دوکتۆر قاسملو تێکۆشەری شێلگیری رێگای دابینکردنی دێموکراسی، برایم لاجانی

سیستمی دەوڵەتی رەفا‌ه، واتە ئەو لیبراڵ دێموکراسیەی لە ئورووپای ڕۆژئاواو ئەمریکای شیمالی و ژاپۆندا هەیە، بە هەڵسەنگاندن لەگەڵ هەموو سیستەمە سیاسی و ئابووریەکانی دیکەی دونیا، مۆدێلیکی سەرکەوتوترە.  ئێستا با بزانین ئەو سەرکەوتنە بۆچی دەگەڕیتەوە؟

 لیىراڵ دێموکراسی بالانسێکی مەعقول لە نێوان ئەو پرنسیپە  بنەڕەتیانە دا پێک دێنێ کە لەگەڵ یەکتر لە ململانی دان و لە هەمان کاتیشدا هەرکامیان بە نۆرەی خۆیان بۆ دامەزراندنی کۆمەڵگایەکی مۆدێرن و پێشکەوتوو، یەک لە یەکی پێویسترن. ئەو پرنسیپە بنەڕەتیانە بریتین لە بەشداری ئازادانە و دێموکراتیکی خەڵک لە پرۆسەی سیاسی دا، کارابوونی بازاڕ، هەروەها دابین و دەستەبەرکردنی مافە نێونەتەوەییەکانی مرۆڤ بۆ هەموو کەسەکان و دەستە و تاقم و گروپە جۆراوجۆرەکانی نێو کۆمەڵگا.

 ئەزموونی ئەو چەند دەیەی دوایی لە زۆر شوێنی دونیادا نیشانی داوە، کە دێموکراسی و گەشەسەندنی ئابووری، ئەگەر هاوتەریب لەگەڵ  بردنە پێشی مافەکانی مرۆڤ و تەعەهودی دەوڵەت بۆ  دابین ودەستەبەرکردنی ئەو ماف و ئازادیانەدا نەڕۆنەپێش، نەک هەر تا ڕادەیەکی  زۆر ئەترەکتیڤ بوونی خۆیان لە دەست دەدەن، بەڵکو لەگەڵ کۆسپ و تەگەرەی گەورەش بەرەو ڕوودەبن.

 چەرخی بیستەم  ئەو دەرسانەی  فێرکردووین کە دێموکراسی هەمیشە لە حکومەتێکی دیکتاتۆری باشترە. لیبڕاڵ دیموكراسیش هەمیشە لە دێموكراسیەک کە لە سەر بناخەی هەڵبژارنێکی میکانیکی و کێبەركێی نێوان زۆرایەتی و کەمایەتی دامەزرابێ، باشترە. لەوەش زیاتر ئۆکۆنۆمیەک کە لەسەر بناخەی بازاڕی ئازاد دامەزرابێ، لەو ئۆکۆنۆمیانەی کە بە پێی بەرنامەیەکی لە پێشدا داڕێژراو دەڕۆنەپێش، سەرکەوتووترە. هەروەها دەوڵەتی ڕەفاه باشتر و سەرکەوتوترە لە ئۆکۆنۆمیەک کە تەنیا بە پێی پرنسیپەکانی بازاڕی ئازاد هەڵسووڕێ.

 لێرەدا گرنگ ئەوەیە کە سیستەمەکە بتوانێ زۆرترین بەختەوەری و خێرو خۆشی و ڕەفاه بۆ ژمارەیەکی هەرچی زۆرتر لە خەلك دەستەبەر بکات. بە واتایەکی دیکە ئەو سیستەمە ئابووری و کۆمەڵایەتیە سەرکەوتوە کە بتوانێ ئازادی و کامەڕانی و بەختەوەری و ڕەفاه بۆ هەمووان دابین بکات. ئەوەش وەختێک ئیماکانی هەیە کە دەوڵەت بتوانێ هەموو ئەو ماف و ئازادیانە کە لە کۆنڤانسێونە نێونەتەوەییەکانی مافی مرۆڤدا بەڕسمی ناسراون، دەستەبەربکات.

ئەوە ڕوونە کە لیىراڵ دێموکراسیەکان و ئەو دەوڵەتانەش کە بەدەوڵەتی رەفاه ناسراون، نەیانتوانیوە بە تەواوی ئەو ماف و ئازادیانە بۆ هەموو هاووڵاتیان دەستەبەرکەن کە لە پەیماننامە نێونەتەوەیەکانی مافی مرۆڤ دا هاتوون. بەو حاڵەش لە نێو هەموو دەوڵەت و حکومەتەکانی دیکەی دونیادا، ئەوە تەنیا ئەو دەوڵەتانەن کە بردنەپێش و پیادەکردنی ئەو ماف و ئازادیانە بە ئەرکی سەرشانی خۆیان دەزانن و هەوڵدەدەن لە سیاسەت و بەرنامەکانیاندا گرنگیی و بایەخیان پێبدەن. تەنیا  لە لیىڕاڵ دێموکراسیەکاندایە کە بازاڕی ئازاد و دێموکراسی بە پرنسیپە جۆراوجۆرەکانی مافەکانی مرۆڤەوە بەستراونەتەوە و هەوسارکراون. واتە کۆنڤانسێۆنە نێونەتەوەییەکانی مافی مرۆڤ بوونەتە چوارچێوە بۆ دێموکراسی و ئۆکۆنۆمی بازاڕی ئازاد.  هەر ئەوەشە کە ئەو سیستەمە ئابووری و کۆمەڵایەتیەی لە چاو ئەوانی دیکە بە نرختر و سەرکەوتوتر کردوە.

ئاخر دێموکراسی ئیدی تەنیا هەر بریتی نیە لە هەندێک پرنسیپ ورێساو یاسای تایبەت بە قانوونی ئەساسی  و چۆنیەتی  بەکارهێنانی دەستەڵاتی سیاسی. دێموکراسی لە پێناسەیەکی هاوچەرخدا، بریتیە لەو سیستەمە ئابووری و سیاسی و کۆمەڵایەتیەی، کە بە باشترین شێوە تێدەکۆشێ عیززەت و کەڕامەتی مرۆڤ بپارێزی و هەلومەرجی گەشەسەندنی شەخسیەتی ئینسانی مرۆڤەکان، بخوڵقێنێ. ئەگەر لە بیۆلۆژی و فیزیک و شیمیدا، ئامانجی تەکامول و هەڵدان بریتیە لە تەکاموکی زۆرتر، لە زانستە کۆمەلایەتیەکانیشدا، ئامانجی دێموکراسی برتیە لە دێموکراسیەکی هەرچی زۆرتر، قوڵتر و بەرینتر و دەوڵەمەندتر.  واتە سیستەمێک کە ئازادی لە ترس و، ئازادی لە نەبوونی وئیحتیاج، بۆ هەموو ئینسانەکان دەستەبەر دەکات. واتە ئازادی دەداتە تاکەکانی نێوکۆمەڵ و بەوجۆرە دوکتۆر قاسملوو وتەنی شەخسییەت  بە ئینسانەکان دەدا.

بۆیە دەتوانین بڵێین کە لیىراڵ دێموکراسی ئەو سیستەمەیە کە مافەکانی مرۆڤ دەپارێزێ و دەستەبەریان دەکات.

سیستەمێک کە ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی مرۆڤ دابین بکات، ئەوە ئەوسیستەمەیە کە ئینسانەکان بە هێزدەکات و کەسایەتی و شەخسییەتیان پێدەبەخشێ  و بەوجۆرە  باشترین  میکانیزم وهەلومەرجیان بۆ پێکدێنێ تا بتوانن ئازادانە و بە شێوەیەکی وشیار و کاریگەر، بەشداری لە پرۆسەی سیاسی دا بکەن. ئەوە لە باری سیاسیەوە.

هەر ئەو سیستەمە زۆر بە جدیش تێدەکۆشێ پەرەسەندنی ئابووری دەستەبەربکات و دەرفەت و شانسی وەک یەک بۆ کەڵک وەرگرتن لە دەسکەوتەکانی پەرەسەندنی ئابووری بۆ هاوووڵاتیان پێک بێنێ. بەڵام  ئەو دەستەو تاقم و کەس و گرووپانەی کە بەهۆکاری جۆراوجۆری مەوزوعی و مەحکەمە پەسند، ناتوانن  لە گەڵ ئەوانی دیکە لە بازاردا کێبەڕکێ بکەن و لەو دەرفەت و شانسانە کەڵک وەرگرن کە لە ئارادان ، ئەوە کۆمەڵ بەرپرسایەتی دابین و دەستەبەرکردنی ژیانێکی پڕ لە کامەڕانی و خێروخۆشی بۆ ئەوان وە ئەستۆی خۆی دەگرێ. بەوجۆرە لەو سیستەمەدا ئینسانەکان لە لایەک ئازادن لە سەرکوت و زەبروزەنگ و هەڵاواردن و ئیستبدا و سەرەڕۆیی سیاسی و لە لایەکی دیکەشەوە ئازادن لە ئیحتیاج و نەبوونی و فەقر و دەست تەنگی.

کاتێک شەهیدی نەمر دوکتۆر قاسملوو مەسەلەی سۆسیالیزمی دێموكراتیکی هێنایە نێو تەشکیلاتی حیزب، پاش پەسندکرانی لە کۆنگرەی شەشەمی حیزب، چوومە خزمەتی و پێم گوت ئێستا کە سۆسیالیزمی دێموکراتیکمان لە کۆنگرەدا پەسند کردوە، واباشە تیئۆریزەشی بکەین  بۆ ئەوەی ئێمە کادرەکانی حیزب  بتوانین باشتر بیبەینە نێو خەڵک. لە بیرم دێ پێی گوتم تیئوریزەکردنی ناوێ. مەسەلەکە زۆر سادەیە. عەداڵەتت دەوێ یانا؟ ئازادیت دەوێ یان نا؟ سۆسالیزمی دێموکراتیک تێکەڵاوێکە لەو دوانە. سیتەمێکە کە بتوانێ هەردووکی ئەو دوو ئامانجانە  وەدی بێنێ.

لە سەرتاسەری مێژوودا ئازادی و عەداڵەت ئەو دوو ئامانجە گەورەن کە هەمیشە ئینسان لە پێناویاندا خەباتی کردوە. بە سەدان هەزار تێکۆشەر و بگرە بە ملیۆنان کەس لە پێناوی ئازادی و عەداڵەتدا، گیانی خۆیان بەخت کردوە. ئیدئ ئەمڕۆ ئازادی و عەداڵەت تەنیا هەر وەک ئامانج بە حیساب نایەن، بەڵکوو وەسیلەی دابین کردنی ژیانێکی پڕ لە عیززەت و کەڕامەتن بۆ ئینسانەکان و کۆمەڵگا ئینسانیەکان.

لە هەلومەرجی ئێستادا کۆمەڵگای نێونەتەوەیی و یاسای نێونەتەوەیی مافەکانی مرۆڤ، دابین و دەستەبەرکردنی ژیانێکی پڕ لە عیززەت و کەڕامەت و ئازاد لە ترس و ئازاد لە فەقر لە چوارچێوەی مافەکانی مرۆڤ دا پێناسەدەکەن. بۆیە کۆنڤانسێۆنە نێونەتەوەییەکانی مافی مرۆڤ باشترین زمانی  سیاسی  و خابات گێرانەی هاوبەشمان دەدەنێ بۆ تێکۆشان لە پێناو ماف و ئازادیە بنەڕەتیەکانی خەڵکی کوردستاندا.

لە بەیاننامەی جیهانی مافەکانی مرۆڤدا هاتووە، کە هەموو گەلان و هەموو ئینسانەکان مافی ئەوەیان هەیە کە چ لە ئاستی میللی و نیشتیمانی دا و چ لە ئاستی ناوچەیی و نێونەتەوەییدا، تێکۆشن سیستەمێکی سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی ئەوتۆ دامەزرێنن، کە  لەوێدا هەموو ئەو ماف و ئازادیانە کە لەوبەیاننامەدا هاتوون، پیادەکرابن.  بۆیە خەبات لە پیناوی دێموکراسیدا ئەرکی سەرەکی و بنەڕەتی  تێکۆشەرانی ڕێگای ئازادی کوردستانە. لە سێستەمێکی دێموكراتیکدا کورد هەم ستەم و سەرکوت و زەبروزەنگی سیاسی و میللی لەسەر لادەچێ و هەم دەرفەتی لەباریشی بۆ پێکدێ تا بەكەڵک وەرگرتنی ئازادانە لە سامانە سروشتی و ئینسانیەکانی کوردستان و ناوچە، ڕێگای پەرەسەندنی ئابووری خۆی بدۆزێتەوە و، بەوجۆرە کوردستان ببێتە ئۆکۆنۆمیەکی گەەورەو بازاڕیكی بەرین بۆ ئاڵوگۆڕئ کاڵاو هێزی کار و خیروبێرەکانی پەرەسەندن و پێشکەوتنی ئابووری و تکنۆلۆژی. بۆیە خەبات لە پێناوی دێموكراسی دا پێویستە سەرلەوحەی کارو تێکۆشانی سیاسی و فەرهەنگی خاباتگێرانی  کوردستان بێت.

ئیبڕاهیم لاجانی

٣٠.٠٦.٢٠١٩