نەریتی پڕۆسەی هاوسەرگیری

نەریتی پڕۆسەی هاوسەرگیر لە ئامادەکردنی : محەممەد چاوشین

لەبواری هەڵبژاردنی هاوسەری داهاتوو، كوڕ یان كچ مافی یاسایی و ئاسایی خۆیەتی كە لەو بوارەدا بڕیار لەسەر داهاتووی خۆی بدات و كەسی جێگای ڕەزامەندی خۆی دەست نیشان بكان، داب ونەریت لەزۆربەی كۆمەڵگاكاندا واباوە كە سەرەتا كوڕان دەست نیشانی هاوسەری داهاتووی خۆیان دەكەن و دواتر دەچنە داوای كچەكە، بەڵام ئەوەی جێگای هەڵوەستە بەسەر كردنە لە كۆمەڵگای ئێمەدا بۆچی كچ ناتوانێت لەو كوڕەی كە خۆی مەبەستیەتی داوای هاوسەرگیری بكات ؟

ئەوپرسیارە یەكێكە لەپرسیارە زۆرگرنگ و سەرنج راكێشەكان و لەوانەیە بۆ زۆرێك لە كچان و كوڕان گرنگی تایبەت بەخۆی هەبێت. هێندێك لەسەر ئەو باوەڕەن كە بۆچی تەنها كوڕان بۆهاوسەرگیری داوا لەكچان دەكەن؟ چی دەبێ ئەگەر زەمینە لەبار بێت و هەل و مەرج گونجاوبێت، كچانیش بچنە داوای ئەو كوڕەی كە خۆی مەبەستیەتی؟

(شەهێن) قوتابی زانكۆیە و ئەو حاڵەتە زۆر بەئاسایی وەردەگرێت و وتی «بەلامەوە ئاساییە ئەگەر كچێك بچێتە داخوازی ئەو كوڕەی كە خۆی مەبەستیەتی. ئەو حاڵەتە لە ڕابردووشدا لەناو فەرهەنگ و كوولتووری ئێمەدا هەر هەبووە. بۆنموونە دایكان و باوكان بەیەكەوە دادەنیشتن و بۆ هاوسەری داهاتووی كچەكەیان كوڕێكیان دەست نیشان دەكرد، پاشان كوڕ و كچەكەیان بەیەكتر دەناساند و دواتر مەراسیمی هاوسەرگیرییەكە دەستی پێدەكرد».

بەبڕوای شەهێن، ئەو شێوازە لە هاوسەرگیری ئێستا سەركەوتووتر بووە، چونكە ئێستا بەپێی هێندێك سەرچاوە ڕێژەی تەڵاق و لێك جیابوونەوە زیادی كردووە.

هەڵبەت دەبێ ئاماژەش بەوە بدەین كە هەموو كچەكان بەوشێوازە بیرناكەنەوە و پێیان خۆشە كوڕان بێنە داوایان و پاشان لەناو ئەو كوڕانەدا كەسی جێگای پەسندی خۆی هەڵبژێرێت.

ئەوەتا «ڕێزان ئەبوبەكر»یش دژی قسەكانی «شەهێن» دەوەستێتەوە و تەواو دژی ئەوەیە كچان بچنە داخوازی كوڕان.

رێزان پێی وایە كچ هەست و دڵ و دەروونێكی ناسكتر لەكوڕانی هەیە و ئەگەر وەڵامی»نا»لەكوڕەكە وەربگرێتەوە ئەوا كاریگەری خراپ لەسەر هەستی ئەو كچە درووست دەكات.بەبڕوای ڕێزان، ئەگەر كوڕان وەڵامی «نا»ش لە كچەكەوە ببیستن، ئەوا بەلایەوە ئاساییە و كاریگەرییەكی ئەوتۆی لەسەر درووست ناكات.

داخوازی كچان لە كوڕان بۆ پێكەوەنانی ژیانی هاوسەرێتی پرسێكی فەرهەنگی و كولتوورییە و لە یاسا و شەرعیشدا هیچ بەربەستێكی لەبەردەمدا نییە، بەڵام بەپێی عورف، ئەوە كوڕانن كە دەبێ بچنە داوای كچان.

ئەگەر كوردستانی خۆمان لەبەر چاو بگرین، ئەوا بۆ پڕۆسەی هاوسەرگیری،داب و نەریتی گشتی وایە كە «ماڵی «كوڕ»ەكە دەچنە داوای «كچ»ەكە و بەوشێوازە پڕۆسەكە بەڕێوە دەچێت . لەوانەیە حاڵەتی زۆر دەگمەنیش هەبن كە ئەو پڕۆسەیە بە پێچەوانەوە ئەنجام درابێت، واتا ماڵی باوانی كچەكە داوایان لەماڵی كوڕەكە كردووە كە خزمایەتیییەكی نوێ سازبكەن. بەڵام ئەگەر چاوێك لەچەند وڵاتێكی دنیا بكەین، ئەو پڕۆسەیە تەواو پێچەوانەیە، بۆنموونە :

وڵاتی «مەغریب»، كچانی ئەو وڵاتە بۆ پڕۆسەی هاوسەرگیری دەست پێشخەرن و دەچنە داوای كوڕان. كچانی ئەو وڵاتە پێیان وایە كە ئەوكارەی ئەوان مایەی شەرم و سەرشۆڕی نییە وەك هێندێك كەس وای لێك دەدەنەوە،بەڵكوو ئەوان بە حاڵەتێكی زۆر ئاسایی وەری دەگرن.

یان وڵاتی»گینە» لە ئەفریقا، هەروەها لەباشوری وڵاتی چینیش، خێڵێكی گەورە بەناوی «موسوا» دەژین كە لەناوخۆیاندا تەواو «ژن سالار»ن و كچان بڕیار لەسەر پڕۆسەی هاوسەرگیری خۆیان دەدەن و دەچنە داوای ئەو كوڕەی كە خۆی دەست نیشانی كردووە.یان شاری»لۆیۆ» لە ڕۆژئاوای وڵاتی ئۆكرانیا كە بەپێی دواین سەرژمێری، 85% دانیشتوانەكەی ئافرەتان پێكی دەهێنن. ئەو ناهاوسەنگییەش لەبواری ڕێژەی «نێر» و «مێ»دا وای كردووە كە كچان داوای هاوسەرگیری لەكوڕان بكەن.ئەو شارە بەوە ناسراوە كە لەهەموو ڕوویەكەوە خەڵكەكەی سادە و ساكارن و ئەمەش وای كردووە كە كچان بێ هیچ دەردە سەرییەك بچنە داخوازی كوڕان و داوای هاوسەرگیرییان لێ بكەن.

لەلایەن خۆشیەوە»رەشید زەرواوی» كە گەنجێكی نیشتەجێی ئەوروپایە دەڵێ : « هیچ كام لەو دوو ڕێكارە باش نین و پێموایە لەو ڕێگەوە جا چ كچ بچێتە داخوازی یان كور، كچان و كوران ناتوانن خۆیان بە سەربەستی هاوژینی خۆیان دیاری بكەن». ئەو گوتیشی» لە ڕوانگەی منەوە زیاتر پێویستە هەردوو كچ و كور یەكتر بە باشی بناسن و پاشان پێكەوە بریاری ژیانی هاوبەش بدەن و لەگەڵ كەس و كاریان بەبێ ترس و دڵەڕاوكێ باسی بكەن، واتە خۆیان هەموو كارەكانی داخوازی تەواو بكەن و تەنیا رۆژی بەیەك گەیشتن و ئاهەنگی ئەو رۆژە بۆ كەس و كار بێڵنەوە».

«عەلی ڕەسوڵ»یش قوتابی زانكۆیە و پێی وایە كۆمەڵگای ئێمە هێشتا قوناغی هاوڕێیەتی لە نیوان كچ و كوڕدا تێنەپەڕاندووە چ جای ئەوەی كچ بچێتە داخوازی كوڕ .ئەوە لەكاتێكدا هەموومان باش دەزانین كەسەرەتای هەموو زەواجێك لەیەكتر ناسینێكی ئاسایییەوە دەبێ دەست پێ بكات، كچی كۆمەڵگەی ئێمە تەنانەت ئامادەنیە دەستپێشخەری هاوڕێیەتی بێت چۆن چاوەڕێبین هێندە جورئەتی ئەوەی هەبێت بێتە داخوازی كوڕێك.

گەنجێكی تر كەخۆی بە «هێژا مەنگوڕ» ناساند، ئەویش بەو شێوەیە بۆچوونی خۆی دەخاتەڕوو : «پێموایە چونە خوازبێنی هیچ كێشە نیە چ كور چ كچ بیكا لە یەكتر، كێشەی گەورە دەست وەردانی بنەماڵە و خزم و كەسی نزیك و دورە لە هاوسەرگیری و بریاری نابەجێیە لە سەر ژیانی دوو كەس، دوو كەس كەیەكتریان خۆش ویست دەبێ رێز لە خۆشەویستی و بریاری ئەو دوو كەسە بگیرێ و هاوكارییان بكرێ بۆ پێكهێنانی ژیانی هاوبەش».

«هەرێم حەسەن»یش شاعیرێكی گەنجە و بەشێوەیەكی ئاسایی سەیری ئەو بابەتە دەكات و دەڵێت : شتێكی ئاساییە و بەگونجاوی دەزانم كە كچێك خۆی بچێتە داخوازی كوڕێك بۆئەوەی ئەو ڕێچكەیە بشكێنرێ كە لەكۆنەوە بۆمان ماوەتەوە، بەمەش هەم كچان زۆر نامێننەوە و لەكاتی خۆیدا شوو دەكەن، هەمیش ئەو حاڵەتە كەم دەبێتەوە كە كچێك نەتوانێ بڕیار لەسەر كوڕێك بدات كە خۆشی دەوێ و مەبەستیەتی هاوسەرگیری لەگەڵ بكات.

بەبڕوای هەرێم،گرنگ سەركەوتنی پڕۆسەی هاوسەرگیرییەكەیە و گرنگ لەوەدانییە كە هەردەبێ كوڕ بچێتە داوای كچێك و لەسەر ئەو شێوازە تەقلیدیە بەردەوام بین.

«ئەحمەد سەیدە» كە ماوەی چەند ساڵێكە ژیانی هاوسەری پێك هێناوە لەوبارەوە گوتی « شكاندنی كۆت و لەمپەرەكان،بوێری دەوێ،چونكە وەها بابەتێكی گرنگی كۆمەڵایەتی كە زەمانێكی زۆرە بەردەوامی هەیە، لە زیانی ژنانە، بەردەوام كێشە بووە بۆیان.مافێكێ سرووشتی ئافرەتە وەها داوایەك بكات، گوشارێك بخاتە سەر كەسە نزیكەكانی، بەڵام دەبێ ڕۆژێك بێت پێویست بە داخوازی نەكات،مادام ئەوان دەیانەوێت پێكەوە ژیانی نوێ دروست كەن.بەڵام كۆی پرسەكە ئەوەیە ئافرەت بێ ترس و كۆت،بە دڵنیایی بڕیار لە دەست خۆی بێت نەك كەسوكار».

هەرسەبارەت بە شێوازی ژن و ژنخوازی لە وڵاتانی دنیادا، وڵاتی هیندووستانیش بۆ باس كردن دەشێت.لە وڵاتی هیندوستانیشدا واباوە كە كەس و كاری كچەكە داوای هاوسەرگیری لە كەس وكاری كوڕەكە دەكەن .لە كۆمەڵگای هیندووستاندا كە فەرهەنگ و داب و نەریتی تایبەت بەخۆی هەیە، ئەو شێوازە لە هاوسەرگیرییە، لە شان و شكۆی كچەكە كەم ناكاتەوە و لەبەر چاوی خەڵك سوك نابێ وەك لەوڵاتی خۆماندا هێندێك كەس وای دەبینن . تەنانەت ئەگەر ماڵی كچەكە وەڵامی «نا»ش لەماڵی كوڕەكە وەربگرنەوە ئەوا بە ئاسایی وەری دەگرن و هیچ كاریگەرییەكی خراپ لەسەر كچەكە درووست ناكات.

بەڵام لەوڵاتێكی وەك وڵاتی ئێمەدا كە جۆری فەرهەنگ و بیركردنەوەمان دوورە لە شێوازی بیركردنەوەی هیندووستان، شێوازی داخوازی كردن تەواو پێچەوانەیە.

«سۆران»یش بۆچوونی وایە كێشەكە لە شوێنێكی دیكەیە كە بە ناوی دین و نەریتی مرۆڤی كۆن خەریكن چوارچێوەیەكی قانوونی بۆ پێشێلكردنی مافی مێیینە دادەڕێژن. لە كۆمەڵگایەكی پێشكەووتوودا پیاو مافی چی هەبێت، ژنیش پێویستە خاوەن هەمان ماف بێت. جا ئەوەی كە كەڵك لەو مافە وەردەگرێت یان نا پێوەندیی بە خودی ئەو ئافرەتەوە هەیە كە لەم كۆمەڵگایەدا دەژی. من لام وایە ئەم ڕێزگرتنە لە مافی بەرامبەر و مافی بڕیاردان لەسەر چارەنووسی تاك لە ژیانی شەخسی خۆیدا یەك لەو سنوورانەیە كە مرۆڤە ڕووناكبیر و عوامەكان لە یەك جیا دەكاتەوە.

سەر چاوە : ماڵپەری رێگای کوردستان