مردنی جەللادێكی دێفۆرمخواز!، جەمیل كولاهی

رۆژی ١٩ی بەفرانبار عەلی ئەكبەر هاشمیی ڕەفسەنجانی، یەكێك لە كۆڵەكەكانی كۆماری ئیسلامی مرد. كەسێك كە لە هەموو جینایەتەكانی كۆماری ئیسلامیدا لە تیرۆر و سەركوتەوە بگرە تا لەسێدارەدان،

زیندانیكردن و دەیان جینایەتی دیكەدا دەستی باڵای هەبووە و لە دوو دادگای ئاڵمان (میكۆنووس) بە بۆنەی تیرۆری ڕێبەرانی حیزبی دێموكراتی كوردستانی ئێران و ئارژانتین (ئامیا) و تەقاندنەوەی ناوەندی جوولەكەكان، بڕیاری دەستگیر كردنی بۆ دەرچووبوو! لە سەر ڕۆڵی ڕەفسەنجانی لەو جینایەتانەدا زۆر گوتراوە و زۆر بیستراوە، بۆیە لەم وتارەدا دیسانەوە ئەوەی كە پێشتر گوتراوە دووپاتە نابێتەوە، بەڵكوو لە سەر لایەنێك قسە دەكرێت كە یان باسی لە سەر نەكراوە یان كەمتر باسی لە سەر كراوە.

لەگەڵ ئەوەی كە ڕەفسەنجانی جینایەتكارێكی دەگمەنی مێژووی مرۆڤایەتی بوو، بەڵام لە كاتی مردنییەوە هەوڵێك بۆ پیرۆزكردنی لە ئارادایە، ئەم هەوڵە لە لایەن بەشێك لە نوخبە و ئۆپۆزیسیونی ڕەفسەنجانی و تەنانەت هێندێك لە ئۆپۆزیسیۆنی ڕێژیمەوە دەدرێت!

هاوكات لە گەڵ ئەوە لە نێوخۆی ئێرانیشدا گەورەترین پرسەی لە دوای پرسەی خۆمەینییەوە بۆ گیرا! لێرەدا پرسیار ئەوەیە كە ئەم دۆخە بۆچی لە ئێراندا خولقاوە كە خەڵك عاشقی سەركوتكەر و جەللادەكەی خۆیان بوونە؟ یان بە واتایەكی دیكە هۆی تووشبوونی خەڵك بە سەندرۆمی ستۆكهۆڵم لە ئێراندا چیە؟ ڕۆڵی ڕەفسەنجانی لە پێكهاتنی ئەو كۆمەڵگەیەدا چیە؟

وڵامی ئەم پرسیارە لە شێوەی دەسەڵاتداری لە ئێراندایە كە دەسەڵاتێكی تۆتالیتێرە! بەڵام دەسەڵاتی تۆتالیتێر چۆن دەبێتە هۆی پێكهاتنی ئەو دۆخەی كە پرسیاری لە سەر ساز كرا؟

تۆتالیتێر بە ڕێژیمگەلێك دەڵێن كە بە سەر هەموو چالاكییە ئابووری، كۆمەڵایەتی و فەرهەنگیەكاندا چاوەدێری دەكەن، لەم سیستمگەلەدا دەسەڵاتی سیاسی لە لایەن حیزبێكەوە قۆرخ دەكرێ و هەر چەشنە چاودێرییەكی ئازادانەی كۆمەڵگە لە نێو دەبرێت، لە تیرۆر بۆ سەركوتی دژبەران كەڵك وەردەگیرێت و هەوڵ دەدرێ كە كۆمەڵگە لە سەر بنەمای ئیدئۆلۆژیی حیزبی بار بهێنرێت (١). دەسەڵاتی تۆتالیتێر كە لە كۆمەڵگەی مێگەلیدا پێك دێ، بە لە نێو بردنی بنەماكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، نەریتە سیاسییەكان، مافەكانی كۆمەڵگە و بەمێگەلكردنی چینەكانی ناو كۆمەڵگە دۆخی پێكهاتنی كۆمەڵگەی مێگەلی لەبارتر دەكات. تۆتالیتاریزم لە ڕێگەی ئیدئۆلۆژییەوە بە دوو شێوە كۆمەڵگەی مەدەنی تێك دەشكێنێ و دۆخی لەبار بۆ كۆمەڵگەی مێگەلی پێك دەهێنێت:

یەكەم لە ڕێگەی تێكدانی پێوەندیی نێوان مرۆڤەكان و دووهەم لە ڕێگەی تێكدانی تێگەیشتنی مرۆڤەكان لە واقعییەت(٢). مێگەل بە خەڵكانێك دەگوترێ كە بە هۆی ئەوەی كە شتێك زیاتر لە كۆمەڵە تاكێكی بێ‌شوناس و خەمسارد نین و ناكرێ لە نێو ڕێكخراوێكدا كە بنەماكەی قازانجی گشتییە یان لە نێو پارتە سیاسییەكان و ڕێكخراوە سینفی و كرێكارییەكاندا ڕێك بخرێن. ئاكامی ئەندامگیریی بزووتنەوەگەلی تۆتالیتێر لە نێو مێگەلدا ئەوەیە كە زۆرینەی ئەندامەكانیان كەسانێكن كە پێشتر لە مەیدانی سیاسەتدا بەشدار نەبوونە كە دەبێتە هۆی خەمساردیی ئەوان لە بەرانبەر ڕەخنەی دژبەرانی سیاسیی بزووتنەوە تۆتالیتێرەكەدا(٣).

ئامانجی بزووتنەوەگەلی تۆتالیتێر ڕێكخستنی مێگەلە كە ئەم مێگەلە بەرهەمی داڕمانی پێكهاتەی چینایەتییە. لە ئاكامی ئەم داڕمانەدا تاكەكان سەرگەردان دەبن و خاوەنی هیچ چەشنە پێوەندی، بەرژەوەندی و شوناسێك نین(٤). لە ڕوانگەی هانا ئارنتەوە گرینگترین تایبەتمەندیی بزووتنەوەگەلی تۆتالیتاریستی ئەوەیە كە بە خێرایی لە بیر دەكرێن، ئەم تایبەتمەندییە لە بارەی چۆنییەتیی ناوبانگی ڕێبەرانی ئەم بزووتنەوەیەوە ڕاستترە. ئەم تایبەتمەندییە پێوەندیی بە لەرزۆكیی مێگەلەوە هەیە. بەڵام ئەوە هەڵەیە كە بە بۆنەی ئەم تایبەتمەندییەوە لە بیر بكەین كە ڕێژیمگەلی تۆتالیتێر تا ئەو كاتەی كە لە دەسەڵاتدان و ڕێبەرانی تۆتالیتێر تا ئەو كاتەی كە زیندوون، تا كۆتایی پاڵپشتیی مێگەلیان هەیە(٥).

بە گشتی سیستمی تۆتالیتێر تێدەكۆشێ كە ئیدئۆلۆژیی خۆی بە سەر واقعییەتدا بسەپێنێ و لە سەر ئەساسی ئەم ئیدئۆلۆژییە لە هەموو بوارەكاندا دەستێوەردان بكات. ئەم ئیدئۆلۆژییە كۆمەڵێك باوەڕی سیاسی-مەزهەبیی گشتگیرە كە هەموان دەبێ پێی وەفادار بن. لە سەر ئەساسی ئەم ئیدئۆلۆژییە ڕێژیمی تۆتالیتێر لە هەموو بوارەكانی ژیانی تاك و كۆمەڵدا دەستێوەردان دەكات. بەم شێوەیە بە كردەوە هەموو بوارە تایبەتی و ناسیاسییەكانی ژیان لە نێو دەبات، ئەم كارە نەبوونی فرەباوەڕی و سەلیقە و شێوە جۆراوجۆرەكانی ژیان و سەركوتی جیابیرانی لێ دەكەوێتەوە!

بە پێی بۆچوونی كارل فرێدریش و زیبیگنیۆ بێرژینسكی دەوڵەتە تۆتالیتێرەكان شەش تایبەتمەندییان هەیە(٦) كە بریتین لە:

١. ئەم حكوومەتانە لە سەر ئەساسی ئیدئۆلۆژی پێك دێن.

٢. لەم وڵاتانەدا فرەحیزبی بوونی نیە و وڵات بە كردەوە تاك حیزبییە و بەڕێوەبەریی سیاسیی وڵات، بانگەشەی كۆمەڵایەتی، كولتووری و پەروەردەیی لە ئەستۆی ئەم حیزبەیە. ڕێبەریی ئەم حیزبە بە گشتیی تەنیا لە لایەن یەك كەسەوەیە. ڕێبەریی ئەم حیزبە یان ڕاستەوخۆ لە ئەستۆی خودی ڕێبەری ئۆتۆكراتیكی وڵاتە یان لە ئەستۆی كەسێكی جێی باوەڕی ڕێبەری ئۆتۆكراتیكە.

٣. حكوومەت بۆ بەرگری لە خۆی لە بەرانبەر ڕابوون و هێرشەكاندا هێزێكی نیزامیی تیرۆریستیی هەیە.

٤. هەموو ئامرازی ڕاگەیاندن و ڕاگەیەنە گشتییەكان یان لە پاوانی حكوومەتدان یان لە لایەن حكوومەتەوە كۆنترۆڵ دەكرێن.

٥. دەوڵەت هیچ تاك یان ڕەوتێكی چەكدار لە تەنیشت خۆیدا قبووڵ ناكات.

٦. ئابووری لەم وڵاتانەدا بە شێوەیەكی ناوەندی لە لایەن حكوومەتەوە ڕێبەری دەكرێت. بە واتایەكی دیكە ئابووری لەو وەڵاتانەدا دەوڵەتییە.

ژوان لینز و ئاڵفرێد ستێپان لە باسێكی تەكمیلیدا ئەم شەش خاڵەدا دەڵێن كە: “هەركات ڕێژیمێك توانیی هەموو پلۆرالیزمی سیاسی، ئابووری و كۆمەڵایەتی هەنووكەیی لە نێو ببات و لە ئیدئۆلۆژییەكی یۆتۆپیایی و ڕوون و تاك پێڕەوی بكات و توانایی ڕێكخستنی بەربڵاو و بەهێزی هەبێ و خاونی ڕێبەرێكی كاریزماتیك بێت و هیچ شتێك نەتوانێ دەسەڵاتی سنووردار بكات و هەڵسوكەوت و بڕیارەكانی بۆ رووناكبیر و مێگەل چاوەڕواننەكراو بێت، ئەوكات دەتوانین بڵێین كە ئەم حكوومەتە توتالیتێرە.(٧)

ئەوە تایبەتمەندیی ڕێژیمە تۆتالیتێرەكانە كە تێدەكۆشێ مرۆڤەكان بە شێوەیەك ڕێك بخات كە فرەیی و جیاوازیی بێ‌سنووریان لە نێو بڕوات و هەموو مرۆڤەكان بە شێوەی تاكێكی تەریككەوتوو لێ بكات. ئەم ویستە كاتێك ئیمكانی جیبەجێبوونی هەیە كە هەموو تاكەكان بە شێوەیەك بگۆڕدرێن كە لە بەرانبەر هێندێك كردەوەی تایبەتدا، دژكردەوەی وەك یەك و هاوشێوەی یەكتر نیشان بدەن! یەكەمین هەنگاو بۆ زاڵبوونی هەمەلایەنە، كوشتنی كەسایەتیی حوقووقی لە مرۆڤەكاندایە كە ئەم ئامانجە لە لایەكەوە لە سەندنەوەی پاڵپشتیی یاسا لە خەڵكانێك و لە لایەكی دیكەوە پێكهێنانی دەستەگەلێك لە خەڵك كە یاسا نایانگرێتەوە و كردەوەكانیان لە سەرووی یاساوەیە، جێبەجێ دەبێ! هەنگاوی گرینگی دووهەم كوشتنی كەسایەتیی ئەخلاقی لە مرۆڤەكاندایە! تۆتالیتاریزم لە ڕێگەی پێكهێنانی دۆخێكەوە كە ویژدان كاریگەریی خۆی لە دەست دەدات و ئیمكانی جێبەجیكردنی كاری باش نامێنێت، توانیی هاودەستیی ئاگایانە و ڕێكخراوی هەمو مرۆڤەكان لە جینایەتەكانی سیستمی تۆتالیتێردا پەرە پێ بدات! (٨) نموونەی ئەم تایبەتمەندییە سەركوتی بزووتنەوەی كوردە كە حكوومەت و كۆمەڵگە مێگەلییەكە سازیان كردووە و یەك دژكردەوەی هەیە و كۆمەڵگەكە جینایەتەكانی ڕێژیم تەئید دەكات!

ئێستا دێینەوە سەر باسی ڕەفسەنجانی!

ڕێژیمی كۆماری ئیسلامی كە لە ئاكامی بەلاڕێدابردنی شۆڕشێكدا هاتە سەر كار، بۆ جێگیربوونی ئیدئۆلۆژیی تۆتالیتاریستیی خۆی پێویستی بە كەسانێكی بێبەزەیی و جەللادی وەك ڕەفسەنجانی بوو. چوونكە لە ڕاستیدا شۆڕشی ١٩٧٩ی ئێران تەنیا لە لایەن مەلاكانەوە نەكرا، بەڵكوو هەموو حیزب و ڕێكخراوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و كۆلتوورییەكانی ئێران بە هەموو جۆرە ئیدئۆلۆژی و ڕێبازێكی تایبەت بە خۆیانەوە تێیدا بەشدار بوون! لە وەها دۆخێكدا كە پلۆرالیزمێكی سیاسی تێیدا بەدی دەكرێت، تاقە گرووپێك تەنیا بە تێپەڕین بە نێو ڕووباری خوێندا بە حكوومەتی تۆتالیتێر دەگات! چوونكە لەگەڵ دژكردەوەی لایەنەكانی دیكە بەرەوڕوو دەبێت. بۆیە كۆماری ئیسلامی بۆ گەیشتن بە حكوومەتی دڵخوازی خۆی ڕووبارێك لە خوێنی لە ئێراندا پیك هێنا و هەموو جیابیران و نەیارانی خۆی قەڵاچۆ كرد!

لە ماوەی ئەم نزیك بە چوار دەیەیەدا سەلمێنراوە كە تیمی ڕەفسەنجانی لە هەموو جینایەتەكاندا كە بە جێگیربوونی ڕێژیمی ئێستای ئێران دەستی پێكرد، بەشدار بووە! ڕەفسەنجانی كە ئەندامی ئەنجومەنی شۆڕشی ئیسلامی بوو، ئەم ئەنجومەنە لە ١٥ی جۆزەردانی ١٣٥٩وە زانستگەكانی داخست و شۆڕشی فەرهەنگیی بە مەبەستی ڕاونانی مامۆستا و خوێندكارە جیابیرەكان دەست پێ كرد و ئیدئۆلۆژیی ئیسلامییان بە سەر زانستگەدا سەپاند. ناوبراو لە درێژەدان بە شەڕی ئێران و عێراقدا دەستێكی باڵای هەبووە كە مەبەستی لەو كارەش سەركوتی نەیارانی ڕێژیم لە ناوخۆی ئێراندا بوو. هەر لە تیرۆرەكانی ناو دەزگای حكوومەتەوە بگرە تا دەگاتە قەڵاچۆكردنی حیزبەكانی ئێران و شەڕی كوردستان و ناوچەكانی دیكەی ئێران، لەم ماوەیەدا ڕوویان داوە. لەسێدارەدان و گوللەبارانكردنی زیندانیانی سیاسی، پاڵپشتیكردن لە عەلی خامنەیی چ لە كاتی سەركۆماریی ناوبراودا و چ لە كاتی دیاریكرانیدا وەكوو ڕێبەری ڕێژیم، لە كردەوەكانی رفسنجانی بۆ جێگیركردنی ڕێژیمی تۆتالیتێری كۆماری ئیسلامیی ئێرانن. تێرۆری ڕێبەرانی ئۆپۆزیسیونی ڕێژیم لە دەرەوەی ئێرانیش كە زۆربەی هەرەزۆریان لە سەردەمی سەرۆك كۆماریی ئەودا ڕوویان دا و هەروەها قەتڵە زنجیرەییەكان لە ژێر دەسەڵات و ڕێنوێنیی ناوبراودا بووە!

ئەم كردەوانە بوون بە هۆی ئەوەی كە بەدەر لە ڕێژیم و دامودەزگاكانی، هیچ لایەنێكی دیكە بۆ ڕێكخستنی كۆمەڵانی خەڵك لە ئێراندا نەمێنێتەوە. چوونكە تیمی ڕەفسەنجانی بە كردەوە هەموو حیزب و كەسایەتییە جیابیرەكانی لە ئێراندا ڕاو نابوو. ئیتر حیزبێك نەمابوو كە خەڵك ڕیك بخات و لایەنگر و وەفاداری هەبێت. “كاتێك كە وەفاداری بە گرووپەكان لە نێو دەچێ، كۆمەڵگەی مێگەلی سەرهەڵدەدات”.(٩) ئەوەی كە ئەمڕۆ لە ئێراندا دەیبینی كۆمەڵگەیەكە كە لە نەبوونی حیزب و ڕێكخراوی سەربەخۆدا بە شێوەی كۆمەڵگەیەكی مێگەلیی لێ هاتووە كە لە ئاكامی سەركوتی ڕێژیمدا پێك هاتووە.

ئەمڕۆ دەبینین كە ڕێژیم توانیویە بە دوورخستنەوە و هەڵوەشاندنەوەی حیزب و ڕێكخراەكانی دیكە، لە نیو خۆیدا و لە ڕەگەزی خۆی ئۆپۆزیسیونێكی ڕواڵەتی بۆ خەڵك دابتاشێت! زیندانیی سیاسی و ڕێبەرانی زیندانیكراوی لە ڕەگەزی خۆی بۆ خەڵك چێ بكات! میرحسەینی مووسەوی و كەڕووبی كە لە ڕەگەزی خودی ڕێژیمن و لە دەیەی یەكەمی تەمەنی ڕێژیمدا (كە زۆرینەی جینایەتەكان لەو كاتەدا بوون) بەرپرسی باڵای ڕێژیم بوونە، بوونەتە ڕێبەرانی بەندكراوی ئۆپۆزیسیون! دروشمی خەڵك لە ڕێپێوانەكاندا لە جیاتی ئازادی و دێموكراسی بۆتە “یا حسەین، میرحسەین!” سەردەمی شۆڕشی فەرهەنگی و سەركوت و قەڵاچۆكردنی جیابیران دەبێتە سەردەمی زێڕینی ئیمام! ڕەفسەنجانی كە بەرپرسی كوورەی تواندنەوەی جیابیران بووە، دەكرێتە پشتیوانی داخوازییەكانی خەڵك! خەڵخاڵی دەبێتە ئیسڵاحخواز! حەسەن ڕۆحانی كە لە كاتی جێبەجێكردنی هەموو تیرۆر و جینایەتەكاندا بەرپرسێكی باڵای دەزگا ئەمنیەتییەكانی ڕێژیم بووە، دەكرێتە “میانەڕەو” و نامێلكەی مافی شارۆمەندی بڵاو دەكاتەوە!

پاڵپشتی لە سەركوتكەر و داپلۆسێنەری كۆمەڵگە، تەنیا لە كۆمەڵگەی مێگەلیدا ڕوو دەدات! كە بەرپرسی یەكەمی پێكهاتنی ئەم كۆمەڵگەیەش هاشمیی ڕەفسەنجانی بووە. بۆیە نەمانی ڕەفسەنجانی لە درێژماوەدا زبرێكی كاریگەر لە جەستەی ڕێژیمە. چوونكە ڕێژیم ئەندازیاری پێكهاتنی كۆمەڵگەی مێگەلیی لە دەست داوە و كەسێكی دیكە لە ناو ڕێژیمدا نیە كە بتوانێ ئەو ڕۆڵە بگێڕێت. جیا لەوەش، ڕەفسەنجانی خاڵی بە یەك گەیشتنی باڵەكانی ڕێژیم بوو كە بە نەمانی ئەم خاڵە هاوسەنگیی هێز لە نێو باڵەكانی ڕێژیمدا تێك دەچێت و ڕێژیم بەرەوڕووی قەیران دەبێتەوە!

سەرچاوەکان:

١- ئاشووری، داریووش، دانشنامەی سیاسی، چاپی مروارید، ١٣٨٢، تاران، ل ٢٤٠

٢- بەشیریە، حسەین، كۆمەڵناسیی سیاسی، چاپی نەی، ١٣٨٧، تاران، ل ٣٣٦

٣- ئارنت، هانا، توتالیتاریزم، و. مۆحسێن سەلاسی، چاپی جاویدان، ١٣٦٦، تاران، ل ٣٩-٤٧

٤- ئەنساری، مەنسوور، هانا ئارنت و ڕەخنەی فەلسەفەی سیاسی، چاپی مركز، ١٣٧٩، تاران، ل ١٢٨

٥- ئارنت، هانا، توتالیتاریزم، و. موحسێن سەلاسی، چاپی جاویدان، ١٣٦٦، تاران، ل ٢٩-٣٦

-٦ Carl J. Friedrich and Zbigniew K. Brzezinski, Totalitarian Dictatorship and Autocracy, (Cambridge, Massachusetts 1965), p. 21.

-٧ Juan J. Linz and Alfred Stepan, Problems of Democratic Transition and Consolidation, p. 40 .

٨- ئارنت، هانا، توتالیتاریزم، و. مۆحسێن سەلاسی، چاپی جاویدان، ١٣٦٦، تاران، ل ٢٦٣-٣٠٠

٩- مەلەكووتیان، مستەفا، “سیری در نڤریه‌های انقلاب”، چاپی قومس١٣٧٢، تاران، ل ١١٤

سەرچاوەی بابەت، کوردستان مێدیا