فینۆمینۆلۆگی تیرۆریزمی ئیسلامی!، برایم لاجانی

کردەوە تیرۆریستیەکانی ئەم چەند ڕۆژەی دوایی کە لە برۆکسل، پێتەختی بلژیک،  ناوەندی بڕیاردانی  ئورووپادا ڕوویاندا، جارێکی دیکەش مەترسی تیرۆریزمی ئیسلامی

و پێویستی بەربەرەکانی لەگەڵ ئەوی کردە سەرتیتری هەواڵەکانی دونیاو ئەجیندای ناوەندەکانی بڕیار و سیاسەتگوزاری.

بۆ ناسینی هەر دیاردەیەکی سروشتی و سیاسی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی فینۆمینۆلۆگی وەک میتۆدێکی زانستی و ئەکادیمیک بەکار دەبەین. لەو ڕیگایەوە دەتوانین تایبەتمەندی و سیفاتەکانی هەر دیاردەیەک دەستنیشان بکەین. بۆ بەربەرەکانی دەگەڵ تیڕۆریزمی ئیسلامیش، دەپێشدا دەبێت ئەو دیاردەیە بناسین و پاشان ڕێوشوێنەکانی  بەربەرکانی دەگەڵ ئەو بدۆزینەوە.

لە یەک وتەدا تیرۆریزمی ئیسلامی، نیشانەیەکە لە  ململانێ و کێشەی نێوان شارستانیەتیە جۆراوجۆرەکان. کێشەو ململانێیەک کە لە باشوری ئاسیاوە تا پاریس و بلژیک و لەندەن و مادرید و تەنانەت ئەمریکا و کاناداو ئوسترالیای کردۆتە مەیدانی شەڕیکی خوێناوی. چەکی دەستی ئیسلامی ڕادیکاڵ و تووندڕەو لەو شەڕو ململانێیەدا، بریتیە لە تیڕۆڕی کوێر. واتە خۆتەقاندنەوە، خۆکوژی و کوشتنی سەدان و هەزاران کەس.

لە ئاخروئۆخری قەڕنی رابردوودا، پاش هەڵوەشانی سۆڤیەت و کۆتایی هاتنی شەڕی سارد، سامۆئیل هانتینگتون، بە چاوگێڕانێک بە وەزعی تازەی جیهانی ئەودەمدا، نەزەریەی  ململانێ و کەڵەوەکێشی نێوان شارستانیەکانی هێنایەگۆڕ.

ئەو گوتی ئیتر ململانێی میلیتاریستی و هەوڵدان بۆ داگیرکردن و پەرەپێدانی قەڵەمڕەوی  سیاسی و دەستداگرتن بەسەر خاکی میللەتانی دیکەدا، جێگای خۆی دەدات بە کەڵەوەکێشی و ململانێی  نێوان فەرهەنگ و کولتوور وشارستانیەتە جۆراوجۆرەکان. ئەو هەر ئەودەم وتی کە بەشێک لە خەڵکی دونیا وەک دوژمن تەماشای  شارشتانیەتی ڕۆژئاوایی دەکەن. بۆیەش پێشبینی ئەوەی کردبوو کە لە داهاتوودا بایەخ و نرخە فەرهەنگی و کولتوریەکان دەبنە مایەی شەڕ و گێرەوکێشە گەورەکان.

هانتینگتۆن ئەو ململانێیەی لە نێو هەموو فەرهەنگ و کولتورەکاندا دەدی. ناوبراو کولتوروفەرهەنگی کۆنفوسیۆسیشی خستبوە نێو چوارچێوەی تیئوریەکەی خۆی. بەڵام ململانێی شارستانیەتی چینی و کۆنفۆسیۆسی لەگەڵ شارستانیەتی رۆژئاوایی بە ئاقارێکی دیکەدا ڕۆیی.

 ئەو ململانێیە بریتیە لە ململانێی ئاسایی  و ڕەقابەت.  چین و فەرهەنگی کۆنفوسیۆسی هەرگیز نەیویستوە و نای هەوێت شارستانی ڕۆژئاوایی لە نێوبەرێ. هەموو هەوڵی  فەرهەنگی کۆنفسیۆسی ئەوەیە لە فەرهەنگی ڕۆژئایی فێربێ و دەرس و دەسکەوتەکانی ئەو باکاربێنی بۆئەوەی لەو ململانێیەدا وەپێشی کەوێ و سبقەتی لێبگرێ.

بۆیە لەجیاتی دوژمنایەتی بیسنس و  تەعامولی دەگەڵدەکا. ئەوەتا دەبینین چین لەو ململانێەدا خەریکە لە سەرمەشقەکانی ڕۆژئاوایی نزیک دەبێتەوە. هەر ئێستا چین ئۆکۆنۆمیەکی گەورەترە لە ئەمریکا و شان لە شانی  ئۆکۆنۆمی  یەکیەتی ئورروپاش دەدات.  سەنگاپوور، هۆنکۆنگ، مالزی و کۆریای جنوبی و تایوانیش کە هەر لەو ستڕاتیژیە ئیلهام وەردەگرن، خەریکە  دەگەنەوە ئاستی تەمەدونی ڕۆژئاوایی.

 

لەو نێوەدا شارستانیەتی ئیسلامی کە بە داخەوە رێگای داوە ئیسلامی تووندڕەو نوێنەرایەتی و رێبەرایەتی بکا، لەجیاتی مامەڵەو و بیسنس و بدەوبستان دەگەڵ شارستانیەتی رۆژئاوا، ڕێگای دوژمنایەتی هەڵبژاردوە.

دووژمنایەتیەک کە لە شێوە و میتۆدی پڕ لە توندوتیژی کوێر و تیرۆردا خۆی نیشاندەدا.  لەو شەڕوبەربەرەکانیەدا توندوتیژی و تیرۆر وەک ئۆکسجین بۆ مان و هەناسەدانی ڕادیکالیزمی ئیسلامی پێویستن.  هیچ مەیلێک بۆ بدەوبستان و دیالۆگ وبیسنس و مەداراو تەحەمول لەخۆی نیشان نادا. لەوەش زیاتر هیچ سنوورێک بۆ پەلامار و هێرش و دەستوەشاندن ناناسێ. تا  ئیمتیازی بدەیەی پڕرووتر دەبێ و پتر دێتە پێش. تا تۆڵێرانسەو تەحەمولی زیاتر بەرانبەر ئەو لە خۆت نیشاندەی، ئەو هارتردەبێ. ئەو تیرۆریزمی ئیسلامیە، ئەو ئیسلامی تووندڕۆیە، ئەو ڕادیکاڵیزمی ئیسلامیە هەر بەوجۆرەی کە لە شارەگەورەکانی ڕۆژهەلاتی نێوەراست و ئەفغانستان و پاکستان و لە سێبەری ئیستبداو گەندەڵی و  فەقردا گەشەدەکا، لە نێو ئازادی و دێموکراسی و رەفاه و سەعادەتی  مەوجود لە پاریس و بلژیک و ئۆسلۆ و فرێدریکستادیشدا سەرهەڵدەدا. ئەگەر هەژاری و نەداری و دیکتاتۆری لە کۆمەڵگاکانی رۆژهەلاتی نێوەڕاستدا دەبنە زەمینەی  درووست بوونی، رەفاه و  پسامۆدێڕنیزم و نسبیەتی فەرهەنگی و فرەکولتووری و تۆڵێڕانسەی فەرهەنگی و دینی و مەزهەبی و پلۆڕالیزمی سیاسی و فەرهەنگی و کولتووریش دەبنە مایە و زەمینەی هەڵدان و گەشەکردنی. هەر بەو ئەندازەی لە سێبەری سەرەڕۆیدا سەرهەڵدەداو گەورە دەبێت، لە سێبەری ئازادیشدا پەروەردە دەبێت.

 

لە ڕاستیدا ئەوە ئازادیە کە لە تەمەدونی ڕۆژئاواییدا هەیەو  ڕادیکالیزمی ئیسلامی بۆی تەحەمول ناکرێ و بە هەموو جۆرێک دوژمنایەتی دەکات.

ئەو دوژمنایەتیە لە وەڕا دێ کە ئیسلامی تووندڕەو ناتوانێ ئازادی قبووڵ

بکات. ئازادی بە مانای ئازادی عەقیدەو بەیان، ئازادی دەربڕین ، ئازادی هەڵبژاردنی دین و مەزهەب ، ئازادی هەڵبژاردنی شێوەی ژیان و سیستەمی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی، ئازادی سەربەخۆبوون، ئازادی فەردی و ئیندیڤیدوێل، ئازادی چاپ و بڵاو کردنەوە، ئازادی کاری هونەری و فەرهەنگی و موزیک و نەققاشی و  پەیکەرسازی و خەللاقیەتی ئەدەبی و هونەری. ئەو بیرکردنەوە هەرگیز رێگا نادا مرۆڤ لە قاوغی تەنگ و تاریکی  باوەڕ و ئیدە کۆن و لەباو کەوتوەکان بێتەدەر.  ئینسان ئیجازەی بیرکردنەوە و بە ئازادی ژیان و بە ئازدی دیتن و بیستنی نیە.  ڕاست بە پێچەوانەی پەیامی قورئان  کە بریتیە لە هیدایەتی ئینسانەکان.

بەو جۆرە ئەو ئیسلامە کە ناوی جۆراوجۆری لەسەر دادەنێن، وەک سەلەفی، وەهابی، خومەینیزم،  جمهوری ئیسلامی، دەوڵەتی ئیسلامی، ئیسلامی تووندڕەو، داعش و هتد،  لە  دوژمنایەتی دەگەڵ  ئازادیدا خولاسە دەبێتەوە.

بۆ ئیسلامی تووندڕەو ‌حەقی ئازادی و بە ئازادی ژیان بۆ ئینسانەکان مردنی تەقەددوسی بەدواوەیە. بۆیە هەر کەس و هەر سیاسەت و فەرهەنگ و کولتورێک تەقەدوس بخاتە مەترسیەوە، دەبێ لەنێو ببردرێ. ئەوەیە جەوهەری ڕادیکاڵیزمی ئیسلامی و دوژمنایەتی ئەو دەگەڵ تەمەدونی ڕۆژئاوا. خۆ لەخۆڕا نیە بچوکترین ئینکارو دودڵی لە ئیمان و بێروڕاو عەقیدەدا، سزاکەی مەرگە. بۆ ئیسلامی تووندڕەو گفتووگۆ مانای نیە. ئەو رەوتە هەمیشە خۆی پێ بەر حەقە

بەو پێیە لەو نێوەدا کێشەی ئەسڵی کێشەی نێوان ئازادی و تەقەددوسە. ململانێی نێوان تەقەدوس و دێموکراسیە.

شارستانیەتی رۆژئاوایی تواناو قودرەتی ئەوەی هەیە تیڕۆڕیزمی ئیسلامی لە نێو دەریای  هیومانیزم و ئازادیخوازی وتۆلێرانسە و رەواداری خۆیدا نقوم بکات. ئاخر تەمەدونی ڕۆژئاوایی واتە ئازادی و لیبڕالیزم و دێموکراسی هیولای بەهێزتر لە تیڕۆریزمی ئیسلامیشی بە چۆک داهێناوە.

بەڵام ئەو ڕووداوانەی بڕۆکسل دەرسێکی تازەیان بۆ بەشەریەتی پێشکەوتوو تێدایە. ئەویش ئەوەیە کە لە شەڕوبەربەرکانی دەگەڵ تیرۆریزمی ئیسلامیدا( ئەو مەسەلە نابێت دەگەڵ موسوڵمانان و ئیسلام تێکەڵ بکرێ) دەبێ واقعبینی زۆرتر لە بەرچاو بگیرێ. ئەویش ئەوەیە کە بۆ بەربەرەکانی دەگەڵ تیرۆریزمی ئیسلامی بێجگە لە دەستبردن بۆ چەك لە هەموو ئاستەکاندا، رێگایەکی دیکە لە گۆڕێ دانیە.

 بۆیە رێککەوتنی وڵاتانی رۆژئاوایی دەگەڵ کۆماری ئیسلامی کە بەماکەی تیڕۆریزمی ئیسلامی و سەری ماری ئیسلامی سیاسی بە حیساب دێت، ستڕاتیژیەکی تەواو هەڵەیە. هەر ئیستا ئەو راستیە کەم و زۆر ئیدی دەرکەوتوە، مەگەر بۆ کەسانێک کە بە ئەنقەست خۆیان لە ڕاستیەکان گێل  دەکەن.  هەر بۆیەشە تەواو لایەنگری ئەو عەمەلیاتانەم کە پۆلیس لە شارەکانی ئورووپادا بە دژی تیڕۆریستە ئیسلامیە لە خوابێخەبەرەکان  بەڕێوەیان دەبات. 

مەسەلەیەکی دیکە کە لە خەبات دەگەڵ تیڕۆریزمی ئیسلامیدا دەبێ وەبەر چاو بگیردرێ، ئەوەیە کە دەبێ تەقەدوس لە کولتووری سیاسی و فەرهەنگی خۆمان دا بەرینەدەر. مەبەست ئەوەیە کە دەبێ بە چەکی ئازادی بەیان و ئازادی دین و مەزهەب و عەقیدە ، بە چەكی مافەکانی مرۆڤ و کۆنڤانسێۆنە نێونەتەوەییەکانی مافی مرۆڤ، بە گژ تەقەددوس دا بچینەوە. دیارە ئیحتڕام دانان بۆ دین و مەزهەبی خەڵک و بەتایبەتی موسوڵمانان، دەگەڵ تەقەدوس فەرقی هەیە . مە بەست ئەوەیە کە دەبێ ئازادی دین و بەیان و نوسین و بڵاوکردنەوە و ئازادی ئەندێشە  وەک چەک لە بەربەرەکانی دەگەڵ کۆنەپەرستی دا بەکاربەرین و کەڵکی خراپ وەرگرتن لە دین و مەزهەب بۆ کاری سیاسی لە قاو بدەین. ئەگەر ئەوە نەکەین، قەت ناتوانین لە چاخەکانی ناوەڕاستی ڕۆژهەڵاتی نێوەڕاست بێینە دەر.

2016-03-26