باسێکی مێژوویی و ناودارانی جوانڕۆ، ن: بەهمەن بەهرامی، و. حەمید تەیموری

مێژووی وێژە و زانایانی کورد، وەکو بەهارێکی پڕ لە گوڵ و گیایە، بەرین و دڵڕفێن کە ڕەنگی خەزان ناناسێ و هەردەم سەرنجڕاکێش و هەر خاڵێکی گوڵێکی ڕەنگین و بۆن خوەشە و لە هەر گۆشەنیگایەکەوە سەیری دەکەی دارێکی بەرز و سەرکەش خۆی دەنوێنێ.

سەردەمانێک زۆرینەی خەڵک لەم باغی بەهەشتە زانیاریان نەبووە.|……|

جوانڕۆ:

شاری جوانڕۆ بە هەفت قەڵا و قەڵای جوانڕۆ بەناوبانگە و خاوەنی چەند ناوچەی بەناوبانگی وەکو: هەلانیە، زەوی شاری، گڕگەچاڵ، عەمەلە، باوەجانی، سنجاوی و قڕگە کە جێگای دانیشتنی فەرمانڕەوایانی ئەو ناوچەیە بوون. لە کتێبی کوردستان، لە نووسینی شێخ محەممەدی مەردوخدا هاتووە کە قەڵاکانی شار، ئەمان اللە خان والی کوردستان لە ساڵی ١٢٢٤ ‌کۆچی مانگیدا بنیاتی ناون. قەڵای سەرەکی لە جێگایەکی بەرز کە نزیکەی ٢٠ میتر و نیو لە پانایی ئاوایەوە هەڵکەوتووە، لە نێو قەڵاکاندا خانوبەرەی جوان و بەرز بنیات نراوە. ئاویان لە کوێستانەوە هێناوەتە نێو ئەم قەڵایانە و لە نێو قەڵاکاندا حەوزی گەورەیان دروست کردبوو کە لەم حەوزانەدا، ئاویان بۆ نێو هەموو قەڵاکان بردووە و لە نێو هەموو قەڵاکاندا حەوزی جۆراوجۆریان پێکهێنابوو کە پڕیان دەکردن لە ئاو و باغ و دارستانی زۆری دەوری قەڵاکانیان بەم ئاوە ئاودێری کردووە. ئەم قەڵایانە لە بێ ئاگایی حاکمانی ئەو سەردەمە لە نێو چوون. بەداخەوە قەڵاکانی تریش بە هۆی ئەو شەڕانەی کە لە نێو شاردا ڕوویان داون تێکڕۆخاون و زۆرترین زەرەر کە لەم قەڵایانە کەوتوون لە سەردەمی شەڕی “گریش خان” لە ساڵی ١٣٤٢ کۆچی مانگیدا ڕووی داوە.

هۆکاری ناونانی ئەم مەڵبەندە (قەڵای جوانڕۆ) لێکدانەوەی جۆراجۆری بۆ کراوە. یەکەم بە ناوی شارەکە دەڵێن قەڵای جوان بەو مانایە کە قەڵای جۆراوجۆریان لە دەوری شاردا بنیات ناوە و ڕادەی ئەو قەڵایانە هەفت قەڵا بووە و بە هەفت قەڵا ناوبانگی دەرکردبوو. قەڵای یەکەم بە قەڵای کۆن بەناوبانگ بووە و دیسانەوە لە لایەن خەڵکی جوانڕۆ بە “بورج” ناسراوە. دووهەم بورج بە بورجی نوێ بەناوبانگ بووە. سێهەم قەڵایان لە سەر بەرزای نەقار خان بنیات نراوە. چوارەم قەڵاش لە نێو شاری جوانڕۆدا دەستیان بە بنیاتی کردووە و بەڵام بە نیوە چڵی ماوەتەوە و سەری نەگرتووە، قەڵای پێنجەمیش لە شاری پاوە بووە و شەشەمین قەڵاش لە سەر ئاسەواری قەڵا کۆنەکان بنیاتیان ناوەتەوە، بەڵام هەفتمین قەڵا کەس لە بیری نیە و هەندێ کەس دەڵێن لە دەوروبەری “مەزران” یان “زمکان” بنیاتیان ناوە.

دووهەم ئەوەی کە جوانڕۆ لە وشەی جوان + ڕۆ  پێک هاتووە کە جوان بەمانای جوانی و جوانان و ڕۆ بەمانای گریان و هاوار هاتووە. لەبەر ئەوەی جوانڕۆ لە ناوەندی شەڕدا هەڵکەوتبوو لاوی زۆری تێدا لە نێو چوون، بەم ناوە ناویان ناوە.

بەشێک لە ڕابردووی مێژووی جوانڕۆ:

ڕابردووی مێژووی ئەم شارە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمێکی زۆر کۆن و تەنانەت لە سەردەمی خەلیفەی دووهەم عومەری کوڕی خەتاب لە مێژوودا لە جوانڕۆ و پاوە باس کراوە. لە کاتێکدا شارستانی ئێستای پاوە یەکێک لە گوندەکانی ژێر دەسەڵاتی حاکمانی جوانڕۆ بووە و لە زۆربەی کتێبە مێژوویەکان هاتووە کە لە ساڵی ٨١ی کۆچیدا سپای عەرەب لە سەردەمی عومەر کوڕی خەتاب بە بەرپرسایەتی ئیمام حەسەن و عەبدواللەی کوڕی عومەر و ابی عبیدە انصاری و چەند کەسی تر لە بەرپرسانی ئیسلام دەنێردرێن بۆ ئێران. ئیمام حسن و خذیفە یمانی و قثم بن عباس بن عبدالمطلب بە سپایەک کە پێکهاتبوو لە چەند هەزار کەسی پیادە و سوارە، بەرەو کرماشان و هەمەدان دەڕۆن و هەروەها عبداللە کوڕی عومەر لە جوانڕۆ تێدەپەڕێ و بەرەو پاوە و هەورامان دەڕوا و تاکوو لێواری سیروان دەگرێت. لە ساڵی ١٣٠٣ کۆچی هەتاویدا گریش خانی ئەرمەنی لە یەک و دوو شەڕدا لەگەڵ سپای سوارەی سەردار ڕەشید سەردەکەوێ و ڕوانسەر بەجێی دێڵێ و بە سپای دەوڵەتیەوە لە جوانڕۆ نیشتەجێ دەبن. ئەم نیشتەجێیە سەرەتای هیزی نیزامی رژیم لە ناوچەکە بووە کە ناوچەکانی پاوە و نەوسو و دەوڵەت ئاوای دەگرتەوە. گریش خان بە بێ گوێدان بە بیروبۆچونی دینی خەڵکی جوانڕۆ، بەو جۆرەی کە دەتوانێ بە هێزی نیزامی و بەدڵخوازی خۆی چی ویستووە لە ناوچەکەدا ئەنجامی داوە و بە نێچیری بەراز و خواردنەوەی ئەلکۆڵ و ئەنجامدانی کاری ناشایست لە شکارگاکانی هێنایە نێو پادگانی جوانڕۆ و ئەمەش بۆ خەڵکی ناوچەکە و دەسەڵاتداران قەبووڵ نەکراوە. سەرئەنجام لە مانگی “اسفند” یان فێبراوەری ساڵی ١٣٤٦ کۆچی مانگی چەکدارانی خەڵکی جوانڕۆ پادگانی قەڵای جوانڕۆیان گەمارۆ دا، شەڕ دەستی پێکرد و گریش خان و سپای ژێر دەسڵاتی ناوبراو پێنج ڕۆژ بەرگەیان گرت و ڕۆژی شەشەم گریش خان بە هۆی هێرشی چەکدراران ناچار جلەکانی گۆڕی و لە پادگان بۆی هەڵهات و سپاکەشی بە هەڵکردنی ئاڵای سپی خۆیانیان بەدەستەوە دا. شایانی باسە لەسەرەتای شەڕەکەدا هەورامیەکان هاتنە یارمەتی چەکدارە جوانڕۆیەکان.

لە ساڵی ١٣٢٧ کۆچی مانگی هێزی نیزامی هێرشیان هێنا بۆ سەر شاری جوانڕۆ. ئەمەش یەکەم شەڕی دەستەویەخەی خەڵکی جوانڕۆ لەگەڵ هێزی نیزامی بوو کە بە شەڕی جوانڕۆیی بەناوبانگە. گوێ نەدانی خەڵکی جوانڕۆ بۆ دانانی چەک و نەسیحەتی فەرماندەکانی نیزامی بۆ خەڵک، ئەمەیان بۆ لاوازی دەوڵەت دەگەڕاندەوە و لە لایەکی تریش فشاری دەوڵەت بۆ سەر خەڵکی بۆ دانانی چەک بە بێ دانی گەرانتی ئاسایش لە ناوچەکە و ڕێخۆش نەکردن بۆ ژیانی خەڵک و نەبوونی خواردەمەنی و کشتوکاڵی خەراپ، بووە هۆی پێچەوانەی خەڵکی جوانڕۆ و دانەنانی چەک و نەدانەوەی بە دەوڵەت، ئەمەش بووە هۆی ڕق و کینی بەرپرسانی سپای دەوڵەت و کەڵکیان لەوە وەرگرت کە عەشیرەتەکانی قڵخانی و خەڵکی چەکداری تایفەکانی سنجاوی، ئەلاهیار خانی، گۆران و وەلەدبێگی دژی خەڵکی جوانڕۆ هان بدەن، ئەم خەڵکانەش شان بە شانی سپای نیزامی بۆ لە نێوبردنی خەڵکی جوانڕۆ لە ئاخرو ئۆخری ساڵی ١٣٢٧ی کۆچی هەتاویدا لە ئاخر مانگی “تیر” (ئاوریل) و لە ناوەڕاستی مانگی ڕەمەزان لە ڕێگای سنجاوی و دەوڵەت ئاوا بەرە و جوانڕۆ کەوتنە ڕێ. میر لەتیف ئەلای سەعیدی شاعیری جوانڕۆیی لە سەر ئەم شەڕە و مێژووەکەی وەها دەڵێ:

له تەقدیری حەق کەس وەکــار نەزان روژی چوار شەمه چــواردەی رەمەزان

سالی هەزارو سی سەدو بیست و حەفت یەک ئاگـرونەفتی وه جوانرو کــەفت

ئــەورو جـــوانـرو زور وه ئــەختـــیارو شەرکـەرو جەنگــی هەر شەش سـوارو

مەیلـی تو نەبـی ئەی پــەروەردگـار شەش سوار چیه سی له شەش سەد سوار

تـه رکـه و قەلاکـه مەشهـوری عامــــه حــودودی جــوان رو به ئــەو تــەمـامــه

هێزی دەوڵەتی و عشایر، لەسەر بەرزاییەکانی پشتی گوندەکانی کەلی و ترکیان، جوانڕۆیان دایە بەر هێرشی تۆپ و خومپارە، فڕۆکە شەڕکەرەکانی دەوڵەت بۆ پشتیوانی هێزی نیزامی و عشایرەکانی یارمەتی دەریان هاتنە مەیدان و گوندەکانی جوانڕۆیان بۆردمان کرد. چەک بەدەستەکانی جوانڕۆش کەوتنە شەڕەوە لەگەڵ هێزی نیزامی. نادر بەگی ڕۆستەمی برای محەممەد بەگی وەکیل و عەبدوڵڕەحمان بەگی ئێناخی و محەممەد شمشێری لە ڕۆژی چواردەی ڕەمەزان واتە ساڵی ١٣٢٧ هەتاوی. لەو شەڕەدا کوژران. عەبدوڵڕەحمان بەگی بابان یەکێک لە شاعیرانی بەناوبانگی کورد لەسەر ئەو شەڕە وەها دەڵێ:

بوچی موباحه خوینی ئەم قەومه لای هەموو قەومێک

بوچی لە سەر ئەم قەومه مەظلومه قیامه تێک ناقەومێت

یەکێک لە ناوچە بەناوبانگەکانی شاری جوانڕۆ، هەلانیەیە. هەلانیە جێگایەکە لە جوانڕۆ کە پاشای ڕۆم لە کاتی شەڕو هێرش هێنان بۆ سەر ئێران ئەم جێگایە داگیرکردووە و لێرەشدا جێ نشین بووە. وشەی هەلانیە ناوی دایکی پاشای ڕۆم بووە و تاکو ئێستاش هەر بەو ناوەوە ماوەتەوە و ئاڵۆگۆڕی بەسەردا نەهاتووە. ئەم ناوەش دەتوانرێ لە هۆنراوەی شاعیرانی هەورامی بدۆزیەوە.

تەماشا کەره فەلەک چیشش کەرد

ئەدای قەیسەریش وە هەڵانی به رد

کەسایەتی بەناوبانگ، زانایان، شاعیران و نووسەرانی جوانڕۆیی:

لێرەدا نووسەر باسی ئەو کەسایەتیانەی جوانڕۆ دەکا کە لە چ ڕێکەوتێک لە دایک بوون و پێشەیان چی بووە و لە کوێ کۆچی دواییان کردووە. من لێرەدا بە پێویستی نازانم کە ئەو باسانە وەرگێڕم و تەنیا ناوەکانیان دەنووسمەوە.

١ـ مەلا محەممەدی جوانڕۆیی

٢ ـ نەسیر ئەلاسلام مەلاباشی جوانڕۆیی سدیقی

٣ ـ مەلا مەحمود جوانڕۆیی

٤ ـ مەلا عەبدولسەمەد جوانڕۆیی

٥ ـ مەلا عیسا جوانڕۆیی

ئەم هۆنراوانەی خوارەوە مەلا عیسا بۆ مەولەوی نووسیووە کە ویستوویە کچێکی دڵخوازی خۆی بەتەمای هاوسەرگیری بووە، مەولەوی لەسەری بنەماڵە و کەسایەتی کچەکە هەندێک زانیاری کۆ بکاتەوەو بۆی بنێرێتەوە.

روڵــــه بــــزانـــــه ، روڵـــــه بـــــزانـــــه ئه حــــــواڵ یا رو پەرێـم بەزانه
هــەم جــه خـویشانش ، هــەم جــه بیگــــانه پـــــرسه بزانــه ، ئــەو جه کامانه
خاصیش ، خه رابیش ، ئه طــوارش ، کــالاش په ستی قامەتش ، بولەندی باڵاش
ئــەحــــواڵش تـــەحقیـــق پــەریـم بکیـانــه مەکـــــــەره درۆ ، ماوەرۆ یــانه
خاص جه لالت خاص بۆ،خەراب خەراب بۆ تا واتەت مەقبووڵ اُولُو آلباب بۆ
با کــــەس نــــەزانــــۆ بــــه گــفتـگومـــان ئەشۆ به عەبث گشت ئابڕوومان
هـــــەر کـــەس عاقلـەن ئیشـارەش وەسەن چەنی جاهیلان واتەی عەبەثن
ئەگەر عاقلی ئایەه ت ببینه
اَلطَّیِبات لِلطَّیِبین
مەولەویش لە وەڵامدا وتوویە:
چــوون بـەنده بەو بـەنـد ئیخلاصی بەنــدەن هەر پاسه و بەندەن تا حــه یا تا مەندەن
تـــەمــامـی مــه طلــەب ئــەشعــارم وانــــان خاص و خــە رابــی یـارو یــچم زانــــان
عــەفیفەن ، بــی عەیب، خاڵیەن جــه شەیـن اوجاغ زادەی خاص نەجیب طەرەفەین
ئەدابش ظەریف، خولقش چوون حوورەن باڵاش میــانەی خَیْـــــرُ الامُــــــــورن
بلــــی واتــــەی من پــووچ و عـــەبــه ثــن گــــردین دوروبــو سیدیش وەسـەن
والحاصِل واته م بی دو رو را سه ن
یا روپه ی یادی خاصه ن

٦ ـ مەلا جامی:

کوڕی ئەحمەد ، لە بنەچەدا بێسارانی و دانیشتوی جوانڕۆ بووە لە ساڵی ١٢٧٢ی کۆچی هەتاویدا لە سەردەمی نەجەفعەلی خان ئەردەڵان ژیاوە.

٧ ـ کیفی جوانڕۆیی: ناوی فەتحوڵا و لە ساڵی ١١٩٢کۆچی هەتاوی. لە گوندی کوڕی بەخشی جوانڕۆ لە دایک بووە و لە ساڵی ١٨٨٣ زاینی لە ئیستانبول کۆچی دوایی کردووە. کیفی کەسایەتیەکی گەورە و بەناوبانگی پارێزگای کرماشانە. ناوبراو لە هەولێر هاودەورەی شێخ رەزای تالەبانی لە خزمەتی مامۆستا عەبدوڵلا جەلیزادەدا بوون. ئەمەش نموونەی هۆنراوەی مەلا کیفی:
کافره مەسته چاوەکی غارەتی دین و دلبـەره پەرچەمی پی کلاوەکی دوکەڵی عود و عەنبەره
زلفی سیاهی وەک زره تاکو دەکاته کەممه ره شکەن شکەن گره گره حلقه و چیـــن و چەنـبەره
لــه چینی زلفــی تا به تــا خــوتەن خەتا حەتا له پێچی پرچەمی هەتــا نەظەر دەچــێ موعەتەره

٨ ـ محەممەد بەگ کوڕی فەیزوڵا بەگی کوڕی فەرەج بەگی کوڕی عەبدوڵا بەگی وەکیلی جوانڕۆیە. ناوبراو بە زمانی کوردی و فارسی هۆنراوەی هۆنیوەتەوە و لە ساڵی ١٣٣٨ی هەتاوی لە زێدەکەی خۆی واتە تەپە بۆری جوانڕۆ کۆچی دوایی کردووە.

٩ ـ مەلا ئەحمەد کەڵاشی کوڕی سدیق کەڵاشی لە ساڵی ١٢٢٦ هەتاوی مانگی لە گوندی کەڵاشی جوانڕۆ هاتوەتە دنیا و لە تەمەنی منداڵی لای باوکی فێری خوێندن و نووسین دەبێ و پاشان بۆ سنە دەڕواو لەوێ دەرسی مەلایەتی تەواو دەکا. پاش ئەوەش دەڕوا بۆ لای غوڵامشا خان و دەبێتەە نووسەری(کاتب، منشی) ناوبراو. پاش ماویەک دەگەڕێتەوە بۆ جوانڕۆ و لای عەلی ئەکبەر خان دەبێتە کاتب.

بنەماڵەی جاف و جافی جوانڕۆ:

١٠ ـ حەبیب اللە بەگی باوەجانی: لە گەورە پیاوانی جافی جوانڕۆیە و بە چالاکی خۆی توانی تیرەکانی جاف بخاتە ژێر دەسەڵاتی خۆی و توانی یەکگرتووی لە نێوان تیرەکاندا دامەزرێنێ و بە هۆی لێهاتوویشی لە لایەن دەوڵەتەوە بووە حاکمی جوانڕۆ.

١١ ـ مستەفا خانی باوەجانی کوڕی حەبیب اللە و دوای باوکی بووە حاکمی جوانڕۆ و لە لایەن دەوڵەتەوە نازناوی “مسعود السلطنە” یان پێ دا. ناوبراو لە شەڕی مایەشت لەگەڵ سپای کەلهۆڕ لە ڕێکەوتی ١٣٣٧ی هەتاوی کوژراوە.
١٢ ـ عەبدولکەریم بەگ:

کوڕی محەممەد بەگ دادپەروەرێکی بەتوانا و بەرپرسی تایفەی رۆستەم بەگی جوانڕۆیی بووە. لە ڕێکەوتی ١٣٣٠ کۆچی مانگیدا لە هێرشی سالار الدولە بۆ سەر کرماشان بە دەستی پیاوەکانی فەرمان فەرما کوژراوە. پاش ئەو کوڕەکەی جێی گرتووەتەوە و ناوبراویش لە ڕێکەوتی ١٣٢٠ کۆچی هەتاوی، پاش بەدیل گرتنی دە ساڵ لە بەندیخانەی “قصر قجر” و هەر لەوێ لە تاران کۆچی دوایی دەکا.

١٣ ـ فەتاح بەگی وەڵەدبەگی جوانڕۆیی: وەڵەدبەگیش لقێکە لە عەشیرەتی جافی جوانڕۆ. ناوبراو لە رێکەوتی ١٣٠٥ کۆچی مانگیدا، کۆچی دوایی کردووە.

١٤ ـ بارام بەگ سردار ئەکرەم و یەعقوب بەگ سردار ئەمجەد:

بارام بەگ کوڕی فەتاح بەگە و دوای باوکی ئەم بەرپرسی هۆزەکەی بەئەستۆ گرتووە. ناوبراو لە ساڵی ١٣١٠ کۆچی هەتاوی. دەست بەسەر دەکرێ و لە بەندیخانەی “قصر قجر” بەند دەکرێ و پاش دوو ساڵ هەر لەوێ کۆچی دوایی دەکا.

حاجی یەعقوب بەگ سەردار امجد وەلەدبەگی: کوڕی دووهەمی فەتاح بەگە و ناوبراویش دەست بەسەر دەکرێ و پاش دە ساڵ ئازاد دەبێ و پلەی گەیشتە بەخشداری ناوچە و لە ساڵی ١٣٤٠ کۆچی هەتاویدا لە کرماشان کۆچی دوایی دەکا.

١٥ ـ میرزا لتف اللە سەعیدی:

شاعیری گەورەو بەناوبانگی جوانڕۆیی میرزا لتف اللە کوڕی عەبدولقادر و لە ساڵی ١٣٠٤ هیجری لە گوندی سارۆخان لەدایک دەبێ. لوتف اللە قسە خۆش بووە و هۆنراوەی زۆر هۆنیوەتەوە، نموونەی شەڕنامەی جوانڕۆ، شەڕی ما منان، پیری، وتوێژی زەوی و ئاسمان، سەفەرنامەی تاران، تاریفنامەی بەگزادەکان و دەیان هۆنراوەی تر کە هەر کامەیان نرخی خۆیانیان هەیە. ناوبراو بە هۆی نەخوێندەواریەوە نەیتوانیوە هۆنراوەکانی بنوسێتەوەو. میرزا لە ساڵی ١٣٧٠ هەتاوی لە جوانڕۆ کۆچی دوایی کردووە. نموونەی هۆنراوەی میرزا لە خوارەوە:

بەهاران خوشە! بەهاران خوشە!  سەیری سەحرا و چەم گولزاران خوەشه !
شەمال بەشانو چناران خــوەشە! سەیری باغـــچه و بی هنــاران خــوەشــە!
جوانی خوەشه! جوانی خوەشه! ســـەیـــری جــوانــی خـــەوانــی خــوشه !
سەیری کونەو کول سەرکانی خوەشه نیــــگای زلفانی قـــطرانی خـــــوەشــــه
قــــرچەی دوانچـــەی دزاو دز خوەشه سەیری هەڵپرکەی سی و چوار رز خوەشه
رازی نــهانی یەینـــی یـــار خـــوەشـــه قصەی مەخفیەتی پای دیوار خــــــوەشه
قصــپەی بــق و چیــل یالەو یال خـوەشه نیگای دوسی خاص ماله ومال خـــــوەشه
دەنـــگی قازەلاخ سالــی نـو خـــوەشه صەیادان دستـــور کـــووکو خـــــــوەشه
رفیق گیانی من گیانی تو خوشه
میـــــوات بگـــەیــــەوه تــــه خـوەشـه فقـــط  نه پلکــی وه خـــوه لو خــــوەشه
هەرچیه کەم عرض کرد تەمامی خوەشه لەم گشت خوەشی یه ( میرزا ) بی بەشه

نووسینی: بەهمەن بەهرامی

سەرچاوە: ماڵپەڕی زانستی “انسان شناسی و فرهنگ”

١٠ ـ ٦ ـ ٢٠١٢

{jcomments off}