"an independent online kurdish website

پێناسه‌یه‌كی‌ كورتی‌ هه‌ڵه‌بجه‌ 

پارێزگای هەڵەبجە یەكێكە لەشارە دێرینەكانی باشووری كوردستان، دەكەوێتە باشووری رۆژهەڵاتی عیراق و هاوسنورە لەگەڵ دەوڵەتی ئێران.helbje-menument

لەلایەكی تریشەوە «84» هەشتا و چوار كیلۆمەتر لەپارێزگای سلێمانییەوە دوورە، هەروەك پێش بڕیاری بەپارێزگابوونی لەڕووی ئیدارییەوە سەر بەپارێزگای سلێمانی بووە.

بەپێی سەرژمێری ساڵی 1946 ژمارەی ماڵەكانی «470» ماڵ بووەو ژمارەی دانیشتوانەكەی «2300» دوو هەزار و سێ سەد كەس بوە، لەسەرژمێری ساڵی 1977 ژمارەی دانیشتوانەكەی بۆ «91937» هەزار كەس بەرزبۆتەوە، بەسەرجەم شارۆچكەو گوندەكانی دەوروبەرییەوە، كە جگە لە شارۆچكەكانی سەر بەقەزاكە، «216» گوندی لەسەر بووە.

لەسەرژمێری ساڵی 1987 بەساڵێك پێش كیمیابارانكردن و جینۆسایدكردنی، دانیشتوانی شارەكەو دەوربەری بەشارۆچكەو گوندەكانەوە گەشتوەتە «115540» سەدو پانزە هەزارو پێنج سەدو چل كەس.

لەساڵی 1988 پێش كۆمەڵكوژی و كیمیابارانكردنی شارەكە لەو ژمارەیەی سەرەوە تەنها «70000» هەزار كەس لەناو ناوەندی قەزاكە نیشتەجێبوون، واتە «45540» چل و پێنج هەزارو پێنج سەدو چل كەس لەو ژمارەیە لە شارۆچكەكانی خورماڵ و سیروان و تەواوی گوندەكانی دەوروبەری نیشتەجێبوون.

دوای راپەڕینی ساڵی 1991 دانیشتوانی شاری هەڵەبجە دابەزی بۆ «4300» هەزار كەس، ئەمەش لەئاكامی رووخاندن و راگوێزانی گوندەكان و شارۆچكەكانی دەوروبەری و كیمیابارانكردنی

لەساڵی 1991 بۆ ئێستا 2014 و دوای بڕیاری بەپارێزگابوونی شاری هەڵەبجە، كە هەریەك لە شارەكانی پێنجوێن و سەیدسادق و شارۆچكەكانی خورماڵ و سیروان و تەوێڵەو ژمارەیەكی زۆر گوندی دەكەوێتە سەر، سەرجەم ژمارەی دانیشتوانی سنووری ئیداری هەڵەبجە دەگاتە نزیكەی «400» هەزار كەس.

كیمیابارانكردن‌و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە

دوای ئەوەی حكومەتی عیراق بەفەرمانڕەوایەتی بەعس، ماوەی هەشت ساڵ دەبوو لەجەنگێكی كاولكەر و لەهەمان كاتدا، تاقەت پڕوكێن بوو لەگەڵ دەوڵەتی ئێران، رێك لەم كاتە، گەورەترین تاوانی دژ بەكوردو كوردستان و دانیشتوانی شاری هەڵەبجەو مرۆڤایەتی ئەنجامدا، ئەویش ئەوەبوو بەچەكی كیمیاوی و لەڕێگەی فڕۆكەی جەنگی و بۆمبی گەورەو موشەك و ناپاڵم، هێرشی كردە سەرشاری هەڵەبجەو گەورەترین تاوانی لەمێژووی دەسڵاتی دیكتاتۆری خۆیدا ئەنجام دا.

هێرشەكە پێش نیوەڕۆی 16- 3- 1988 بە هێزی ئاسمانی، موشەك، بۆمبی گەورە، ناپاڵم دەستی پێكرد، كە شاری هەڵەبجەو دەوروبەریان كردە ئامانج و گرتەوە، ئەم هێرشە بەتەواوی شارەكەو دانیشتوانەكەی سەغڵەت كردو بوە هۆكاری بڵاوكردنەوەی ترس و دڵە ڕاوكێیەكی زۆر لەنێو چین و توێژەكانی دانیشتوانی شارەكەو دەوروبەریدا.

پاش نیوەڕۆی هەمان رۆژ، بۆردومانكردنێكی سەختی شارەكەی كرد، پاشان بەچەكی كیمیاوی هێرشی كردە سەرشارەكە لە جۆری چەكی كیمیاوی سارین، خەردەل، تابوون كە دواترو لەئاكامدا بووە هۆی گیان لەدەستدانی 5000 هەزار كەس لەدانیشتوانی سیڤیلی شارەكەو برینداربوونی هەزارانی ترو ئاوارەبوونی ئەوانی تر كە لەپەراوێزی كیمیاباران و كۆمەڵكوژییەكە دەربازییان بوو بوو.

دانیشتوانی هەڵەبجە ئەوانەی توانیان لەدەست هێرش و پەلامارەكەی بەعس رزگارییان بێت، بەناچاری پەنایان بردە بەر وڵاتی ئێران، ئێرانیش رۆڵێكی پۆزەتیفانەی بینی لەچارەسەركردنی بەركەوتوان و بریندارەكانی هێرشی كیمیاوی بۆ سەر شاری هەڵەبجە. بەڵام پاش ماوەیەك عیراق بڕیاری بەناو لێبوردنی دەركرد، بۆ ئەوانەی كە لەكاتی هێرش و پەلاماری سەرشارەكەو كیمیابارانكردنی دەربازی ئێران بوو بوون، لەگەڵ هاتنەوەی بەشێك لەو خانەوادانە راستەوخۆ لەلایەن رژێمی بەعسەوە بۆ هەتایی بێسەرو شوێن كران، بەڵگەیەكی روون لەم بارەوە هەیە كە ئەویش ئەوەیە كاتێك دوای ئەنجامدانی هەشت شاڵاوەكەی ئەنفال جینۆساید كە دوای كیمیابارانكردنی هەڵەبجە ئەنجام درا، بەشێك لە پیرو پەككەوتەكان برانە زیندانی نوگرە سەلمان، دواتر بەبڕیارێكی بەعس هاتنەوە، دەگێڕنەوە كە گەیەنراونەتە ئەوێ‌ لەسەر دیواری هۆڵەكانی ئەو قەڵایەیی تیای بەند كرابوون، دەیان ناو و ناونیشان و یادەوەری هەڵەبجەییەكانی پێوە بووە، ئەمەش سەلمێنەری راستی جارێكی تر كۆمەڵكوژكردنی ئەو هەڵەبجەیانەیە كە بەبڕیاری بەناو لێبوردنی بەعس دوای دەربازبوونیان لەكاتی كیمیابارانكردنی شارەكەیان دەرباز بوو بوون، هاتنەوەو بڕیارەكەش تەنها بە ئامانجی لەنێوبردنیان بوو.

پانۆرامای كیمیابارانكردنی هەڵەبجە

لەشەوی 13و 14-3-1988 لەكەشێكی ئارامی بەهارەدا، دانیشتوانی شاری هەڵەبجە گوێبیستی دەنگی تەقینەوەی گەورە بوون، لە پشتەوەی زنجیرە چیای باڵامبۆ، دیارە پێشتر رانەهاتبوون لەبیستنی دەنگی تەقینەوەی لەم شێوەیە، بەچڕی و بەبەردەوامی. چونكە پێشووتریش كە لایەنی ئێرانی تۆپبارانی ناوچەكەی بكردایە، بە شێوەی پچڕ پچڕو رێژەیی بوو، نەك بەم شێوەی ئێستا. بەڵام ئەمجارە دەنگی تەقینەوەو تۆپبارانەكان، زۆر بەچڕی و بەردەوامیەكەی ناخی دانیشتوانی شارەكەی داخورپان.

تۆپباران بەدرێژایی شەو و رۆژی دوای بەردەوامی هەبوو، هەروەك شاهێد حاڵەكان باسی دەكەن، رۆژەكەی تۆپباران بەتۆپی دوور هاوێژ و كاتێوشا دەستی پێكردو زۆربەشیان دەكەوتنە دەرەوەی نزیك شارەوە. سەرچاوەكانیش باسی ئەوە دەكەن هەڵەبجەییەكان، پێش مانگێك هەواڵی ئاڵۆز و ناخۆشیان بیستبوو، كە هێرشێكی لەم شێوەیەیان دەكرێتە سەر لەلایەن ئێرانەوە، بەتایبەت لەم كاتەدا هێزەكانی ئێران لەشارەكەوە نزیك بوون، كە ئەمەش بۆ دەوڵەتی عیراق و سوپا سەركوتكەرەكەی پاساوێكی باش بوو بەدەستیانەوە، كە رقی خۆیان بەسەر شارو دانیشتوانەكەی بڕژێنن.

زیاتر لە سەرچاوەیەك باسی ئەوە دەكەن، بۆ پرسیاركردن لە بارەی هێرش بۆ سەر شارەكە شاندێكی شارەكە سەردانی دەزگای ئەمن و پۆلیس و هەواڵگری و سوپاو جەیشی شەعبی دەكەن، بەشێك لەوانەی سەر بە پارتی بەعس بوون، داوا دەكەن كۆمیتەیەك بۆ بەرگری لەشارەكە دروست بكەن، بەڵام وڵامی ئەوان ئەوە دەبێ‌ كە ئەمە ئیشی ئێوە نییە، بەڵكو ئیشی ئێمەیەو ئێمەش بەرگری لەشارەكە دەكەین و بگەڕێنەوە بۆ ماڵەكانتان، بەم شێوەیە دەزگا فەرمیەكانی دەوڵەت و بەعس پێشوازییان لەشاندی شارەكە كرد.

ئیتر لێرەوە هەڵەبجە دەكەوێتە بەردەم دڕندەترین پەلامار و هێرش، كە ئەمەش هۆكارەكەی بۆ نابەرپرسیارێتی دام و دەزگاكانی دەوڵەت و بەعس دەگەڕێتەوە، چونكە ئەگەر بیویستایە دەیتوانی بەرگری لەشارەكە بكات لەبەرامبەر هەرهێرش و پەلامارێكی ئێران كە لەجەنگدا بوو لەگەڵی نەك وێران، چونكە چەندین یەكەی سەربازی عیراق لە دەوروبەری شارەكە و ناوشار بوون، بۆ نموونە، بارەگای لیوایەكی سەربازی لەناوشار، بارەگای یەكەی زریپۆش ناوشار، یەكەی تۆپی دوورهاوێژ لە گوندی دۆڵەمەڕ، بارەگای فەوجی سەربازی لە لوتكەی چیای باڵامبۆ، بارەگای فەوجی سەربازی لە گوندی عەنەب، بارەگای لیوایەكی سەربازی لە گوندی خرچانی، بارەگای فەوجی سەربازی لە گوندی بەڵخە، بارەگای لیوایەكی سەربازی لە قەزای سەیدسادق، بارەگای سەربازی فیرقە لەسەرای سوبحان ئاغا، دەیان رەبایەی تری سەربازی لە چیاكانی دەوروپشتی هەڵەبجە بەتایبەت لەسەر زنجیرە چیای بەفری میری، دەیان فەوجی جاش كە لەناوشارو دەرەوەی شارو دەورو بەری بوون.

ئەم زانیاریانەو چەندین زانیاری تر، لە گێڕانەوەكانی شاهێدحاڵ عومەر عینایەت لەبەردەم دادگا لە رۆژی 28-4-2009 و سكاڵاكار، فەخرەدین حاجی سەلیم رۆژی 2-2-2009 لەبەردەم داگاو هەروەها ئیفادەی هەندێكی تر لە سكاڵاكارەكان لەكاتی لێكۆڵینەوەو ئامادەبوونیان لەبەردەم دادگا سەلمێنراون، كە دانیشتوانی شارەكە ئامادەی بەرگریكردنن لەشارەكە، بەڵام دام و دەزگا ئەمنی و سەربازی و هەواڵگرییەكانی بەعس رەتیان كردوەتەوە، ئەمەش دیسان ئەوەمان بۆ دەسەلمێنی و پشتڕاست دەكاتەوە، كە دەوڵەتی عیراق و بەعس سەرقاڵی جێبەجێكردنی وێرانكردن و كیمیابارانكردنی شارەكە بوون نەك رزگاركردنی.

بۆ راستی و دروستی ئەو قسانەی سەرەوە، لە یەكێك لە بەڵگەنامەكانی بەعس بە ژمارە «2493» زۆر نهێنی و تایبەت، كە لەڕۆژی 18-3-1988 لەلایەن هەواڵگری گشتی سەربازییەوە دەرچوەو «ش1، ق1، 424»ی لەسەرە، لە خاڵی «9» لیوا روكن «عەلی حوسێن عوێد» تۆمەتبار دەكات، كە بەوەی نەیهێشتوە هەڵەبجەییەكان داكۆكی لەشارەكەیان بكەن. هەروەك فرحان موتڵگە ئەلجبوری لە یەكێك لە سوڕەكانی دانیشتنی دادگا، دانی بەمەدا ناو سەلماندی كە راستە.

 

لێرەوە سیناریۆی هێزو سوپای عیراق دەستی پێكرد لەهەڵەبجە، دەرفەتی رەخساند بۆ هێرشی سوپای ئێران بۆ سەر شارەكە بەبێ‌ هیچ بەرگری و كاردانەوەیەك. دوای وەڵامە شەرمهێنەرەكەی دەزگاكان و سوپای عیراق، هەڵەبجەییەكان چارەنووسیان دایە دەستی نادیار، هەر لەم كاتەشدا تۆپی دوور هاوێژ و رۆکێتەکانی سوپای ئێران، بەشێوەیەكی بەردەوام و چڕ بەبێ‌ وەستان لەماوەی سێ‌ رۆژ واتا 13و 14و 15-3-1988 بۆ سەر سوپای عیراق بەردەوام بوو، ئەوەشی تێبینی دەكرا، وەڵامەكانی سوپای عیراق زۆر لاواز و پچڕ پچڕ بوو، بەڵكو لەوەش خراپتر و مەترسیدار تر، بەرە بەرە سوپای عیراق بەرەو خۆرئاوای هەڵەبجە واتا دەشتی شارەزوور (شارۆچكەی سیروان و پردی زەڵم) پاشەكشێی كرد، بێگومان لەكاتی پاشەكشێ‌ كردنی سوپای عیراقدا، وەك ئاكامی تۆپبارانی چڕو بەردەوامی سوپای ئێران بۆ سەریان زیانی مرۆیی و مادی زۆریان بەركەوت.

دوا نیوەڕۆی رۆژی 15-3-1988 كەوتە دەستی سوپای ئێران، بەڵام سەرچاوەكان باسی ئەوە دەكەن سوپای ئێران نەچوەتە ناو شارەكەوە، بەڵكو بەدوای سوپای عیراقەوە بوون لە دەرەوەی شارەكەو راویان ناون، لەم كاتەدا شارەكە خاڵی بووە لە دام و دەزگا ئەمنی و سەربازی و مەدەنیەكانی دەوڵەتی عیراق، سوپای ئێرانیش لەڕووی سەربازییەوە پێویستی پێی نەبووە، بەڵكو بەرەو خۆرئاوای شارەكە پێشڕەوی كردوە، چونكە ئەمەیان لەڕووی سەربازییەوە بۆ ئێران پێویست و گرنگتر بووە. ئەمەش لەزمان و ئیفادەی سكاڵاكارانی دۆسییەی كیمیابارنی هەڵەبجە هەریەك لەستار حەیدەر، حەمە فەرەج، گەلاوێژ ئادەم، فاتمە حمە ساڵح، والی عەبدولرەحمان، سامان سادق، لەبەردەم دادگاو لە رۆژی 21-12-2009 سەلمێنراوە.

هەروەها ئەوەش دەسەلێمنن كە شەوی 15-3-1988 دۆخەكە لەناو شاری هەڵەبجەو دەوروبەری كەمێك هێور بۆتەوە، خەڵكەكە لەماڵ هاتنە دەر بۆ زانینی چارەنووسی ئەو خەڵكەی تر، چونكە سێ‌ رۆژ بوو بە چڕی تۆپباران بوو، رووخساری شارەكە بەتەواوی ماندوو بوو، بەتایبەت دیمەنی تۆزو خۆڵ و زریانی خۆڵ. هەریەكەو بەدوای چارەنووسی كەسوكاریدا دەگەڕا، هاوكات پرسیاری زۆر لەبارەی ئەوەوە دەكرا، كە بۆچی سوپای عیراق ئاوا بەم دەردو حاڵەی گەیاندن و بەمجۆرە دڵڕەق بوو بەرامبەریان، بەتایبەت بەرامبەر خەڵكی مەدەنی؟ بەڵام ئەوان بێئاگابوون لەوەی هێشتا ئەمە سەرەتای دیمەنەكەیەو هێشتا تەواو نەبووە؟ هاوكات تیاشیاندا بوو بیری لەوە دەكردەوە ئەمە دووبارە بوونەوەی دیمەنە ترسناكەكانی تۆپبارانی شارەكە كە لە 26-3-1974 و 13-5-1987یە كە كرایە سەریان و بووە هۆكاری كوشتنی بەكۆمەڵ، چونكە مێژووی سوپای عیراق بەرامبەر بەكورد مێژوویەكی رەشەو پڕە لەتاوان بەرامبەر كورد، بۆ نموونە تۆببارانی شاری قەڵادزێ‌ لە 1974و تۆببارانی شاری سەردەشتی رۆژئاوای كوردستان لە 28-6-1987، سەلمێنراوترین نموونە بوون بۆ ناسینی دڕندایەتی بەعس و سوپاكەی.

یەكێك لەئەفسەرەكانی سوپای عیراق، كە لەم دۆزەخە دەرچووە و ئەو كات بۆ یەكێك لە سكاڵاكارەكانی ئێستای گێڕاوەتەوە، سكاڵاكارەكەش لە ئیفادەكەیدا دەڵێ‌: ئەم شارە جێبێڵن، لەبەر ئەوەی رژێم بەشێوەیەكی زۆر وەحشیانە لێتان دەدا، بەچەكی كیمیاوی بۆمبارانتان دەكات، لێرەوە مەترسی لەناو هەڵەبجەییەكان دەستی پێكرد. بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە خەڵكی مەدەنی چی بكات. بەشێكی كەم بیریان لەوە كردەوە بچنە گوندە رووخاوەكان و ئەشكەوتەكان و شوێنە بەرزەكان، كە دەیڕوانیە شار. هەر لەم كاتەشدا شەڕی نێوان سوپای عیراق و ئێران، كەوتبووە سەر پردی زەڵم كە دەكەوێتە خۆرئاوای هەڵەبجەوە.

بەیانی رۆژی 16-3-1988، خەڵك لەماڵ دەرچوون و بەشێك رۆشتنە سەركار و دوكان و بازاڕ كرایەوە، شەقامەكان پڕ بوون و ترسی تۆڵەسەندنەوەش لەناو دانیشتوان بوونی هەبوو. دوای كاتژمێر 11ی پێش نیوەڕۆ، فڕۆكە كەوتە ئاسمانی شارەكە، لەگەڵیدا تەقینەوەی گەورە گەورە دەركەوت، بەڵێ‌ ئەمانە فڕۆكەی عیراقی بوون و شاری هەڵەبجەیان كردە ئامانج، بەتایبەت گەڕەكەكانی شەهیدان، سەرای، كانی قوڵگە.

دەنگی بانگەوازو یارمەتیدان بەرزبوەوە، دوكەڵەكان رەش بوون و بەرز دەبوونەوە، بەشێك لەفڕۆكەكان لەلای دەربەندیخانەوە هاتن. بۆمبارانەكە خەست و توندو وێرانكەر بوو، چەند دەقیقەیەكی خایاند، بەڵام شارەكەی بەگشتی و گەڕەكەكانی شەهیدان و سەرای و كانی قوڵگەی بەتایبەت خاپوور كردو كردی بە گۆڕستانی دانیشتوانەكەی. ئاسمانی شار یەك پارچە دووكەڵی رەش بوو. هێشتا دیمەنی بۆمبارانی یەكەم بەچڕی دووكەڵی لێهەڵدەستا، كەس نەیدەزانی كێ‌ كوژراوەو كێ‌ ماوە؟

كۆمەڵێك فڕۆكەی ترهاتن، بەبۆمب و ساروخی گەورە، ئەو دوای شارەكەو گەڕەكەكانیان بۆمباران كرد، هیچ باڵەخانەو ماڵ و كەسێكی نەهێشت، بەرنەكەوێ‌. شارەكە غەرق بوو لەبۆمب و دەنگی تەقینەوەو لاشەی مرۆڤ و بریندار و هاوار و گریان و شین. ماڵەكان رووخان و كاول بوون، تەرمی كوژراوەكان كەوتنە ژێر دارو پەردووی خانووە رووخاوەكانەوە و لەژێر زەمینەكاندا بەسەریەكا كەوتن.

فڕۆكەكان دەستیان لەخەڵكی مەدەنی نەپاراست، شاهێدحاڵەكان دەڵێن، بەچاوی خۆیان بینیویانە فڕۆكەكانی عیراق شارەكەیان كیمیاباران و وێرانكرد. دیارە تەنیا پاساوی عیراق ئەوە بوو كە ئێران هێرشی كردوە، لەكاتێكا لە پێشووتریش ئەوەمان وت سوپای عیراق بەبێ‌ هیچ بەرەنگارییەك هەڵەبجەی بۆ هێزەكانی ئێران جێهێشت و پاشەكشێی كرد، هەر ئەمەشە ئەوە پشتڕاست دەكاتەوە، كە لەبنەڕەتدا حكومەتی عیراق و بەعس ویستویانە هەڵەبجە بەم شێوەیە بخنكێنن.

هەڵەبجە لەم كاتەدا بۆنی مەرگی لێدێ‌، دوا نیوەڕۆی 16-3-1988 ئەوانەی بەرنەكەوتبوون، ئەوانەی نەمردبوون، ئەوانەی بریندار بوو بوون، ئەوانەی گازی سیانیدو خەردەل لە لێواری مەرگ رایگرتبوون، بە سەختی رێگای چوونە دەرەوەی شاریان گرتەبەر، بەتایبەت بۆ گووندەكانی باوە كوچەك، بامۆك، سازان، عەبابەیلی، عەنەب، ئەوانەی ئەم دیمەنە دەگێڕنەوە وا وێنای دەكەن كە راكردن بوو لە مەرگی حەقیقی.

هەرلەم كاتەدا بۆمباران بەردەوامە، شارەكە وەك كورەی تەندور یەك پارچە گڕی گرتوەو دەسووتێ‌. ئەوانەی دەرنەچوون و لەناو ژێرزەمینەكانیان مابوونەوەو پێیان وابوو بەم رێگایە رزگاریان دەبێ‌ و دەپارێزرێن، بە پێچەوانەوە بۆنی گازی سیانیدو خەردەل و دووكەڵ خنكاندنی، خنكاندێك وەسف ناكرێ‌!

شاهێدحاڵ و سكاڵا كارەكانی دۆسیەی هەڵەبجە، ئەوە پشت ڕاست دەكەنەوە، بۆمبارانی شارەكە لەلایەن فڕۆكە عیراقیەكانەوە، تا كاتژمێری «3»ی پاش نیوەڕۆی 16-3-1988 بەردەوام بووە. ماڵ و شەقامی گشتی و كۆڵان و ژێرزەمینەكان پڕبوون لەتەرمی ژن و پیاو، مناڵ و پیر. ئەو وێنانەی كە وێنەگرو رۆژنامەنووسانی ئێران و تورك و بیانی گرتبوویان، مەگەر تەنیا ئەو وێنانە وەك خۆیان بتوانن وێنای مەرگ و خنكاندنی چەند سوچێكی هەڵەبجەمان بۆ بكەن.

یەكێك لە سكاڵاكارەكانی دۆسیەی هەڵەبجە لەبەردەم دادگا دەڵێ‌، من لەسەر چیای گوڵان بووم، فڕۆكە عیراقییەكان لە لای دەربەندیخانەوە دەهاتن لەڕۆژی 16-3-1988. شارەكەیان بەبۆمبی كیمیاوی بۆردومان كرد، چەندین لاشەم بینی لەلێواری رێگاكان كە دەتوت رۆژی حەشرە. فڕۆكەكان تا دیووی سنووری ئێران بەدوامانەوە بوون، بەڵام هێزی بەرگری ئێران وەڵامیان دانەوە. دوای ماوەیەكی كەم گەڕامەوە بۆ هەڵەبجەو بیست رۆژ مامەوە، لەمانگی 4-1988 هێشتا شارەكە لەلایەن عیراقەوە تۆبباران دەكرا بەتایبەت لە قۆڵی سەید سادقەوە كە دەكاتە رۆژئاوای هەڵەبجە. دواتر گەڕامەوە بۆ نەخۆشخانەكانی تاران، بۆ گەڕان بەدوای چارەنووسی كەسوكارەكەم. كۆمەڵێك وێنەی لاشەی مردووەكانم بینی زیاتر لە «100» كەس دەبوون و هەموویان هەڵەبجەیی و مەدەنی بوون.

هەروەك سكاڵاكارەكانی تریش دلێر لەتیف، كوێستان ئەكرەم، هۆشیار عومەر، نەزیف تۆفیق، مەحمەد فەرەج سەعید، سۆیبە سەعید، نەرمین كەمال، شعریە سەعید، سەڵاحەدین مەحمود-یش جەخت دەكەنەوە فڕۆكەكەكان عێرقی بوون و لە ئاراستەی دەربەندیخانەوە هاتوون و شاری هەڵەبجەیان بۆمباران و كیمیاباران كردوە. باسی ئەوەش دەكەن لە 16 تا 18-3-1988 بۆمباران بەردەوام بوەو بوەتە هۆكاری هەزاران شەهیدو بریندارو خنكاندنی شارەكە.

 لەبنهێنانی شارستانیەتی هەڵەبجە

لەلایەكی تریشەوە بەڵگەنامەو ژێدەرەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، وێڕای ئەوەی لەكاتی كیمیابارن و جینۆسایدكردنی شارەكە ئێران رۆڵی ئەرێنی لەچارەسەری بەركەوتوان و بریندارەكان و لەخۆگرتنی ئاوارەكان و ناساندنی تاوانەكە هەبووە، بەڵام پێش كیمیابارانكردنی هەڵەبجە كە پێشووتر هێزەكانی ئێران و پێشمەرگەی بەشێك لەحزب و لایەنە سیاسییەكانی تێهاتبوو، لەئێوارەی 13 – 3- 1988 هێزەكانی ئێران تاڵانییەكی زۆریان لەشارەكەدا كرد، كە بەم شێوەیەیی خوارەوە پۆلێن دەكرێ‌:

سوپای ئێران دوای داگیركردنی هەڵەبجەو ناحیەكانی سیروان – خورماڵ – بیارە دەست بەسەراگرتنی چەك و كەلوپەلی سەربازی و دام و دەزگا سەربازییەكان، راستەوخۆ دەستی دایە لەبنهێنانی بەشێك لە شارستانیەتی شارەكەو دەوروبەری، هەموو فەرمانگەو كەلوپەل و ئامێرە خزمەت گوزارییەكانی دەست بەسەرا گرت و گواستیەوە بۆ ئێران و لەوانە رێژەیەكی زۆری لە كەلوپەل و موڵكی هاووڵاتیانی بەركەوت و لەخوارەوە هەندێكیان دەخەینەڕوو:

1- كارگەی چاككردنی توتن بەهەموو ئامێر و چەند عەمبار توتنیشەوە.

2- كەلوپەل و ئامێر و ئۆتۆمبێلی 11 فەرمانگەی خزمەتگوزاری مەدەنی وەك نەخۆشخانەكان، بەریدو گواستنەوە، كارەبا، ئاگركوژاندنەوە… هتد.

3- وێستگەی سەرەكی كارەباەی هەڵەبجە، 55 محاویلەی كارەبا كە بۆ سیستەمی كارەبای ئێران بەكار نایەت، زیاتر لە 50 كم سیمی كارەبا، هەموو ستوونەكانی كارەباو تەلەفۆنی دەرەوەی شار كە بەئاسانی بۆیان دەرهاتووە.

4- هەموو ئامێرو ئۆتۆمبێلەكانی فەرمانگەی كشتوكاڵ و شارەوانی كە هەندێ شۆفڵ و تراكتۆری مەدەنیش هەر بەناوی ئەو فەرمانگانەوە بران و نەدۆزرانەوە.

5- سەدان ئۆتۆمبێلی هاووڵاتیان یان دوكان و ئامێرەكانی ناوی بران و نەدۆزرانەوە.

6- گەنم و جۆی ئەو ساڵەی سنوورەكە هەمووی دروێنە كراو گواسترایەوە بۆ ئێران و هەندێك لەو جوتیارانەی كە بەڵگە نامەیان هەبوو بە مەزەندە گەنم و جۆیان بۆ گەڕاندنەوە.

7- كتێبخانەی گشتی هەڵەبجەی شەهید كە بڕی (17,600) پەرتووكی تێدا بووە.

8- كەلوپەلی 25 و قوتابخانە بەمێزو تەختەڕەش و دەفتەرو قەڵەمی قوتابیانیشەوە.

9- كەلوپەل وئامێری كارەبا و فەرش و راخەری 21 مزگەوت… هتد.

10- ئێران بە خواستی خۆی رۆژی 13ی تەمموزی 1988 لەهەڵەبجە كشایەوە، بەچەند رۆژ پێش ئاشكراكردنی وەستانی شەڕ، لەكاتی كشانەوەدا بەخێرایی دەستی دایە تەقاندنەوەی دام و دەزگاكانی دەوڵەت و ئەو رۆژە تەنها فریای تەقاندنەوەی 73 بینایەی دەوڵەت كەوت كە زۆرینەیان قوتابخانەو نەخۆشخانە و فەرمانگە خزمەتگوزاریەكان بوون.

واتە بە شێوەیەك لە شێوەكان دەتوانین بڵێین بەدەر لەیارمەتیە مرۆییەكانی ئێران، لەهەمان كاتدا دەستی لەبەشێك لە تاڵانكردنی هەڵەبجەو وێرانكردنی هەبوو، هاوشانی شاڵاوی جینۆسایكردنی لەلایەن رژێمی بەعسەوە.

كاریگەرییەكانی كیمیاباران‌و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە

تاوانی جینۆسایدكردنی هەڵەبجە لەلایەن حكومەتی عیراق «بەعس»وە، چەندین ئاسەواری ئابووری و كۆمەڵایەتی و دەروونی و كلتووری جۆراو جۆری بەدوای خۆیدا هێنا، كە تائێستاش بەردەوامییان هەیەو هەرجارەی بەشێوەیەك دەردەكەن و رۆڵی نەرێنی خۆیان داناوە.  دەتوانین لەم نموونانەی خوارەوەدا، چڕییان بكەینەوە:

یەكەم: كۆمەڵكوژكردنی نزیكەی «5000» هەزار هاووڵاتی سڤیل لە ژن، مناڵ، پیر، لاو، پیاو، بە شێوەیەكی دراماتیكی و بەگازی خەردەل و سیانیدو تابوون، كە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا مەگەر لە هیرۆشیماو ناكازاكی كوشتن بەم شێوەیە دراماتیكیە روویدابێ‌.

دووەم: برینداربوونی هەزاران هاوڵاتی بەهەمان شێوازو میكانیزی پێشوو، كە تا ئێستاش كاریگەرییەكانی ماون و بەردەوام بەدەم ئازاری مەرگی لەسەرخۆو بەردەوام دەتڵێنەوە، ئەمە وێڕای وەرگرتنی چارەسەری هەمیشەیی، كەچی هێشتا رۆژانە لێیان گیان لەدەست دەدەن.

سێیەم: بەسەدان خێزان یان سەرتاپایان تیاچوون یان یەك كەس و دوو كەسیان لێدەرچوون، كە كاریگەری دەروونی سەختی بۆ دروست كردون و پێوەی دەتلێنەوە.

چوارەم: لە كاتی ئەنجامدانی تاوانەكەدا، بەسەدان مناڵ ون بوون و لەلایەن خێزانە ئێرانیەكانەوە لەخۆگیراون و تا ئێستاش هەر جارەی یەكێكیان ئاشكرا دەبن و دەناسرێنەوە، كە ئەمەش جگە لەلایەنی ئەرێنی، كاریگەری جۆراو جۆری كۆمەڵایەتی و دەروونی و تەنانەت كولتووری و فەرهەنگیش بەدوای خۆیدا دێنێ‌.

پێنجەم: هەڵتەكاندن و خاپووردنی ژێرخانی ئابووری شارەكە، كە بە ملیارەها دۆلار دەخەمڵێندرێ‌، لە بردنی سامان و یەدەكی شارەكەو هاووڵاتیان و تێكدان و سووتاندنی رەزو باخ و كشتوكاڵ و سەرچاوە ئاوییەكان.

شەشەم: تێكدان و پیسكردنی ژینگە بەهۆی چەكی كیمیاوی و كاریگەری و ئاسەوارەكانی، كە تا ئێستاش چەندین بۆمب لەژێر خاك و دارو پەردوە رووخاوەكان ماون، هەروەك سەرچاوەی چەندین نەخۆشی و دەردو پەتان و بەم هۆیەشەوە تا ئێستا دانیشتوانی شارەكە لێیان گیان لەدەست دەدەن.

حەوتەم: كاریگەرییەكانی چەكی كیمیاوی تا ئێستاو پێشبینیش دەكرێ‌، بۆ ماوەیەكی دوور مەودا لەسەر خستنەوەی وەچە و نەسل بوونیان هەیەو دەبێ‌، كە ئەمەش مەترسییەكی گەورەی لەسەر خێزانەكان دروست كردوەو دادەنێ‌.

ئەمانەو چەندینی تر، وەك كاریگەری كیمیابارانكردن و جینۆسایدكردنی هەڵەبجەو دەوروبەری لێكەوتەی ترسناكن، كە ئەكرێ‌ لێكۆڵینەوەو پشكنینی وردو زانستیان بۆ بكرێ‌.

 

سەرچاوەی چەكی كیمیاوی لەعیراقدا؟

زۆر سەرچاوە جەخت دەكەنەوە، كە بەشێكی زۆر لەوڵاتان مەوادی چەكی كیمیاویان بەعیراق فرۆشتوە، ئەوەشی لەهەڵەبجە بەكارهێنراوە ئەو مەوادانەن. بۆ بەرچاو ڕوونی ئەم لیستەی خوارەوە ئەوەمان بۆ دەسەلمێنن، كە چەند وڵات لەفرۆشتن و پێدانی مەوادی چەكی كیمیاوی، هاوكاری حكومەتی عیراقی و بەعس بوون، كە دواجار كیمیاباران و جینۆسایدكردنی هەڵەبجەی لێكەوتەوە.

 سەرنجێك لەسەرئەم خشتەیەیی سەرەوە

بەپێی ئەو خشتەیەیی سەرەوە 196 كۆمپانیای جۆراو جۆر لە 91 وڵاتەوە كەرەستەی كیمیاویان بەعیراق فرۆشتوە، لەكۆی ئەو وڵاتانە تەنها 1 وڵاتی عەرەبی تێدایە ئەویش میسرە، واتا 18 وڵاتیان لەئەوروپاو رۆژئاوان، كە تیایاندایە لەپێشكەوتووترین وڵاتەكانی جیهانە، وەك وڵاتی سوید.

ئەمە ئەو راستیەمان بیردەخاتەوە كە جگە لە حكومەتی عیراقی و پارتی بەعسی فەرمانڕەوای لەگۆڕنراو، ئەو وڵاتانەشی كەناویان لەخشتەكەدا هاتووە و لەرێگای كۆمپانیاكانیانەوە كەرەستەی كیمیاویان پێی فرۆشتوە، بەرپرسیارێتی گەورە هەڵدەگرن، چونكە كیمیاباران و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە بەو كەرەستە كیمیاویانە بووە كە ئەوان بەحكومەتی عیراقیان فرۆشتوە.

بۆزانیاری وردو دروستر، دەتوانی سەرنجی راپۆرتی پارێزەرانی دەستەی بەرگریكار لە كتێبی (لەدادگای باڵای تاوانەكانەوە –دۆسیەی هەڵەبجە) بدەیت، سەربارەت بەو كۆمپانیاو وڵاتانەی چەكی كیمیاویان بە رژێمی بەعس و حكومەتی عێرقی فرۆشتوە، كە بەڵگە سەلمێنراوەو بڕی موادەكانیش دیاریكراوە.

راپۆرتی دەستەی پارێزەرانی داكۆكیكار؟

دەستەی پارێزەرانی بەرگریكار كە پێكهاتبوون لەهەریەك لە پارێزەران، گۆران ئەدهەم رەحیم، بەكر حەمە سدیق، زەیتون فەرەح عەبدوڵا، ئیبراهیم مستەفا، ئەم پارێزەرانە خۆنەویستانەو خۆبەخشانە لەدۆسێی تاوانی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە، كاریان كرد، شەونخونیان كرد، یەكەمین راپۆرتی ئامادەكراوی ئەوان بەپشت بەستن بە سەدان بەڵگەنامەو سكاڵاكارو شاهێدحاڵ و نوسراوی فەرمی و كاسێتی ڤیدۆیی كە زیاتر لە 100 لاپەڕەی ئەیفۆرە، جگە لەسەدان بەڵگەنامەی نووسراوو دەنگی و ڤیدۆیی و هتد پێشكەشی سەرۆكایەتی دادگای باڵای تاوانەكانیان كرد.

دەستەی پارێزەران، لە راپۆرتەكەیاندا، گرنگترین و هەستیارترین لایەنەكانی تاوانەكەیان بەم شێوە پۆلێن كردوە:

لەڕاپۆرتەكەداـ 22 بەڵگەنامەی دام و دەزگا سەربازی و هەواڵگرییەكانی بەعس، پێشكەشی دادگا كراوە، لەگەڵ چەندین زانیاری سەلمێنراو، كە لە ناوەڕۆكدا بەهەموو پێوەرو لێكدانەوەیەك ترسناك و مەرسیدار، هاوكات بەربەرییەتی بەعس و رژێمەكەی و سەركردەكانی دەسەلمێنن.

پاشان بە «11» خاڵ ناوەڕۆكی ئەنجامدانی تاوانەكە روون كراوەتەوەو بە ریزبەندییەكی تریش، زیانەكانی تاوانەكە پشڕاست كراوەتەوە، بەم شێوەیە:

یەكەم: زیاتر لە 5000 هەار شەهید تەنها لە رۆژی 16-3-1988.

دووەم: 12800 دوانزە هەزارو هەشت سەد كەس برینداربوون بە پێی ئامارو سەرژمێرییەكانی نەخۆشخانەكانی ئێران، كە دابەش بوون بەسەر چواردە چادرگەدا.

سێیەم: ژمارەیەكی زۆر لەبەركەوتوەكان تووشی نەخۆشی پێست و تەنگەنەفەسی بوون.

چوارەم: «2459» دووهەزارو چوارسەدو پەنجاو نۆماڵ، لەناو شارەكە بەشێوەیەكی گشتی تێكدراون و رووخاون.

پێنجەم: «4950» چوارهەزارو نۆسەدو پەنجا ماڵ، بەرێژەیەی تێكدراون و رووخاون.

شەشەم: تێكدانی تۆڕی ئاوی خواردنەوەی شارەكە بە درێژایی «32» كیلۆمەتر.

حەوتەم: تێكدانی ئاوەڕۆكی شارەكە بەدرێژایی «29» كیلۆمەتر.

هەشتەم: تێكدانی تۆڕی كارەبای شارەكە بەدرێژایی «81» هەشتاو یەك كیلۆمەتر.

نۆیەم: تێكدانی شۆست و شەقامی شارەكە بە درێژایی «8» هەشت كیلۆمەتر.

دەیەم: تەقاندنەوەی سەرجەم باڵەخاڵەی دام و دەزگا فەرمییەكان.

یانزەیەم: تەقاندنەوەی قوتابخانەو دایانگەكان.

دوانزەیەم: تەقاندنەوەی نەخۆشخانەی گشتی و بنكە تەندروستییەكان.

سیانزەیەم: تێكدان و تەقاندنەوەی باڵەخانەی بەشی ناوخۆیی خوێندكاران كە لە پێنج نهۆم پێك دەهات.

چواردەیەم: تەقاندنەوەی بینایەی تایبەت بە كشت و كاڵ، ئاگركوژێنەوە، گەیاندن، پۆلیس، كتێبخانە.

پانزەیەم: تەقاندنەوەی «20» بیست مزگەوت.

ئەمە جگە لەوەی لە راپۆرتەكەدا، كاریگەرییەكانی كیمیابارانكردن، لەسەر ئاستی «ژینگە، لەدایكبوون، كاریگەری لەسەر پێست و چاو، كاریگەری لە سەر هەناسەدان» و چەندین كاریگەری تر پشت ڕاست كراونەتەوە. بۆنموونە لە 75%ی بەركەوتوان بەدەست هەناسەدانەوە دەناڵێنن، لە 75% بەدەست نەخۆشی چاو دەناڵێنن، لە 50% بەدەست نەخۆشی پێست دەناڵێنن».

هەروەها لە راپۆرتەكەدا، ناوی سەرجەم ئەو كۆمپانیانەی موادو چەكی كیمیاوییان لە عیراق فرۆشتوە، خراوەتە روو، كە لەسەرەوەش ئاماژەمان بۆكرد. لەگەڵ چەندین رێو شوێنی یاسایی كە داوایان لە دادگا كردوە، بە پشت بەستن پێیان بڕیاری پێویست لە بارەی دۆسییەكەوە بدات.

دۆسیەی هەڵەبجە لەدادگای باڵای تاوانەكانی عیراق

 دۆسیەی هەڵەبجە لەدادگای باڵای تاوانەكانی عیراق، بەیەكێك لەدۆسێ گرنگ و هەستیارەكانی گەلی كورد لەدوای ساڵی 2003 ئەژمار دەكرێ‌ و یەكێكە لەجومگە سەرەكیەكانی پێكهاتەكانی جینۆسایدكردنی گەلی كورد لەباشووری كوردستان.

لە دوای ساڵی 2003 كاتێك بە چەند قۆناغێك سەرەتا لەبەر رۆشنایی یاسای كاتی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عیراقی و دواتریش دەستووری هەمیشەیی عیراق كە دادگای باڵای تاوانەكان لەعیراق دامەزرا، لە نێو دۆسیەكانی كۆمەڵكوژی جینۆسایدی گەلی كورد، یەكێك بوو لەدۆسێ جێی بایەخەكان.

وەك ژێدەرو سەرچاوە گەلێك ئاماژەی بۆ دەكەن، سەرەتای كاركردن لە دۆسێكە دەگەڕێتەوە بۆ كۆكردنەوەی بەڵگەنامەو زانیارییەكان، لەبەڵگەنامەی «نووسراو، زانیاری پشتڕاستكراو، كاسێتی دەنگی و تۆماركراو، سكاڵاكارو شاهێدحاڵەكان، ئیفادەی تۆمەتبارەكان»، پاش ئەوەی هەموو ئەوانە كۆكرانەوەو روكن و جومگە سەرەكیەكانی دۆسیەكەیان پێكهێناو لەساڵی 2008 دۆسیەی هەڵەبجە بەتەواوی گەیەنرایە دادگای باڵای تاوانەكان لەعیراق، لە ساڵی  2008 یەكەم دانیشتنی دادگا دەستی پێكرد، كە تا كۆتایی چەندین دانیشتنی بەخۆیەوە بینی و سەرەنجام لەسەرەتای ساڵی 2010 دۆسێكە گرەوی ئەوەی بردەوە كە یەكێكە لەتاوانەكانی جینۆساید دژ بەگەلی كورد.

بەڵام سەرەتا دادگای باڵای تاوانەكان، بڕیاری ناساندنی دۆسییەی تاوانەكەی وەك تاوانی دژی مرۆڤایەتی ناساند، ئەمەش دەستەی پارێزەرانی خستە بەردەم بەرپرسیارێتی و ئەركی قورسەوە، بۆیە لەدادگای تێهەڵچوونەوەی عیراق، داوای پێداچوونەوەیان بەبڕیارەكەدا كردو ئەوەشیان بە بەڵگەو دۆكۆمێنت سەلماند، كە تاوانی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە لەیەك كاتدا، تاوانی دژی مرۆڤی و تاوانی جەنگ و هاوكات تاوانی جینۆسایدە، دادگاش پاش دووبارە پێداچوونەوە بە بڕیارەكەو دۆسییەكە، ئەو راستییەی سەلماندو دۆسییەكەی وەك تاوانی (دژی مرۆیی، جەنگ، جینۆساید) ناساند.

تۆمەتبارو تاوانبارەكان؟

تۆمەتبارو تاوانبارەكانی دۆسییەی كیمیاباران و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە، بەپێی یاداشتێكی دەستەی پارێزەرانی بەرگریكار، لەدادگای باڵای تاوانەكان لە عیراق ئەمانەی لای خوارەوەن، كە كەمترینیان دادگایی كراون.

دیارە دادگای باڵای تاوانەكان، لەبارەی هەریەك لەم تۆمەتبارانەی خوارەوە بڕیاری كۆتایی دا، گەرچی بڕیارەكەی دادگا جێگای تانەی دەستەی پارێزەرانی داكۆكیكار بوو. ئەوانیش عەلی حەسەن مەجید بڕیاری لەسێدارەدان، سوڵتان هاشم بڕیاری ئیدانەكردن و زیندانی كردن، سابر عەبدولعەزیز حسین بڕیاری ئیدانەكردن و زیندانی كردن، فەرحان موتڵەگ جبوری ئیدانەكردن و زیندانی كردن.

ئەمەی خوارەوە لیستی ناوی سەرجەم ئەو تۆمەتبارو تاوانبارانەیە كە دەستەی پارێزەرانی داكۆكی كار، پێشكەشی دادگایان كردبوو، هۆكارو بەڵگەی ئەوەشیان خستبوە روو، كە هەریەك لەم كەسانەی خوارەوە بەشێوازی جۆراو جۆر بەشداربوون لەئەنجامدانی كیمیاباران و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە. بەڵام ئەوەی مایەی سەرنج و هەڵوێستی جەوهەرییە، ئەوەیە كە جگە لەو «4»تاوانبارەی سەرەوە، ئەمانەی لەناو لیستەكەدا هاتوون، تا ئێستا دادگایی نەكراون، لەكاتێكا هەریەكەیان بەپێی پلەو ئاستی بەرپرسیارێتیان بەشدارییان لەئەنجامدانی تاوانەدا كردوە

تێبینی: ناوەكان بەپیتی عەرەبی و وەك ئەوەی لەبەڵگەنامەكەدا هاتوە، دامنناوەتەوە، ئەمەش لەبەر زووتر ناسینەوەیان.

چی بكەین بۆ هەڵەبجە؟

ئێمە لەم باس و پشكنینەدا، وەك هەر باسێكی تر گەشتینە ئەم دەرەنجامانەی خوارەوە، كە بەگرنگی دەزانین لەئاستی پێویست و جددی كاریان لەسەربكرێ‌.

لەسەرئاستی عیراق:

یەكەم: پێویستە دەستبەرداری دۆسییەی كیمیاباران و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە نەبین، هەنگاوی یەكەم كاركردنمان بێت لەسەر دادگایی كردنی تەواوی ئەو تۆمەتبارانەی بەشدارییان لەئەنجامدانی تاوانەكەدا كردوە، لەسەر ئاستی عیراق و كوردستان لە سلكی «سوپا، هەواڵگری، ئەمن، حزب، هێزی ئاسمانی، جاش»و هتد

دووەم: دەبێ‌ بە بەرنامەو پلان، كار لەسەر پرسی قەرەبووكردنەوەی تەواوی زیان لێكەوتوانی كیمیاباران و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە بكەبن، هەنگاوی بەرایی بۆ ئەم پرسە ئەوەیە لەسەر ئاستی ناوخۆو هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی، فشار لەسەر حكومەتی عیراقی بكرێ‌، كە ئیلتزام بكات بە بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق، ئەمەش گەرەنتیە بۆ چوونە ژێرباری قەرەبووكردنەوەكە.

سێیەم: دەبێ‌ لەهەمان چوارچێوەی خاڵی دووەمدا، حكومەتی عیراق وەك جێگرەوەی حكومەتەكانی پێش خۆی، ئیلزام بكرێ‌، بەفەرمی داوای لێبوردن لەدانیشتوانی شاری هەڵەبجەو كەسوكاری قوربانیەكان بكات، وەك بەشێك قوربانی كردەوەی جینۆسایدی شارەكە.

لەسەرئاستی كوردستان:

یەكەم: لەیاسایی ماف و ئیمتیازاتی شەهیدان و ئەنفالكراواندا هاتووە كە بەخێوكەر یان سەرپەرشتیارێك دابین دەكرێت بۆ دایك و باوك و كەسی پلە یەكی شەهیدان كە هاوكاریان بێت لەكاتی نەخۆشی و پەككەوتەیدا، ئەم بڕگەیە بخرێتە خزمەتی بریندارانی چەكی كیمیایی شاری هەڵەبجەو لەئێستادا بریندار هەیە چاوەكانی لەدەست داوە یان جەستەی برینی سەختی پێوەیەو بێسەرپەرشتە.

دووەم: ئەو تیمەی بریندارانی هەڵەبجە دەباتە دەرەوە بۆ چارەسەر كارەكانیان لەناو هەرێمدا بكەن و لە ڕێگەی وەزارەتی تەندروستیەوە جۆری دەرمانەكان و پزیشكی پسپۆڕیان بۆ بهێنرێتە كوردستان بۆماوەیەكی دیاریكراو، كە ئەمەش كارئاسانیەكی گەورە دەبێ‌ بۆیان.

سێیەم: دابین كردنی شوێنی نیشتە جێبوون بۆ ئەو كەسانەی بە هۆی برینداری و دەرئەنجامی چەكی كیمیایەوە خێزانەكانیان  لە دەست داوە یان لێیان بێزارن و جیابونەتەوە لەدۆخێكی خراپدان و ئەركی حكومەتە چاودێریان بكات.

چوارەم: تا ئێستا نزیكەی (400 ) چوار سەد بریندار لەسنووری پارێزگایی هەڵەبجە ناویان تۆماركردوەو لەلایەن وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان هاوكاری دارایی دەكرێن بە بڕی «400» چوار سەد هەزار دینار، ئەو بڕە كەمە بەتایبەت بۆ ئەوانەی برینەكانیان زۆرەو توانای كارێكی تریان نیەو خەرجی دەرمان و تەندروستیان  زۆرترە. پێشنیاری بڕی دوو سەد هەزار دینار دەكەین بخرێتە سەر موچەی ئەوانەی ڕێژەی برینەكانیان لە 50% زیاترە.

پێنجەم: تا ئێستا لە سنووری پارێزگایی هەڵەبجە نزیكەی «150» سەدو پەنجا كەس ناویان تۆمار نەكراوەو سوودمەند نەبوون لەو هاوكاریەی حكومەت تیمی پسپۆری پزیشكی بەشێوەی كاتی لەسلێمانییەوە ئەچێتە ئەوێ‌ و ئەوانەی بەتەواوی نەبینیوە، پێشنار ئەوەیە لیژنەیەكی پزیشكی جێگرو پسپۆڕ لەهەڵەبجە جێگیر بكرێت و ئەوان راستەخۆ لەشوێنێكی دیارو جێگردا كاری پێویستیان بۆ بكرێت نەك چاوەڕێی تیمی گەڕۆك بكەن و كارەكانیان دوا بكەوێت.

شەشەم: ئەو مناڵە ونبووانەی هەڵەبجە كە ئەدۆزرێنەوە شوێنێكی شایستەیان بۆ دابین بكرێت تا كاری یاسایی ناسینەوەیان بۆ دەكرێت ئەوانەی لەڕابردودا دۆزراونەتەوە لەماڵان و چەند شوێنێكدا ژیاون تا گەیشتونەتەوە خێزانی خۆیان، ئەمەش زۆر نەگونجاوە بۆ دۆخی ئەوان. وەك ئەوەی كاری ناسینەوەو ڕێكارە پزیشكیەكان كە بە» DNA»   ناسراوە كاتێكی زۆر دەبات لە كوردستاندا لە كاتێكدا وەزارەتی شەهیدان و ئەنفالكراوان، هاوكارو هاوبەشن لە گەڵ كەس و كاری بێسەرو شوێنان و وونبوان لە ڕێكخراوی جیهانی «icmp» كە بارەگایان لە كوردستان، دەتوانرێ‌ ئەنجامەكان لەم رێگایەوە خێراترو ئاسانتر بەدەست بهێنران.

حەوتەم: بەرنامەڕێژی بكرێ‌ بۆ پاكردنەوەی ژینگەی هەڵەبجە، لەكاریگەری و پاشماوەی چەكە كوشندەكان و ئاوەدانكردنەوەی شارەكە لەڕووی ژێرخان و سەرخانەوە، كە تا ئێستا ئەوەی كراوە، لەئاستی پێویستدا نییە.

هەشتەم: مۆنۆمێنتی هەڵەبجە فراوان بكرێ‌، بەئاستێك شایستەی ئەوەبێ‌ كە بتوانرێ‌ تەواوی بەڵگەنامەو كەرەستە بەجێماوەكان لەتاوانەكە لەخۆبگرێ‌.

نۆیەم: تۆڕی رێكخراوەكانی هەڵەبجە دروست بكرێ‌، بۆ ئەوەی بتوانرێ‌ رۆڵێكی ئەرێنی لەبەرەو پێشبردنی شاری هەڵەبجەو ئاوەدانكردنەوەیدا بگێڕن.

دەیەم: زانكۆی هەڵەبجە كۆنفرانسی ساڵانەی نێودەوڵەتی هەڵەبجە ببەستێ‌، بە هەرسێ‌ زمانی كوردی، ئنگلیزی، عەرەبی، بەئامانجی زیاترو فراوانتر ناساندنی تاوانی كیمیابارانكردن و جینۆسایدكردنی هەڵەبجەو ئاوەدانكردنەوەی.

لەسەر ئاستی هەرێمایەتی و نێودەوڵەتی:

یەكەم: دۆسییەی كیمیاباران و جینۆسایدی هەڵەبجە، بەفەرمی بگەیەنینە تەواوی وڵاتان و پەرلەمان و حكومەتەكانیان بەشێوەیەكی بەرنامەڕێژی، ئەمەش وەك بەردەوامبوونی هەوڵەكان بۆ ناساندنی.

دووەم: داوا لە تەواوی پەرلەمان و حكومەتەكانی دنیا بكەین، بەفەرمی هەڵەبجە وەك بەشێك تاوانی جینۆسایدكردنی گەلەكەمان بناسێنن.

سێیەم: هەوڵبدەین، فشارێكی نێودەوڵەتی لەسەر نەتەوە یەكگرتوەكان درووست بكرێت، بۆ ئەوەی بەبڕیارێكی فەرمی كیمیاباران و جینۆسایدكردنی هەڵەبجە بناسێنێت.

چوارەم: هەوڵدان بۆ تۆماركردنی سكاڵا لەسەر ئەو كۆمپانیانەی نەوادو چەكی كیمیاوییان بە حكومەتی عیراق فرۆشتوە، بۆ ئەوەی قەرەبووی زیانەكانیان لێ‌ وەربگیرێ، كە ئەمەش یەكێكە لە مافە بنەڕەتیەكانی دانیشتوانی هەڵەبجەو دەوروبەری.

 

سەرچاوەكانی ئەم باسە:

راپۆرتی دەستەی پارێزەرانی بەرگریكار لە دۆسیەی هەڵەبجە «دەست نووس» .

راپۆرتی دەستەی پارێزەرانی بەرگریكار بۆ دادگای تەمیز «تێهەڵچونەوە».

دەقی بڕیاری دادگای باڵای تاوانەكان لە عیراق «دەست نووس» .

بڕیاری كۆتایی دادگای تەمیز «تێهەڵچونەوە» لەسەر دۆسییەكە.

بەڵگەنامەكانی دۆسییەی تاوانی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە.

نەجمەدین حمە سەعید، كیمیابارانی هەڵەبجە «دەست نووس».

راسپاردەكانی كۆنفرانسی جینۆسایدو ئەنفال، گەرمیان، 2015

 

 

….

سەرچاوە: کوردستانی نوێ

نویتـرین هەواڵ و بابەت


فارسی