودا ڕووداوی لهو چه‌شنه ڕووی نه‌داوه. كۆمه‌ڵگاش ئه‌وه‌نده هۆشیاره كه ڕووداوه‌كان شی و شرۆڤه بكات و پاش هه‌ڵوێسته‌ی قووڵ بڕیار له‌سه‌ر ڕاستی و درووستییان بدات. ئه‌مڕۆ كۆمه‌ڵگه‌ی گه‌لانی موسووڵمان به كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی گه‌شاوه ئه‌ژمار ده‌كرێن و بڕیاردان له‌سه‌ر ئه‌وه‌كه چه‌نده ئه‌و ڕووداوانه پێوه‌ندیان به ئایینه‌وه هه‌یه گه‌لێك ئاسانه. كاتێ كه ئاماژه به كۆمه‌ڵگای گه‌شاوه ده‌كه‌ین، مه‌به‌ست ئه‌و خاڵانه‌ی باییخه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی كۆمه‌ڵگایه كه له‌نێو پێكهاته‌كانی كۆمه‌ڵگه پێشێل ناكرێن. جیاوازیی نێوان كۆمه‌ڵگای پێشكه‌وتوو و كۆمه‌ڵگای گه‌شاوه ئه‌وه‌یه كه كۆمه‌ڵگا پێشكه‌وتووه‌كان باییخه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی كۆمه‌ڵگا ڕه‌چاو ناكه‌ن، به‌ڵام له كۆمه‌ڵگاكانی گه‌شاوه پێچه‌وانه‌یه. ئه‌وش ڕاسته كه به‌شێك له كۆمه‌ڵگاكانی ڕۆژهه‌ڵاتی نێوه‌ڕاست له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی حوكوومه‌تگه‌لی فاشیست و دیكتاتۆر به‌ڕێوه ده‌چن، به‌ڵام باییخه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان له‌نێو چین و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵ گرینگیی و باییخیان پێ ده‌درێت.
مرۆڤه هه‌لپه‌ره‌سته‌كان هه‌وڵی ئه‌وه‌یان داوه كه ئایین وه‌ك تاكتیك و كه‌ره‌سته‌ی گه‌ییشتن به ئامانج به‌كار بهێنن، لهو ڕێگایه‌وه مرۆڤ كاریگه‌ری له‌سه‌ر ڕووداوه‌كان داناوه و داخوازی تاكه‌كه‌سیی خۆی به ئایینه‌وه پێون كردووه. ئایین داخوازی تاكه‌كه‌سیی جێبه‌جێ ناكات و له به‌رژه‌وه‌ندیی تاكێكی دیاریكراو ناجووڵێته‌وه. فه‌لسه‌فه‌ی ئایین خزمه‌ت به مرۆڤایه‌تیی ده‌كات و مرۆڤه‌كانیش له‌سه‌ر بیروباوه‌ڕی خۆیان به‌رپرسیار و ئازادن كه شێوه‌ی بیركردنه‌وه‌یان چۆن بێ و بیروهزریان له‌خزمه‌ت چیدا به‌كار بهێنن. درووشمی سه‌ره‌كیی ئایین ئاگاداركردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كانه له‌سه‌ر كاروكرداریان و هاوكات مرۆڤیش سه‌ربه‌ست و ئازاده كه كام ڕێگا بۆ گه‌ییشتن به سه‌ربه‌ستیی و سه‌ربه‌رزیی كۆتایی هه‌ڵبژێرێت.
هه‌نووكه چه‌ندین سیسته‌می سیاسیی له‌ناوچه‌كه بوونیان هه‌یه كه پێیان وایه بنه‌ماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام له‌به‌رچاو ده‌گرن، به‌ڵام پێچه‌وانه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئایین بیر ده‌كه‌نه‌وه. ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی وڵاتێكی وه‌ك ئێران بنه‌ماكانی ئایینی ئیسلام له‌به‌رچاو ناگرێت و ڕێز له ئیراده‌ی گه‌ل ناگرێت، هاوكات خۆی به سیسته‌مێكی ئایینی پێناسه ده‌كات و به‌بێ له‌به‌رچاو گرتنی بنه‌ماكان و هێڵی سه‌ره‌كیی ئایینی پیرۆزی ئیسلام كۆمه‌ڵگا سه‌ركوت ده‌كات و ڕێ له گه‌شه‌سه‌ندنی كۆمه‌ڵ ده‌گرێت و به‌رده‌وام نه‌ته‌وه‌كانی بنده‌ستی سه‌ركوت ده‌كات و هه‌وڵ بۆ شۆردنه‌وه‌ی كولتووریان ده‌دات. ڕۆژانه ده‌یان كه‌س و كه‌سایه‌تیی به‌بێ بوونی دادگایه‌كی دادپه‌روه‌رانه دادگایی ده‌كرێن و حوكم ده‌درێن. له ئه‌گه‌ری بوونی دادگایه‌كی دادپه‌روه‌رانه‌دا به‌شێكی زۆر لهو كه‌س و كه‌سایه‌تییانه ئازاد ده‌كران و گیرۆده‌ی كونجنشینیی به‌ندیخانه نه‌ده‌بوون یانخود له‌سێداره نه‌ده‌دران. به‌ڵام ڕژیمی ئێران ملهوڕانه بڕیار ده‌دات و درز ده‌خاته نێوان پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگا و ئایین. هه‌میشه له سیسته‌می سیاسیی ئێراندا ئه‌و تاكانه‌ی كه له‌ژێر ناوی ئاییندا ده‌سه‌ڵاتیان به‌دست هێناوه فره چه‌شنیی، فره ڕه‌نگیی، فره گه‌رایی و بیروبۆچوونی جیاواز له بنه‌مای سیاسیی وڵات به له‌مپه‌ر و هه‌ورازونشیو پێناسه ده‌كه‌ن و به‌ربه‌ره‌كانێی له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن، چونكه پێیان وایه كولتووری كراوه و به‌ربڵاو، فره چه‌شن و فره ڕه‌نگ ده‌سه‌ڵاتیان سنووردار ده‌كات و ده‌بێته هۆی لاوازكردنی ڕۆڵیان له كۆمه‌ڵگا دا. ئه‌وه‌ش سه‌ر له كۆمه‌ڵ و كۆمه‌ڵگا ده‌شێوێنێت و كۆمه‌ڵگه و چینه‌كانی نێو كۆمه‌ڵ ئاشتی و ئارامی به‌خۆیانه‌وه نابینن و ڕۆژ له دوای ڕۆژ كێشه و قه‌یرانی كۆمه‌ڵگه گشتگیر ده‌بێت.
ته‌نانه‌ت هندێك له سه‌ركرده‌كانی ڕژیم له‌پاش تێپه‌ڕاندنی ته‌مه‌نێك له‌خزمه‌ت به سیسته‌می سیاسیی ئێران هه‌نووكه متمانه‌ی ڕژیمیان له‌ده‌ست داوه و له به‌ندیخانه‌دا به‌ند كراون. به‌شێكی زۆر لهو كه‌سایه‌تییانه‌ی ڕژیم كه هه‌نووكه وه‌لانراون له بنه‌ڕه‌تدا داڕێژه‌ری بنه‌مای چه‌مكی سیاسیی ڕژیم بوونه. به‌ڵام ئایینی ئیسلام پێچه‌وانه‌ی ڕوانگه‌ی ده‌سه‌ڵاتی سیاسیی ئێرانه و بنه‌ماكانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام له‌گه‌ڵ بناغه‌كانی چه‌مكی ڕژیمی تاران ته‌با نییه. ئایینی ئیسلام ده‌رفه‌ت به مرۆڤ ده‌دات كه خوێندنه‌وه‌ی نوێ بۆ ژیان بكات و له بڕیاردان سه‌ربه‌ستی ده‌كات. به‌ڵام ڕژیمی ئێڕان ده‌رفه‌ته‌كان له‌نێو ده‌بات و ته‌نیا ڕێ به وه‌لایه‌تی فه‌قی ده‌دات كه له پێوه‌ندی به كۆمه‌ڵگا و ژیانی تاكه‌كا‌نی كۆمه‌ڵ بڕیارده‌ری سه‌ره‌كیی بێت. له ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا به ڕوونی ئاماژه به‌وه كراوه كه كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی له ده‌یان نه‌ته‌وه‌ی جیاواز پێك دێت كه هه‌ركام لهو نه‌ته‌وانه زمان و ناسنامه‌ی تاییبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه.
ئه‌مه له كاتێك دایه كه كۆماری ئێران پێچه‌وانه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی ئایینی پیرۆزی ئیسلام هه‌وڵ ده‌دات كه زمان و ناسنامه‌ی به‌شێك له كۆمه‌ڵ كه له ئاییندا به‌ڕوونی ئاماژه به‌فره نه‌ته‌وه‌یی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی كراوه له‌نێو ببات و ته‌نیا نه‌ته‌وه‌یه‌ك وه‌ك ناسنامه‌ی فه‌رمی وڵات بناسێنێت. سه‌ركوت كردنی نه‌ته‌وه‌كانی جیاوازی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی پێچه‌وانه‌ی ویستی ئایینه. فره نه‌ته‌وه‌یی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تیی له‌مه‌ڕ تووندوتۆڵ كردنی پێوه‌ندی نێوان پێكهاته‌كان و بوونی پێوه‌ندی بته‌و له‌نێوان گه‌لانی جیاواز به خاڵێكی گرینگ و پڕ باییخ هه‌ژمار ده‌كرێت.
درێژه‌ی هه‌یه…
کاک فەتاح ئەمیری “روماننووسی بە توانا” کۆچی دوایی کرد.
بیـرۆکە لە چـیرۆکی منـداڵان.. رەزا شـوان
سوریه و رۆژئاوا؛ چه سرنوشتی خواهند داشت؟ با نگاهی به تاریخ سوریه، از تاسیس تا امروز
وتووێژی من ساڵە نەڵۆسی لە بەرنامەی وێژمان، کوردکاناڵ
شەڕی ئێدە و ئایین ناکەین، مەلا برایمی مەجید پور 
بۆچی رووخانی رژێمی ئەسەد و سووریام پێخۆشە!؟..، هەڵۆ بەرزنجەیی 
وال‌استریت ژورنال: ترامپ در حال بررسی حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران است.
ڕوانگەی ناوەندی بەڕێوەبەریی حیزبی دێموکرات لەبارەی ڕووداوەکانی سووریە
گـرنگـیـیەکانی کـنجکاوی بۆ منـداڵان.. رەزا شـوان
روخانی رژێمی بەعسی سوریا، عوسمان کەوکەبیشاد
9 دیسەمبەر رۆژی قەدەغەكردنی جینۆسایدو رێزگرتن لە قوربانیانە
کۆڕیادی هاوڕێ قاسم قارەمانی ، وێنە و فیلم
دیکتاتۆری 53 ساڵەی بنەماڵەی ئەسەد کۆتایی هات و پیرۆزبایی لە گەلی سوریا دەکەین
بیرەوەری:هەڵوێستێکی جوانمێرانە بۆ پووچەڵکردنەوەی پلانێکی زیانباری کۆماری ئێسلامی، بە بۆنەی ڕۆژی پێشمەرگە،سەدیق باباییی
بە خاکسپاردنی هاوڕێ قاسم قارەمانی لە شاری ڤیسترۆسی سوید
ڕژێمی ئەسەد کۆتایی پێدێت؟ کورد لە ڕۆژئاوا چی بکات و چی نەکات؟، د. خالید خەیاتی
پێشهاتەکانی سووریا و لێکەوتە ناوخۆیی و هەرێمییەکانی، شێرکۆ کرمانج
فەهمی کاکەیی: ساڵی رابردوو 7 هەزار منداڵی کورد لە سوێد زمانی کوردییان دەخوێند
پرویز ناتل خانلری و {شعر عقاب (پوشکین)، سەعی سەقزی
سمینارێك لەسەر جینۆسایدی كورد لە كۆنگرەی 23 ی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە شاری لاهای هۆڵەندا
دەتەوێت ڕۆژئاوای کوردستان بپارێزی؟ دەبێت لە حەلەب شەڕی خۆت بکەی، مەیسەم مورادی
چەند هەواڵێک و کورتە فیلم لە سەر ئالۆزیەکانی سوریە
کۆچی دوایی هاوڕێ قاسم قارەمانی و ئاگاداری بەخاکسپاردن و یاد کردنەوە
نایلا خەڵاتگری خەڵاتی ئاشتیی نیودەوڵەتی منـداڵان.. رەزا شـوان- ئێمە هەر بەیەک چاو دەبینین !، مەلا برایم مەجید پوور
یادێک لە سێ شەهید، کە یەکیان هەرگیز نەگەڕایەوە، عەلی هاشمی
هۆرامان / شاهۆ/ شاوە/ ئەشاوەهوو، سدێق بابایی
رەهەنـدی نەتەوەیی و نیشـتمانی لە هـۆنـراوەی منداڵان.. رەزا شـوان
نتانیاهو: اسرائیل به برنامه هسته‌ای حکومت ایران ضربه زد
هــــــــــــــاڵ؛ ڕۆمان ، سدێق بابایی
كەركووك لە نێوان هەردوو ئاماری 1947-1957، عەلی مەحمود محەمەد
گەشەكردنی كەركووك لە قەبارەو ژمارەی دانیشتوان ، عەلی مەحمود محەمەد
بۆ کێ دەنووسی؟!، برایم فەڕشی 
لە خۆم دەگەڕێم، برایم فەڕشی
پرونده ۵۴ هزار صفحه‌ای فساد ۵۲ مقام ارشد جمهوری اسلامی
تایبەتمەنـدییەکانی پاڵەوان لە چـیرۆکی منـداڵان.. رەزا شـوان
هەڵبژاردنی پارلەمانی کوردستان، عوسمان کەوکەبی شاد
” هەتا ئێستاش رۆژ نییە تاوێک بۆ دایک و باوکم نەگریم” سالۆ مولەر ، و. هەڵۆ بەرزنجەیی
عصیان آهو؛ بازپس‌گیری زنانه بدن
یادێک لە شەهیدی فەرماندە جەعفەر بایەزیدی (چەعفەر کۆمەڵە)، عەلی هاشمی
کریستینا هامۆک کۆچ دەبێتە یەکەم کەشتیوانی ژن بۆ سەر مانگ.. رەزا شـوان
مافی كەمایەتییەكان لە نێوان رەیان شارباژێڕی و مونا چۆمانی، عەلی مەحمود محەمەد
بەس نیە شەڕو دووبەرەکی ؟!، مەلا برایم مەجید پوور
یەکەم هێرشی ئاشکرای ئیسرائیل بە فڕۆکەی شەڕکەر بۆ سەر ئێران، بۆچوونی مەنسوور عەزیزی و عەلی جەوانمەردی
خەبات بۆ پاراستنی یەکڕیزیی هەرێمی کوردستان، د. سامان شاڵی- پارتی چەپی ئەڵمانی لە دووڕیانی: دەستپێکێکی نوێ و هەڵوەشانەوە دا، هەڵۆ بەرزنجەیی
ماسییه زیته، سەعی سەقزی
بە خاکسپاردنی هاوڕێ موتەلیب حەریقی لە ستۆکهۆلـم
خاتوو ریـپـین چـیرۆکنووسێکی ئـۆسترالـییە بۆ منـداڵان.. رەزا شـوان- دەڵێـێ بــەهــەشــتــی خــوایــە، مەلا برایم مەجید پوور
ئاگاداری/ مەڕاسیمی بەخاكسپاردنی خاڵ موتەلیب
خەڵاتی ئاشتی نۆبێل ٢٠٢٤، عوسمان کەوکەبی شاد
شیوەنی دوای هەڵبژاردن، عەلی مەحمود محەمەد- تانیشک بچووکترین وەرگری دکتۆرایە لە جیهـان.. رەزا شـوان
به نوشته‌ای از مترجم (محمد خاکی) بنگریم !، سه‌عی سه‌قزی
کۆچی دوایی موتەلیب حەریقی (خاڵە موتەلیب)
سهركهوتنی حهماس!، عهبدولهتیف ئهلمهناوی
چەند چالاكییەك لە رۆژی جیهانی دژ بە ئیعدام
ویرانکردن خاورمیانه و قتلعام مردم آن منطقه توسط دولتهای اسرائیل و ایران و امریکا!، سەعی سەقزی
چۆن وەک هەرێمی کوردستان لە جەنگی ئیسرائیل و بەرەی مقاوەمە بڕوانین؟، زوبێر رەسوڵ
ئیسرائیل و حیزبوڵا و لوبنان، مهریوان وریا قانع- فـانتـازیـا لە وێـژەی منـداڵان.. رەزا شـوان
- ئەخلاقی ئیسلامی و تایبەتمەندیەکانی ، مەلا برایم مەجیدپوور
- هێڕشی موشەکی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل، عوسمان کەوکەبیشاد
کاریگەرییەکانی هێرشەکەی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل لەسەر پرسی کورد!، شهریف عەلی
بۆچی چارەنووسی فەلەستینییەکان وەکو ئێمەی لێهات؟، موفید محەمەد نوری
سرویس امنیتی سوئد از «احتمال نقش ایران» در حملات نزدیک سفارت‌های اسرائیل در کپنهاگ و استکهلم خبر داد.
هێرشی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل، ئەوە دوهەم هێرشی ئێرانە، وەک رێکەوتنی ژێر بە ژێر یان تەڵە دەچێ، ساڵە نەڵۆسی
حیزبوڵڵای لوبنان کوژرانی حەسەن نەسروڵڵای راگەیاند
به مناسبت دومین سالروز (جمعه سیاه) زاهدان ، سەعی سەقزی
بۆ هونەرمەندی نەمر فەتانە وەلیدی، سەعی سەقزی- لە جەنگی حیزبوڵا-ئیسرائیل، تا شەرەفکەندی و ڕیفراندۆمی باشوری کوردستان!، شهریف عەلی
هاو سەنگەری دێرین ” لە وڵامی پرسیارەکەت کە نووسی بووت دەبێ چ بکەین” ، مەلا برایم مەجید پوور- وێـژەی منـداڵان لە رووسـیا.. رەزا شـوان
ڕاگەیاندنی کۆمەڵە بە بۆنەی گیانبەختکردنی هاوڕێ ڕێبوار کەریمیان
هێرشی گەورەی مووساد بۆ سەر حیزبوڵا لە رێگای تەقینەوەی پەیجەر
یادێک لە کاک سەعیدی لێو بەبزە، سەید عەلی هاشمی
چارەنووسی نادیاری کوردی ڕۆژهەڵات له باشووری کوردستان؟، د. کامران ئەمینئاوە- بــاوەڕ ، مەلا برایم مەجید پوور
بەیانی باش ژینا- ژینانامە، برایم فەڕشی
