رۆژێك كه لاوێکی توونسی به نێوی”محه‌ممه‌د بوعه‌زیز” خۆی له پێناو دابین بوونی دادپه‌روه‌ری ده‌سوتیَنێ قه‌ت بیری له‌وه نه‌ده‌كرده‌وه كه ئه‌م كاره‌ی وی ببێته ده‌ستپێکی گۆڕانێكی مه‌زن له رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست
كه وڵاتانی تونس و میسر و یه‌مه‌ن و سووریه و ئۆردۆن و ته‌نانه‌ت عه‌ره‌بستان و به‌حره‌ینیش بگرێته‌وه، بۆیه وادیاره كه هه‌نووكه لاوانی رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌راست كه پێكێنه‌ری زۆربه‌ی حه‌شیمه‌تی ئه‌م ناوچه‌یه‌ن تازه راچه‌ڵه‌كاون و هه‌ستیان به هێزی كاریگه‌ری خۆیان كردووه و بۆیه خۆازیاری مافه زه‌وتكراوه‌كانیان و كۆمه‌ڵگایه‌كی نوێن به پێكهاته‌یه‌كی سیاسی كۆمه‌ڵایه‌تی نوێیه‌وه. ئه‌م ره‌وته یان باشتره بڵیَین ئه‌م بزاڤه كه لاوان ده‌ستیان پێ كرد به “صوره الشباب” ناوبانگی ده‌ركرد واته شۆڕشی لاوان، ئه‌مه‌ش وای كرد كه ته‌واوی ناوه‌نده لێكۆڵینه‌وه‌كان و پسپۆڕان ئاوری زۆرتر و سه‌رنجی جدیتر له لاوان بده‌نه‌وه هه‌ر ئه‌مه‌ش بووه هۆی ئه‌وه كه ئه‌مه‌ش به هۆی ئه‌وه‌ی كه وڵاته‌كه‌مان زۆربه‌ی حه‌شیمه‌ته‌كه‌ی له لاوان پێكهاتووه سه‌رنجی تایبه‌تی پیێ بده‌ین و ئاوردانه‌وه له‌م چینه هه‌ره گرینگه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان بخه‌ینه ئه‌وله‌ویه‌ته‌وه.
پتر له سی ساڵه كه رێژیمی كۆماری ئیسلامی له ئێران ده‌سه‌ڵاتی به ده‌سته‌وه‌یه و له‌م ماوه‌یه‌شدا گه‌له‌ك گۆڕانكاری له كۆمه‌ڵگادا روویداوه. جێگای ئاماژه‌یه چین و توێژێك كه زۆرتر كه‌وتووه‌ته ژێر كاریگه‌ری ئه‌م گۆڕانكاریانه،لاوان و نه‌وجه‌وانانن. سه‌رنجدان به ویست و داخوازیه‌كانی ئه‌م هێزه مه‌زنه كۆمه‌ڵایه‌تیه گه‌له‌ك جێ بایه‌خه. چونكه وان به هۆی لاویه‌تیه‌وه له هه‌مبه‌ر ده‌ورووبه‌ری خۆیان به به‌راورد له‌گه‌ڵ توێژه‌كانی دیكه‌ی كۆمه‌ڵگه هه‌ستیاری زۆرتریان هه‌یه. یه‌كێكی دیكه له‌و پێوه‌رانه‌ی كه ئه‌وڕۆ له كۆمه‌ڵگه‌ی خاوه‌ن ژیار و ئه‌وڕۆیی بۆ هه‌ڵسه‌نگاندنی ره‌وتی پێشكه‌وتن و گووراوی هه‌ر وڵاتێك له به‌رچاوی ده‌گرن، هێزی لاوانی ئه‌و وڵاته‌یه. له راستیدا جیلی لاو، وزه و پوتانسیێڵی سه‌ره‌كی جمان و بزێوی و وریایی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه. به‌ڵام جێگای ئاماژه‌یه كه ئه‌گه‌ر ئه‌م هیزو وزه كه‌ڵكی لێ وه‌رنه‌گیردرێتوو رێنوێنی گونجاو دروست نه‌كرێ، ده‌توانێ به شێوه‌یه‌كی رووخێنه‌ر و كاولكه‌ر گه‌له‌ك كێشه و ئاریشه بۆ كۆمه‌ڵگه چێ بكات. بۆیه به‌و ئاكامه ده‌گه‌ین كه بۆ كۆمه‌ڵگه گونجاو ژیرانه‌یه بۆ لاوانی خۆی پێداویستی ئاسووده‌ی و سه‌رگه‌رمكه‌ر و په‌روه‌رده‌یی و هه‌روه‌ها پیشه‌ی گونجاویان بۆ ده‌سته‌به‌ر بكا تاكوو له‌م رێگایه‌وه بتوانێ تا راده‌یه‌ك پێش به نامۆیی لاوان له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگه بگرێ . له ئێران مه‌خابن به‌رده‌وام به نیگه‌رانی و خانه‌گومانێ و نه‌بوونی متمانه له‌گه‌ڵیان هه‌ڵسووكه‌وت ده‌كه‌ن. له سه‌ره‌تایی شۆڕشی گه‌لانی ئێرانه‌وه تاكوو هه‌نووكه، رێژیمی كۆماری ئیسلامی هێشتا نه‌یتوانیوه جێگه‌و پێگه‌یه‌كی شیاو بۆ لاوانی وڵاته‌كه‌ی ده‌سته‌به‌ر بكات و بۆیه له‌م ساڵانه‌دا هه‌ر وێنه‌یه‌ك كه حكومه‌ت له خۆی چێ كردووه بۆ لاوان، له لایه‌ن زۆربه‌ی لاوانه‌وه وه‌لانراوه. یه‌كێ له‌و هۆكارانه‌ی كه بووه‌ته هۆی نامۆیی لاوان له حكومه‌ت و كۆمه‌ڵگه، ئه‌وه‌یه كه به هیچ جۆرێ ئاورنه‌دراوه‌ته‌وه له ویست و داخوازی و نمێنه‌كه‌كانی ژیانی وان. له‌م ساڵانه‌ی ته‌مه‌نی كۆماری ئیسلامی به‌رده‌وام بێ به‌شداری و وه‌رگرتنی بیروبۆچوونی خودی لاوان گه‌ڵاڵه‌یان بۆیان داڕشتووه‌و به لاوانی گوتووه كه چۆن بیربكه‌نه‌وه‌و ژیان بكه‌ن. كه‌چی هیچ كات پرسیاریان له خودی لاوان نه‌كردووه كه ده‌یانهه‌وێ چۆن بن و چۆن ژیان بكه‌ن. له راستیدا له رێگه‌ی نوێ كردنه‌وه‌ی جیلیه كه گۆڕان له شێوازی په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵایه‌تی دێته كرده‌وه‌ی كرن. له وڵاتی مه نمیَنه‌كه‌كانی ژیان هه‌روا كه پیَشتریش ئاماژه‌ی پیَكرا بۆ جیلی لاو ده‌ستنیشان كراوه. له راستیدا ئه‌مه له گرفته سه‌ره‌كیه‌كانی حكومه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌یه له‌گه‌ڵ ئه‌م جیله نوێیه.
ساڵانێكی زۆره كه لاوانی ئێرانی به شێوازگه‌لی جۆراوجۆر له كۆمه‌ڵگه ناڕە‌زایه‌تی خۆی ده‌رده‌بڕێ له به‌رامبه‌ر ئه‌و هه‌ڵسووكه‌وتانه. چونكه له راستیدا لاوانی وڵاته‌كه‌مان ده‌یانهه‌وێ له وڵاتێكدا بژین كه له‌وێدا بتوانن به ئازادی پێویسته‌وه بۆ رسكاوی كه‌سایه‌تی خۆیان تێبكۆشن.
ته‌واوی به‌ڵگه و رسته‌كان و تۆژینه‌وه‌كانی وڵات، گه‌ڤا له سه‌ر ئه‌م راستیه‌یه ده‌ده‌ن كه له جیلی سێهه‌می شۆڕش، گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی له خوو خده و ره‌وشت و كه‌سایه‌تی و ئاكار و داب و نه‌ریت و ره‌وشتی وان هاتووه ئاراوه كه له راستیدا گه‌له‌ك جیاوازی هه‌یه له‌گه‌ڵ دوو جیلی پێش خۆیدا. گۆڕانكاری و جیاوازیه‌كان له جیلی سێهه‌می شۆڕش، ئه‌وڕۆیتر و زۆر قووڵتر و ریشه‌یتره. له بارودۆخی هه‌نووكه‌یی ئێران، كاریگه‌ریدانانی جیلی هه‌وه‌ڵ و دووهه‌م زۆر دابه‌زیوه. به‌ڵام له به‌رامبه‌ردا ئه‌وه جیلی سێهه‌میه‌كانه كه به‌رده‌وام كۆمه‌ڵگه ده‌خه‌نه ژێر كاریگه‌ری و گوشاری خۆیانه‌وه، ئه‌وه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ گه‌نج بوونی حه‌شیمه‌تی ئێران و واقعبینی و ئه‌وڕۆیی بینینی مه‌سه‌له‌كان له لایه‌ن وانه‌وه كه به‌م جۆره بڕشت و هێز و كاریگه‌ری ئه‌وانی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه رۆژ له دوای رۆژ پتر كردووه. جیلی هه‌وه‌ڵی وڵاتیش له به‌رامبه‌ر ئه‌و داخوازی و هۆگرایه‌تی و گۆڕانكاریانه به توندی خۆڕاگری ده‌كات. دوو جیلی رابردوو به هۆی ریشه‌داكوتانی نه‌ریت و ئایین له وڵات و كاریگه‌ری ئه‌مانه له‌سه‌ر وان نه‌یانتوانیوه به باشی زمانی ئه‌وڕۆیی و هه‌نووكه‌یی بۆ راكێشانی جیلی سێهه‌م په‌یدا بكه‌ن. له سه‌رده‌می هه‌نووكه خێرایی گۆڕانكاریه‌كان و په‌یوه‌ندیه‌كان و ئاڵوگۆڕه‌كان و ئینجا راگواستنی بۆ سه‌رانسه‌ری جیهان گه‌له‌ك خێرا جێ به‌جێ ده‌بێ. له راستیدا كلتووری جیهانی توانیویه تاكوو ئێستا خۆی له رێگای كه‌ره‌سته و ئامڕازگه‌لی وه‌كوو سه‌ته‌لایت و ئینترنێت و مۆبایل و هتد به خێرایی ته‌واوه‌وه له سه‌رانسه‌ری جیهاندا بڵاوبكاته‌وه‌و په‌ره‌پێ بدات. بێ گومان بنه‌ما نه‌ریتیه‌كان كه خه‌رێكی خۆڕاگرین له به‌رامبه‌ر ئه‌م گۆڕانكاریانه ده‌كه‌ونه ژێر گوشاره‌وه و ئه‌گه‌ریش نه‌توانن خۆیان له‌گه‌ڵ ئه‌م ره‌وته نوێیه هاوئاهه‌نگ بكه‌ن ده‌بنه هێزیَكی یه‌كجۆر و بێ گۆڕان یان كه‌مایه‌تیه‌ك كه كاریگه‌ری كه‌می له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی خۆی هه‌یه و ئه‌مه‌ش ده‌بێته كه‌ڵێنێكی قوڵتری وان له‌گه‌ڵ جیلی لاو. سه‌رنجدان و ئاوردانه‌وه له مه‌سه‌له‌كانی نه‌وجه‌وانان و لاوان له وڵاتێك كه پتر له حه‌فتاد له سه‌دی حه‌شیمه‌ته‌كه‌ی هێزی لاوان پێكی دێنێ، گه‌لێك گرینگ و جێ بایه‌خه.
له ئێستاكه قسه‌كردن له مه‌سه‌له و كێشه‌كانی لاوان بێ ده‌سته‌به‌ركردنی ئازادیگه‌لی سه‌ره‌تایی كۆمه‌ڵایه‌تی بۆ وان ئیدی نایته‌كرن. ئه‌م مژاره ده‌بێ قبوڵ بكرێ كه جیلی لاوی وڵات ده‌بێ ئه‌م قۆناغه تێپه‌ڕ بكات تاكوو بتوانێ له‌م رێگایه‌وه به وه‌ده‌ست هێنانی ئه‌زموون بتوانێ له‌و فه‌وزا گونجاوه كه كۆمه‌ڵگه بۆی دابین ده‌كات خۆی و ده‌وروبه‌ری باشتر ناز بكات. لاوانی تاراوگه له‌و جیاوازیانه كه له نێویاندا هه‌یه له بۆاری چینایه‌تی و كلتووری و نه‌ته‌وه‌یی و هتد پێان خۆشه به شێوازی خۆیان و ئه‌وڕۆیی ژیان بكه‌ن. ئه‌وڕۆكه له وڵاتی مه ئه‌م هێزه به‌ربڵاوه خاوه‌نی داخوازیگه‌لێكی روونی كۆمه‌ڵایه‌تی و كلتووری و سیاسیه.
دووه‌م ـ به شێوه‌یه‌كی به‌ربڵاو گوێ نه‌دان به پێداویستیه‌كانی لاوان:
پاش شۆڕشی گه‌لانی ئێران هه‌وڵ و سه‌رنجی پێویست و روون و بنه‌ڕه‌تی بۆ فام كردنی داخوازیه‌كانی لاوانی وڵاته‌كه‌مان له لایه‌ن رێژیمی كۆماری ئیسلامیه‌وه نه‌كراوه. له‌م ساڵانه به‌رده‌وام به شێوه‌یه‌كی توندوتیژانه له‌گه‌ڵ لاوان هه‌ڵسووكه‌وتیان كردووه و ته‌نانه‌ت له‌گه‌ڵ گروپێك له لاوانیش وه‌كوو هه‌ڵگرانی كلتووری” گه‌نده‌ڵی رۆژئاوایی” رووبه‌رووبوونه‌وه‌ی تووندوتیژانه روویداوه‌و رووده‌دا. بۆیه لاوانیش ئیدی ماندوو بوونه له‌م جۆره هه‌ڵسووكه‌وت و رووبه‌رووبوون و شێوازه توندوتیژانه ماندووبوونه و ئیدی ئه‌م جۆره هه‌ڵسووكه‌وته‌یان پێ باش نیه و قبوڵی ناكه‌ن و خۆازیاری سه‌ربه‌خۆیی و ئازادیی و كونتڕۆڵ له‌سه‌ر شێواز و باروودۆخی ژیانی خۆیانن. لاوان ئاوات و ئاره‌زوو ئاڕمانجگه‌لێكی دیكه‌یان له مێشكدا هه‌یه كه ده‌بێ سه‌رنجی پێ بدرێ و ئاوری لێ بدرێته‌وه.
جیلی لاوی ئه‌وڕۆ ئیدی سه‌ره‌ڕۆیی ئایینی ناهه‌وێت. لاوان خوازیاری فه‌وزایه‌كی كراوه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تین كه بتوانن به دڵی خۆیان له‌و فه‌وزا ژیان و لاویه‌تی بكه‌ن. له بنه‌ڕه‌تدا لاو پتر خوازیاری ئازادیگه‌لی مه‌ده‌نی له چوارچێوه‌ی ژیانێكی باشتر و شادتره. جیلی لاوی ئێران له سه‌رده‌مێكدا ده‌ژی كه ئه‌وڕۆی له‌گه‌ڵ دوێنێ ده‌توانێ زۆر جیاواز بێ. لاوان ئیدی نایانهه‌وێ به ویست و سه‌لیقه‌ی جیلی پێشووی كۆمه‌ڵگه،ژیان بكه‌ن به‌ڵكوو به‌رده‌وام له هه‌وڵی دۆزینه‌وه‌ی شتانی نوێن. لاوان له سه‌رده‌می سه‌ته‌لایت و ئینترنێت و مۆبایل و تكنیك و گه‌شه‌ی په‌یوه‌ندیه‌كان و هتد ده‌ژین كه به‌رده‌وام له ئاڵووگۆڕدایه. بۆیه لاوان قه‌ت ناتوانن له به‌رامبه‌ر رووداوه‌كانی سه‌رده‌می هه‌نووكه بێ ته‌وفیر بێ و ئاوری لێ نه‌داته‌وه.ئه‌م جیله به شێوه‌ی رۆژانه به‌ره‌ورووی كلتوور و یاسا و ته‌نگاوی گه‌لی كۆمه‌ڵگه ده‌بێته‌وه و چوونكه ئه‌و كلتووره بایه‌خگه‌له میراتی جیله‌كانی پێشووه. حكومه‌ت و به‌شێك له كۆمه‌ڵگه له لاوان ده‌خوازن كه میراتگه‌ری ئایین و نه‌ریته‌كانی پێشینیان بن. له كاتێكدا كه نه‌ریت له ژیانی رۆژانه‌ی لاوانی ئێرانی ئیدی جێگه‌و پێگه‌یه‌كی ئه‌وه‌نده قایمی نیه. راستیه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی ئێران ده‌رخه‌ری ئه‌م راستیه‌یه كه له بۆاری نمێنه‌كه‌كانی كۆمه‌ڵایه‌تی قه‌ڵش وكه‌ڵێنی نێوان دوو جیلی رابردوو و ئه‌وڕۆ رۆژبه‌رۆژ زیَده‌تر و قوڵتر ده‌بیَ. هه‌روه‌ها حكومه‌تیش تاكوو هه‌نووكه نه‌یتوانیوه رێگه‌چاره‌یه‌ك بۆ زاڵ بوون به‌سه‌ر ئه‌م مه‌ودا و كه‌ڵێنه كه رووی له زیادبوونه په‌یدا بكات.
به‌رپرسی به‌رێوه‌به‌ری سندۆقی حه‌شیمه‌تی رێكخراوی نه‌ته‌وه یه‌كگرتووه‌كان، سوره‌یا ئه‌حمه‌د عه‌بید ده‌ڵێ:” لاوان به داهێنان و داهێنه‌ری و پێداگری و داكۆكی و هه‌روه‌ها پێویستی به تاقیكردنه‌وه‌ی شته نوێ و نه ناسراوه‌كان، ده‌ناسرێنه‌وه. ناوبراو له درێژه‌دا ئه‌وه‌ش ده‌ڵێ :” ئه‌م رۆحیه‌یه, هه‌ر ئه‌و رۆحیه‌یه كه ئه‌گه‌ر به باشی رێنوێنی بكرێ به‌خته‌وه‌ری بۆ هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك به‌دیاری دێنێ “. ئێمه له‌م نووسراوه‌یه هه‌وڵ ده‌ده‌ین ئاور له هۆگرایه‌تی و نمێنه‌كه هزری و مه‌سه‌له‌كانی جیلی لاوانی وڵات كه به تاسه‌وه له هه‌وڵ و تیَكۆشانن بۆ چێ كرنی رێگایه‌كی نوێ له كۆمه‌ڵگه بده‌ینه‌وه. له‌م نووسراوه‌یه بۆ لایه‌نه جۆراوجۆره‌كانی مژاره‌كه، جوێكاری له نێوان لاوان و خوێندكاران و كچانی گه‌نج دراوه.
سێهه‌م ـ بارودۆخی گه‌شت وگوزار یان كاتی به‌تاڵی و سه‌رقاڵی له نێو لاواندا:
یه‌كێ له تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی كاتی به تاڵی، ئازادی هه‌ڵبژاردن و جۆری چالاكیه. گرینگترین پێویستیه‌كانی كاتی به تاڵی لاوان به ریزبه‌ند بریتین له گه‌شتووگۆزار و مۆسافره‌تی به كۆ و به‌شداری كۆمه‌ڵایه‌تی و په‌یوه‌ندی و راوێژی ئازاد له‌گه‌ڵ هاوته‌مه‌نه‌كانی خۆیان و چالاكیگه‌لی وه‌رزشی و هونه‌ری و كلتووری و مۆسیقا و هونه‌ر و مۆد و په‌رتووك خوێندنه‌وه و فێربوونی زمان و كامپیوتر و ئینترنێت و هتده. به پێی نووسراوه‌یه‌ك له ژێر نێوی” پتر له 60% لاوان كاتی به تاڵی خۆیان له ته‌نیایی به‌سه‌ر ده‌به‌ن له ماڵپه‌ڕی رێكخراوی ته‌بلیغاتی ئیسلامی له رێكه‌وتی دووشه‌مۆ16ی به‌فرانباری 1387
ی هه‌تاوی( وتاره‌كه كه‌ڵكی له ژمێركۆی رێكخراوی میللی لاوان گرتووه)، له‌وێ ده‌یخوێنین كه” هه‌ر لاوێکی 11 تا 19 ساڵه له هاویندا هه‌شت كاتژمیَر و له وه‌رزه‌كانی دیكه‌ش سێ كاتژمێر كاتی به تاڵی هه‌یه و كه‌سانی 20 تاكوو 29 ساڵیش له هاویندا 5/5 كاتژمێر و له وه‌رزه‌كانی دیكه‌ی ساڵیش چوار كاتژمێر كاتی بێ كاریان هه‌یه”. سه‌یران و سه‌رگه‌رمی و پشوو و بووژانه‌وه له گه‌شه‌ی كه‌سایه‌تی و ده‌سته‌به‌ركردنی هاوسه‌نگی له بیچمگرتنی شۆناس و وه‌رگرتنی زانیاری و به‌رزكردنه‌وه‌ی زانست و په‌روه‌رده‌كردن و گه‌شه و شكۆفایی به‌رهه‌ڤی و توانایی و داهێنه‌ری گه‌لێك گرینگه كه هه‌مووی له كارداگه‌لی كاتی به‌تاڵ دێته ئه‌ژمار. هه‌موو ساڵێك به تایبه‌ت له وه‌رزی هاوین، رێژه‌یه‌كی زۆر له لاوان به‌ره‌و ناوه‌نده گه‌شتووگوزاریه‌كان ده‌ڕۆن. به‌ڵام دیارده‌ی گه‌شتووگوزاری و خۆشگوزه‌رانی له درێژه‌ی چه‌ند ساڵی رابردوو به نوێ كردنه‌وه‌ی كه‌ره‌سته‌و تێكنۆلۆژیگه‌لی نوێ له نێو لاوانیش گۆڕانی زۆری به‌سه‌ر هاتووه. لێكۆڵینه‌وه‌كان ده‌ریانخستووه كه شاد بوون وه‌كوو پێناسه‌ی سه‌ره‌كی ده‌بێته هۆی زێده‌بوونی لێهاتووی كۆمه‌ڵگه. له جیهانی ئه‌وڕۆ په‌ڕانپه‌ڕی داخراو و ویشك ئیدی وڵامده‌ری پێویستی به گه‌شتووگوزار و شادی و چێژ ناتوانن له لاواندا بن. بۆ ده‌ربڕینی شادی ده‌بێ هۆه‌كانی وی به‌رهه‌ڤ بێ، لانیكه‌م داهێنانێك بۆ هاندانی كۆمه‌ڵگه به‌ره‌و ژیانی شاد بڕۆن. له بەڕێوه‌بردنی سه‌رگه‌رمیه‌كانی به كۆمه‌ڵ بگره تاكوو به‌رِێوه‌بردنی مۆسیقای شاد ده‌نێۆ خه‌ڵكیدا، هه‌مووی له خاڵه‌كانی چێ كرنی به‌ستێنگه‌لی شادی و نه‌شه‌وگه‌شه له كۆمه‌ڵگه‌یه. جیلی لاوی مه‌ش به دووی وه‌ها شادی و هه‌یه‌جاناته له كۆمه‌ڵگه. بۆیه كۆمه‌ڵگه‌ی ئیَمه‌ش ده‌بێ به‌پێی پێویستیگه‌لی سه‌ره‌كی لاوه‌كانی كه هه‌ر ئه‌و خاڵی كردنه‌وه‌ی هه‌ستوو هه‌یه‌جاناته، كه به دابینكردنی به‌ستێنگه‌لی كۆمه‌ڵایه‌تی و كلتووری و به‌ستێنی شادی له كۆمه‌ڵگه دابین بكاتوو بیكاته كلتوورێكی گشتی تاكوو بتوانێ پیَش به زه‌ره‌روزیانگه‌لی كۆمه‌ڵایه‌تی بگرێ. تۆژینه‌وه‌ی رێكخراوی لاوان ده‌ریده‌خات كه وێڕای به‌ربڵاوی حه‌شیمه‌تی لاوی وڵات و چه‌شناوچه‌شنی داخوازیه‌كان و كه‌ره‌سته‌گه‌لی كاتی به‌تاڵی،ته‌نیا وڵامده‌ری بیست له سه‌دی داخوازی لاوانه و هه‌شتاله‌سه‌دی دیكه به پێ پیَویست ئاوریان لێ نادرێته‌وه و ته‌نانه‌ت ئه‌م پێویستییه ده‌روونیانه‌ش به سانایی له لایه‌ن رێژیمه‌وه له ژێر سه‌ردێڕگه‌لی جیاواز، ده‌كه‌ونه به‌ر سووكایه‌تی پێكردن و سه‌ركوتیان ده‌كه‌ن.
دوو هۆكاری گشتی وه‌كوو بارودۆخی ته‌مه‌ن و پێگه‌ی چینایه‌تی،كلتووری و ئابووری لاوان گه‌له‌ك پڕ بایه‌خن چوونكه زانینی ئه‌م زانیاریانه، رۆانگه‌یه‌كی تایبه‌ت له هه‌ل ومه‌ج و بارودۆخگه‌لی بیچمگه‌ری ژیان و ره‌فتاری چینه جۆراوجۆره‌كانی لاوان و بارودۆخی ته‌مه‌نی وان و كاروباری هاوبه‌ش و وه‌كوو یه‌كی گروپگه‌ل و ورده فه‌رهه‌نگگه‌لی لاوان مان بۆ روون ده‌كاته‌وه. له كاتی شرۆڤه و هه‌ڵسه‌نگاندنی به‌شه جۆراوجۆره‌كانی لاوان كه له ناوچه جیاوازه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ده‌ژین به‌ڵام هی چینگه‌لی كۆمه‌ڵایه‌تی و پێكهاته‌گه‌لی كلتووری جیاوازن،ده‌بێ به‌پێ پیَویست سه‌رنج بدرێ به ناكۆكی قوڵی نێوان هۆكارگه‌لی كۆمه‌ڵایه‌تی،ئابووری, بایه‌خگه‌ل و هه‌روه‌ها بارودۆخی كۆمه‌ڵایه‌تی و ده‌روونی و ژینناسینی ئه‌وانه كه ئافڕێنه‌ری ده‌رفه‌ت و نمێنه‌كگه‌لی هه‌لسووكه‌تی گرۆیی جیاواز وجیاكارن. هاوكات كۆمه‌ڵناسانیش زۆرترین هۆكارگه‌لی ده‌روونی تووش بوونی تاوان له ناكامیگه‌ل و ناته‌بایگه‌لی ژیان و هه‌ستی سووكی و دڕدۆنگی له لێهاتوویی و هه‌ستی نه‌بوونی ئاسایش و هه‌ستی نه‌توانین ده‌زانن. زۆربه‌ی هه‌ره زۆری كاتی به‌تاڵی لاوانی وڵات، به شێوازگه‌لی ناچالاك تێپه‌ڕده‌بێ. هه‌ر بۆیه ساماندانی كاتی به‌تاڵی لاوان و
سیاسه‌تی په‌ره‌پێدان و به‌ربڵاوكردنی سه‌یرانی سالم ده‌توانێ تا راده‌یه‌ك پێش به په‌ره‌گرتنی تاوانباری لاوان بگرێ. چونكه زۆربه‌ی ره‌فتارگه‌لی فه‌رهه‌نگی و ته‌نانه‌ت ره‌فتارگه‌لی ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تیش له كاتی به‌تاڵی بیچم ده‌گرێ. نه‌بوونی به‌هره‌مه‌ندی له كاتی به‌تاڵی و سه‌رنج نه‌دان به‌م مژاره له رێگه‌ی به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تی، گه‌لێک كۆسپ و گرفتی كۆمه‌ڵایه‌تی له گه‌له كه ده‌توانرێ ئاماژه به به‌ستێنسازی پێكهاته‌یی تاوانكاری لاوان و نه‌جه‌وانان له وه‌رزی هاویندا بكه‌ی. له‌م ده ساڵه‌ی دواییدا كه‌ره‌سته‌و ئامڕازگه‌لی سه‌رگه‌رمی گۆڕانی زۆری به‌سه‌ر هاتووه و حه‌ز و هۆگره‌تی لاوان سه‌باره‌ت به بڕێك له سه‌رگه‌رمیه‌كان به ته‌واوه‌تی گۆڕاوه. له‌م نێوه‌دا بارودۆخی ئابووری فه‌رهه‌نگی و ئه‌ندازه‌ی ئاسووده‌یی چینه جۆراوجۆره‌كانی كۆمه‌ڵگه له چلۆنایه‌تی سه‌یرانه‌كاندا رۆڵێكی بنه‌ڕه‌تی و پڕ بایه‌خی هه‌بووه، هه‌روه‌ها جێگای ئاماژه‌یه كه سه‌رگه‌رمی لاوانی چینه‌كانی خۆش بژیو و مامناوه‌ندی و هه‌ژار له باژێره مه‌زنه‌كان هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌بوونی خاڵی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ یه‌كتر مه‌وداگه‌لی ماناداریشی په‌یداكردووه. هه‌ر وه‌ها جێگای لێ وردبوونه‌وه‌یه كه له كۆمه‌ڵگه بابه‌تگه‌لی به‌ربڵاو بۆ تێپه‌ڕكردنی كاتی به‌تاڵی هه‌یه كه رێگه به لاو ده‌دا كه خۆی له ئیدیكه جوێ بكاته‌وه. به‌م پێیه بۆ جیاواز بوون،لاو شێوازیكی تایبه‌ت په‌یڕۆ ده‌كات كه ئه‌م شێوازه ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه گورخی و ئاژاوه‌گیَری له ژیانی نۆباو په‌ره بستێنێ. له‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه كه به‌ره‌و نۆباو ده‌چن و تیایاندا بانگه‌شه‌ی فه‌رهه‌نگی نۆباو ده‌كرێ، جیلی لاو له چۆارچێوه‌ی كاتی به‌تاڵی ده‌رفه‌تیَك په‌یدا ده‌كات تاكوو گوشاره‌كان، ته‌نگاویه‌كان و هێڵه سووره كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان له بیر بكات و كاری ناهه‌نجاری بكات.
به‌ڵام خاڵێكی هه‌ره گرینگ ئه‌وه‌یه كه ده‌ستپێڕاگه‌یشتن به كه‌ره‌سه‌گه‌لی یاری له نێو لاواندا به تایبه‌ت له باژێری تاران و باژێره مه‌زنه‌كانی دن هه‌ر چه‌ند له ژێر كاریگه‌ری هێندێ تایبه‌تمه‌ندی هاوبه‌شدایه، جیاوازیگه‌لێكی به‌رچاویان له‌گه‌ڵ یه‌ك هه‌یه كه ئێمه لێره ئاماژه به بڕێكیان كه له نێو به‌شه‌كانی جۆراوجۆری لاواندا هه‌یه،ده‌كه‌ین.
ئه‌لف ـ گه‌شتووگوزار و سه‌رگه‌رمی له نێو لاوانی چینه‌كانی خۆشبژیو له باڵاشاردا.
لاوانی چینه به‌رزه‌كانی كۆمه‌ڵگه ده‌سكه‌وتی تایبه‌تی خۆیان هه‌یه له سه‌رگه‌رمی. به‌شێك له لاوانی باڵاشاری له به‌رنامه‌كانی كۆتایی حه‌وتوو هه‌روه‌ها له سه‌فه‌ره‌كانی ده‌ره‌وه‌ی شار، ده‌رفه‌تی خه‌ریكبوون به مه‌سه‌له‌گه‌لی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و فه‌رهه‌نگی په‌یدا ناكه‌ن. ئه‌گه‌ر ئه‌وان خوێندكاریش بن ئه‌وه‌نده چالاكی سینفی و رێكخراوه‌ی و مه‌ده‌نی تیایاندا به‌دی ناكرێ. له ناوچه‌گه‌لی باكووری باژێری تاران چالاكیگه‌لی سه‌رگه‌رمی و گه‌شتوگوزاری به ته‌واوه‌تی گروپی بووه‌ته‌وه. پتر كه‌سه‌كان به شێوه‌ی كۆمه‌ڵ له جێژن و پارتیه تایبه‌تیه جۆراوجۆره‌كاندا به‌شداری ده‌كه‌ن.
سه‌رگه‌رمیگه‌لی دیكه كه به‌شێكی لاوانی باكووری شاره‌كان روویان تێكردووه، به‌كار هێنانی ماده هۆشبه‌رگه‌لی نۆباو و حه‌بگه‌لی شادیهێن و هه‌موو جۆره خۆاردنه‌وه‌گه‌لی ئه‌ڵكۆڵی ده‌ستكرد و قاچاخه. له راستیدا له خۆنامۆیی و كه‌مته‌رخه‌می و بێ په‌رۆشی و نهیلیسم له نێو ئه‌م به‌شه له لاوان به ته‌واوه‌تی به‌رچاوه. ئه‌م به‌شه له لاوان به هۆی ده‌سڕه‌سی به سه‌رچاوه‌ی ماڵی به‌هره‌مه‌ندن له گه‌لێک كه‌ره‌سه. ئه‌وان به له‌به‌رچاوگرتنی كه‌ره‌سه‌كانی خۆیان پێ له گیروداو یاسا و نه‌ریته‌كانی كۆمه‌ڵگه درێژتر ده‌كه‌نه‌وه و به شێوه‌ی گورخی بۆ سه‌رگه‌رمی و تێپه‌ڕكردنی كات خه‌ریکی به‌كارهێنانی ماده‌هۆشبه‌ره‌كان ده‌بن،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌م به‌كارهێنانه‌ش ببێته هۆی گیرۆده‌یی وان.
ئه‌م به‌شه له لاوان به‌كارهێنانی ماده‌هۆشبه‌ره‌كان ته‌نیا بۆ سه‌رگه‌رمی و جۆرێ تێپه‌ڕكردنی كاتی به تاڵی به شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت و جیاواز له خه‌ڵكی به‌كاری دێنن. ئه‌وان به هۆی بارودۆخی گونجاوی ئابووری ده‌توانن تا راده‌یه‌ك راحه‌تتر له به‌شه‌كانی دیكه‌ی لاوان، ده‌توانن ده‌رفه‌ته‌كان بۆ خۆیان زێده‌تر بكه‌ن و به‌ربه‌ستوو ته‌نگاویه حكومه‌تیه‌كان به دانی به‌رتیل كه‌م كه‌نه‌وه. له راستیدا ئه‌وان زۆربه‌ی پێویستیه‌كانی سه‌رگه‌رمی خۆیان له رێگای ماڵیه‌وه چاره‌سه‌ری ده‌كه‌ن. ئه‌وان زۆرتر هه‌ر كارێك ده‌كه‌ن بۆ سه‌رگه‌رمی و كات تێپه‌ڕكردن و چێژبردن. له ئێستاكه جۆرێك كه‌ڵێن و مه‌ودا له نێوان ئه‌م به‌شه له لاوان له‌گه‌ڵ به‌شه‌كانی دیكه‌ی لاوان خه‌رێكی په‌ره‌سه‌ندنه. به‌ڵام پێویست به جه‌ختكردنه‌وه‌یه كه به هه‌بوونی ده‌سڕه‌سی به كه‌ره‌سه‌گه‌لی به‌ربڵاو له نێو ئه‌م به‌شه له لاوان، دیسانه‌وه ئه‌وانیش هه‌روه‌كوو به‌شه‌كانی دیكه‌ی لاوانی كۆمه‌ڵگه له ژێر گوشار و ئازار و ئه‌زیه‌ت و ته‌نگاوه فه‌رمیه‌كانی رێژیمن كه به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه دایسه‌پاندووه.
ب ـ سه‌رگه‌رمی له نیَو لاوانی چینی مامناوه‌ند:
له ئێرانێدا، چلۆنایه‌تی سه‌رگه‌رمی لاوانی چینی مامناوه‌ندی شاری تا راده‌یه‌ك له‌گه‌ڵ باڵاشاریه‌كان جیاوازه. چوونكه وان وێڕای هه‌بوونی هۆگرایه‌تی و پێویستی لاوانی ناوچه‌كانی باڵاشار له ده‌سڕه‌سی ته‌واو به كه‌ره‌سه‌گه‌لی رێ پێ دراو رێ پێ نه‌دراو كه‌م تا فره بێ به‌رین. به‌ڵام ئه‌وان له بڕێك له بواره‌كاندا له نێو كۆمه‌ڵی جیلی لاوی وڵات زۆر كاریگه‌رن.
له ناوچه‌ی ناوه‌ندی شاری هێشتا په‌روه‌رده‌كردنی بنه‌ماڵه‌ی رێگره له چوون بۆ سنووری خه‌ساره كۆمه‌ڵایه‌تیه پڕ مه‌ترسیه‌كان، به‌مه‌شه‌وه له ئه‌گه‌ری رۆیشتن بۆ وه‌ها سنوورێك، هه‌موو شت ده‌بێ به شێوه‌ی نهێنی به‌رێوه‌بچێ . په‌یوه‌ندی نیوه نهێنی و به‌ركارهێنانی شته قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان سه‌ره‌كیترین تایبه‌تمه‌ندی سه‌رگه‌رمیه‌كانی لاوانه له ناوچه ناوه‌ندیه‌كانی باژێری تاران. په‌یوه‌ندی ئازادی كوران و كچان له نێو چینی مامناوه‌ندی كۆمه‌ڵگه تا راده‌یه‌ك به شتێكی ئاسایی و سرووشتی دێته ئه‌ژمار. په‌یوه‌ندی ئه‌م به‌شه له لاوان له گه‌ڵ ئه‌و دوو به‌شی دیكه له لاوان جێگه‌ی سه‌ره‌نجه‌و به‌ربڵاویشه. پاراستنی په‌یوه‌ندی و جاروبار هاریكاری و به‌شداری له چالاكیه‌كان و سه‌رگه‌رمیه‌كانی به‌شه‌كانی دیكه، په‌یوه‌ندی و رۆڵی لاوانی چینی مامناوه‌ند له‌گه‌ڵ به‌شه‌كانی دیكه‌ی لاوان به هێز كردووه. ئه‌م چالاكیانه بووه‌ته هۆی پارادوكس و ناته‌بایگه‌لی جۆراوجۆر له هه‌ڵسووكه‌وتی لاوان له نێو خۆیان و هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵگه و بنه‌ماڵه‌كانیان. ئه‌م به‌شه له لاوان له چالاكیگه‌لی مه‌ده‌نی و كۆمه‌ڵایه‌تی زۆر چالاكن. به‌شێكی مه‌زن له‌م ریزه هه‌موو جۆره تێكۆشانێك ده‌كات بۆ چوون بۆ ناوه‌نده به‌رزه‌كان. به‌رنامه‌رێژی بۆ پێشكه‌وتن و تێپه‌ڕاندنی هێڵه‌سووره‌كان و پێشڕه‌وبوون له بۆاره جۆراوجۆره‌كان له كۆمه‌ڵگه و له نێو به‌شه‌كانی دیكه‌ی لاوانیش جۆرێ ” ئۆتۆریته” بۆ ریَكخستنی بزاڤه نارِه‌زایه‌تی و گشتیه‌كانی به وان داوه. ئه‌م به‌شه له لاوان له نێو به‌شه‌كانی دیكه رۆڵی ناڤبژیوان بۆ مه‌شاندنی كاری هاوبه‌ش یان رێكووپێک كردنی په‌یوه‌ندیه‌كان بۆ بزاڤه گروپی و هاوبه‌شه ئه‌گه‌ریه‌كان ده‌گێڕن .
ب ـ سه‌رگه‌رمی له نیَو لاوانی باشووری شار:
له باشووری شار په‌یوه‌ندیه نه‌ریتیه‌كانی بنه‌ماڵه‌كان به به‌راورد له‌گه‌ڵ ناوچه‌كانی دیكه به‌هێزتره. به‌ڵام به‌مه‌شه‌وه نمێنه‌كی سه‌رگه‌رمی لاوانی خواره‌وه‌ی شار تا راده‌یه‌ك بێ به‌رگه‌تره له ناوچه‌كانیتر. چوونكه وان كه‌مترین ده‌ره‌تانیان هه‌یه بۆ سه‌فه‌ركردن یان چێژبردن له ده‌رفه‌ته‌كان بۆ سه‌رگه‌رمی. نه‌بوونی ده‌رفه‌تگه‌لی پیشه‌ی گونجاو به هۆی ئه‌وه‌شه‌وه نه‌بوونی داهات، به‌ستراوه‌یی به بنه‌ماڵه و هتد لاوی خواره‌وه‌ی شاری له سنووری هاوڵاتی وه‌ده‌رناوه‌و له په‌راوێزی خستووه‌و لاوانی له بارودۆخێكی كه‌مایسی و پێویست خستووه. له راستیدا ده‌توانین بڵێین كه ئه‌مه پێكهاته‌ی حه‌شیمه‌تی وڵاته كه ده‌بێته هۆی ئه‌وه كه زۆریەك له لاوان له بارودۆخی له په‌راوێزكه‌وتن بكه‌ون و له ژیان و بارودۆخی كۆمه‌ڵایه‌تی، ئابووری و ئاسووده‌یی خۆیان كه‌مترین ره‌زایه‌تیان هه‌بێ.
هه‌روه‌ها جێگای ئاماژه‌یه كه لاوانی چینی هه‌ژار له ژێركاریگه‌ری كۆمه‌ڵگه به خووخده و بایه‌خه‌كانی چینی مامناوه‌ندی به‌ره‌وروون، له كاتێكدا كه بێ به‌شن له جمانی كۆمه‌ڵایه‌تی و به‌شداری له‌م چینه‌دا. هه‌موو ئه‌م خاڵانه ده‌بیَته هۆی خه‌مۆكی،بێ هیوای، وه‌ڕه‌زی و دڵساردی له نێو ئه‌م به‌شه له لاوان و واده‌كات كه رووبكه‌نه خه‌ساره‌كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان وه‌كوو تاوانكاری. راستیه‌كه‌ی ئه‌وه‌یه كه پێكهاته‌ی حه‌شیمه‌تی و بارودۆخی ئابووری و ژیواری، خه‌ڵكانی لاوی ئه‌م ناوچانه‌ی به‌رامبه‌ر به مژاره كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان،بێ به‌رگه‌تر له به‌شه‌كانی دیكه كردووه. له روون كردنه‌وه‌ی ئه‌م كێشه‌وبه‌ره‌یه ده‌بێ ئه‌وه‌ش زیاد بكه‌ین كه هه‌ژاری و كه‌نارنشینی ئابووری به دووی خۆیدا،كه‌نارنشینی فه‌رهه‌نگی و سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی دێنێ . له‌م ناوچه‌گه‌له به هۆی كه‌مایسیگه‌ل و ده‌سكورتیگه‌لی له راده‌به‌ده‌ر، به‌كارهێنانی ماده هۆشبه‌ره‌كان و تاوانكاری په‌ره‌یسه‌ندووه و مه‌خابن هیچ كه‌ره‌سه‌یه‌كی سه‌رگه‌رمكه‌ریش له‌وێ نیه، چونكه ده‌سكورتی ئابووری له‌م ناوچه‌گه‌له ئه‌وه‌نده رێگه نادا كه ئه‌و خه‌ڵكه ده‌ستیان به‌و كه‌ره‌سه و پێداویستیانه بكه‌وێ. په‌یوه‌ندی كچ و كوڕ له‌م ناوچه‌گه‌له به شێوه‌ی نه‌هێنی به‌ڕێوه‌ده‌چێ. په‌یوه‌ندی سكسی له بڕێك له‌و ناوچه‌گه‌له به تایبه‌ت ناوچه دووره‌كانی په‌راوێزی شار تا راده‌یه‌ك كاره‌ساتی لێ ده‌كه‌ویَته‌وه.
لاوانی شاره‌كانی دیكه كه به دووی ئیشدا هاتوونه‌ته تارانێ یان شاره گه‌وره‌كانی دیكه به هۆی گرانی كرێ ماڵ له ناوچه‌كانی ناوه‌ڕاستی شار یان شوماڵی شار به ناچار روو له شوێنه دوور و په‌راوێزه‌كانی ئه‌م ناوچه‌گه‌له ده‌كه‌ن و به‌م شێوه‌یه به‌ره‌ورِووی گه‌له‌ك خه‌سار ده‌بنه‌وه. له رۆژنامه‌ی” مردم سالاری”( ژماره 1926 رێكه‌وتی ره‌زبه‌ری 1387ی هه‌تاوی) به پێ راپۆرتی موحه‌مه‌د ئیسحاقی جێگری تۆژینه‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی رێكخراوی میللی لاوان، له نێوان ساڵه‌كانی 1375 تاكوو 1385 واته له ماوه‌ی 10 ساڵدا، كۆچ له نێو وڵاتدا واته گۆرِینی شوێنی ژیان له گونده‌كان و باژێره چووكه‌كان بۆ باژێره مه‌زنه‌كان گه‌یشتووه‌ته پتر له 11 میلیون كه‌س. كه زۆربه‌ی ئه‌م كۆچگه‌له له لایه‌ن لاوانه‌وه به‌رِێوه‌چووه. له‌م ناوچه‌گه‌له بێ هیوای سه‌باره‌ت به داهاتوو له نێو لاواندا شه‌پۆل لێ ده‌دا. ئه‌و لاوانه له‌م ناوچه‌گه‌له شاد و سه‌رحاڵ نین. چوونكه بۆ شاد بوون ده‌بێ نیشانده‌ری هیوا به ژیان زۆرتر بكات. له راستیدا هیوا به ژیان و شادبوون ده‌بێته هۆی هاتنه خواری رێژه‌ی خه‌ساره كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كان وه‌كوو تووشبوون به ماده‌سرِكه‌ره‌كان و خۆكوژی و تاوانكاری و هتد. پێكهاته‌ی حه‌شیمه‌تی هه‌نووكه‌ی كۆمه‌ڵگه بووه‌ته هۆی ئه‌وه كه زۆربه‌ی لاوانی كه‌ناری شار له بارودۆخێكی په‌راوێزخراودا بكه‌ون و له ژیان و بارودۆخی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری و ئاسووده‌ی خۆیان ئه‌و په‌رِی نارازیی بن و چوونكه به‌شێكی هه‌ره زۆری پێویستیه‌كانیان ده‌سته‌به‌ر نابێ و له بارودۆخێكی ده‌سكورتیدان. هه‌ر ئه‌و جوره‌ی كه روونه لاوان به شێوه‌ی دڵخوازانه نه‌چوونه‌ته نێو بارودۆخی كه‌نارنشینی،به‌ڵكوو گوشار و كه‌مایسی كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری سه‌رده‌می نووكه بووه‌ته هۆی هاتنه ئارای وه‌ها بارودۆخێك بۆیان. به‌م پێیه كۆمه‌ڵگه و حكوومه‌ت ده‌بێ رێگه‌گه‌لی شادبوون و شادژیان كردن بۆ ئه‌م ناوچانه و به تایبه‌ت لاوان و نه‌وجه‌وانان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن. له‌م ساڵانه‌ی دوایی مه‌ودای نێوان لاوانی كه‌نارنشین له‌گه‌ڵ لاوانی باڵاشار ئێگجار زۆر بووه و حكومه‌تیش به‌رده‌وام له‌سه‌ر هه‌بوونی ئه‌م مه‌ودا و په‌ره‌گرتنی هه‌رچی زۆرتری به شیَوه‌گه‌لی جۆراوجۆر پێداگری ده‌كاته‌وه. دووبه‌ره‌كی نێو لاوان هێزی وان لاواز ده‌كات و بارودۆخه‌كه بۆ داخوازی گشتی لاوان كه هه‌ر ئه‌و ئازادیگه‌لی كۆمه‌ڵایه‌تی و مه‌ده‌نییه ده‌خاته ژێر پرسیارو هێزی ناڕه‌زایه‌تی وان جڵه‌و كونترۆڵ ده‌كات. به‌ڵگه‌گه‌لی زۆر گڤاهی ئه‌م راستیه‌یه كه به تایبه‌ت له‌م ده‌ساڵه‌ی دوایی زۆربه‌ی تیَكهه‌ڵچوون و كیَشه سه‌ره‌كیه‌كانی رێژیمی كۆماری ئیسلامی له‌گه‌ڵ جیلی لاودا بووه. ئه‌منییه‌تی كردنی ئه‌و شوێنانه كه لاوان تیایدا به‌شدارن و كاریگه‌ریان هه‌یه و گرتن و زیندانی كردنه‌كان و ده‌یان سیاسه‌تی دیكه هه‌مووی له پێناو كه‌م كردنه‌وه‌ی كێش و قورسایی و پۆتانسیه‌لی نارِه‌زایه‌تی ده‌ربرِینی ئه‌م هێزه 70% له كۆمه‌ڵگه‌یه. پشتیوانی له لاوان و پشتیوانی له به‌رۆژكردن و تاكیَتی وان له كۆمه‌ڵگه و پشتیوانی له داخوازیه مه‌ده‌نی و كۆمه‌ڵایه‌تیه‌كانیان ده‌بێ سه‌رنجی زۆرتری پێ بدرێت.
ئا: شۆڕش گوڵکار
*كۆتایی به‌شی 1*
کاک فەتاح ئەمیری “روماننووسی بە توانا” کۆچی دوایی کرد.
بیـرۆکە لە چـیرۆکی منـداڵان.. رەزا شـوان
سوریه و رۆژئاوا؛ چه سرنوشتی خواهند داشت؟ با نگاهی به تاریخ سوریه، از تاسیس تا امروز
وتووێژی من ساڵە نەڵۆسی لە بەرنامەی وێژمان، کوردکاناڵ
شەڕی ئێدە و ئایین ناکەین، مەلا برایمی مەجید پور 
بۆچی رووخانی رژێمی ئەسەد و سووریام پێخۆشە!؟..، هەڵۆ بەرزنجەیی 
وال‌استریت ژورنال: ترامپ در حال بررسی حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران است.
ڕوانگەی ناوەندی بەڕێوەبەریی حیزبی دێموکرات لەبارەی ڕووداوەکانی سووریە
گـرنگـیـیەکانی کـنجکاوی بۆ منـداڵان.. رەزا شـوان
روخانی رژێمی بەعسی سوریا، عوسمان کەوکەبیشاد
9 دیسەمبەر رۆژی قەدەغەكردنی جینۆسایدو رێزگرتن لە قوربانیانە
کۆڕیادی هاوڕێ قاسم قارەمانی ، وێنە و فیلم
دیکتاتۆری 53 ساڵەی بنەماڵەی ئەسەد کۆتایی هات و پیرۆزبایی لە گەلی سوریا دەکەین
بیرەوەری:هەڵوێستێکی جوانمێرانە بۆ پووچەڵکردنەوەی پلانێکی زیانباری کۆماری ئێسلامی، بە بۆنەی ڕۆژی پێشمەرگە،سەدیق باباییی
بە خاکسپاردنی هاوڕێ قاسم قارەمانی لە شاری ڤیسترۆسی سوید
ڕژێمی ئەسەد کۆتایی پێدێت؟ کورد لە ڕۆژئاوا چی بکات و چی نەکات؟، د. خالید خەیاتی
پێشهاتەکانی سووریا و لێکەوتە ناوخۆیی و هەرێمییەکانی، شێرکۆ کرمانج
فەهمی کاکەیی: ساڵی رابردوو 7 هەزار منداڵی کورد لە سوێد زمانی کوردییان دەخوێند
پرویز ناتل خانلری و {شعر عقاب (پوشکین)، سەعی سەقزی
سمینارێك لەسەر جینۆسایدی كورد لە كۆنگرەی 23 ی دادگای تاوانی نێودەوڵەتی لە شاری لاهای هۆڵەندا
دەتەوێت ڕۆژئاوای کوردستان بپارێزی؟ دەبێت لە حەلەب شەڕی خۆت بکەی، مەیسەم مورادی
چەند هەواڵێک و کورتە فیلم لە سەر ئالۆزیەکانی سوریە
کۆچی دوایی هاوڕێ قاسم قارەمانی و ئاگاداری بەخاکسپاردن و یاد کردنەوە
نایلا خەڵاتگری خەڵاتی ئاشتیی نیودەوڵەتی منـداڵان.. رەزا شـوان- ئێمە هەر بەیەک چاو دەبینین !، مەلا برایم مەجید پوور
یادێک لە سێ شەهید، کە یەکیان هەرگیز نەگەڕایەوە، عەلی هاشمی
هۆرامان / شاهۆ/ شاوە/ ئەشاوەهوو، سدێق بابایی
رەهەنـدی نەتەوەیی و نیشـتمانی لە هـۆنـراوەی منداڵان.. رەزا شـوان
نتانیاهو: اسرائیل به برنامه هسته‌ای حکومت ایران ضربه زد
هــــــــــــــاڵ؛ ڕۆمان ، سدێق بابایی
كەركووك لە نێوان هەردوو ئاماری 1947-1957، عەلی مەحمود محەمەد
گەشەكردنی كەركووك لە قەبارەو ژمارەی دانیشتوان ، عەلی مەحمود محەمەد
بۆ کێ دەنووسی؟!، برایم فەڕشی 
لە خۆم دەگەڕێم، برایم فەڕشی
پرونده ۵۴ هزار صفحه‌ای فساد ۵۲ مقام ارشد جمهوری اسلامی
تایبەتمەنـدییەکانی پاڵەوان لە چـیرۆکی منـداڵان.. رەزا شـوان
هەڵبژاردنی پارلەمانی کوردستان، عوسمان کەوکەبی شاد
” هەتا ئێستاش رۆژ نییە تاوێک بۆ دایک و باوکم نەگریم” سالۆ مولەر ، و. هەڵۆ بەرزنجەیی
عصیان آهو؛ بازپس‌گیری زنانه بدن
یادێک لە شەهیدی فەرماندە جەعفەر بایەزیدی (چەعفەر کۆمەڵە)، عەلی هاشمی
کریستینا هامۆک کۆچ دەبێتە یەکەم کەشتیوانی ژن بۆ سەر مانگ.. رەزا شـوان
مافی كەمایەتییەكان لە نێوان رەیان شارباژێڕی و مونا چۆمانی، عەلی مەحمود محەمەد
بەس نیە شەڕو دووبەرەکی ؟!، مەلا برایم مەجید پوور
یەکەم هێرشی ئاشکرای ئیسرائیل بە فڕۆکەی شەڕکەر بۆ سەر ئێران، بۆچوونی مەنسوور عەزیزی و عەلی جەوانمەردی
خەبات بۆ پاراستنی یەکڕیزیی هەرێمی کوردستان، د. سامان شاڵی- پارتی چەپی ئەڵمانی لە دووڕیانی: دەستپێکێکی نوێ و هەڵوەشانەوە دا، هەڵۆ بەرزنجەیی
ماسییه زیته، سەعی سەقزی
بە خاکسپاردنی هاوڕێ موتەلیب حەریقی لە ستۆکهۆلـم
خاتوو ریـپـین چـیرۆکنووسێکی ئـۆسترالـییە بۆ منـداڵان.. رەزا شـوان- دەڵێـێ بــەهــەشــتــی خــوایــە، مەلا برایم مەجید پوور
ئاگاداری/ مەڕاسیمی بەخاكسپاردنی خاڵ موتەلیب
خەڵاتی ئاشتی نۆبێل ٢٠٢٤، عوسمان کەوکەبی شاد
شیوەنی دوای هەڵبژاردن، عەلی مەحمود محەمەد- تانیشک بچووکترین وەرگری دکتۆرایە لە جیهـان.. رەزا شـوان
به نوشته‌ای از مترجم (محمد خاکی) بنگریم !، سه‌عی سه‌قزی
کۆچی دوایی موتەلیب حەریقی (خاڵە موتەلیب)
سهركهوتنی حهماس!، عهبدولهتیف ئهلمهناوی
چەند چالاكییەك لە رۆژی جیهانی دژ بە ئیعدام
ویرانکردن خاورمیانه و قتلعام مردم آن منطقه توسط دولتهای اسرائیل و ایران و امریکا!، سەعی سەقزی
چۆن وەک هەرێمی کوردستان لە جەنگی ئیسرائیل و بەرەی مقاوەمە بڕوانین؟، زوبێر رەسوڵ
ئیسرائیل و حیزبوڵا و لوبنان، مهریوان وریا قانع- فـانتـازیـا لە وێـژەی منـداڵان.. رەزا شـوان
- ئەخلاقی ئیسلامی و تایبەتمەندیەکانی ، مەلا برایم مەجیدپوور
- هێڕشی موشەکی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل، عوسمان کەوکەبیشاد
کاریگەرییەکانی هێرشەکەی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل لەسەر پرسی کورد!، شهریف عەلی
بۆچی چارەنووسی فەلەستینییەکان وەکو ئێمەی لێهات؟، موفید محەمەد نوری
سرویس امنیتی سوئد از «احتمال نقش ایران» در حملات نزدیک سفارت‌های اسرائیل در کپنهاگ و استکهلم خبر داد.
هێرشی ئێران بۆ سەر ئیسرائیل، ئەوە دوهەم هێرشی ئێرانە، وەک رێکەوتنی ژێر بە ژێر یان تەڵە دەچێ، ساڵە نەڵۆسی
حیزبوڵڵای لوبنان کوژرانی حەسەن نەسروڵڵای راگەیاند
به مناسبت دومین سالروز (جمعه سیاه) زاهدان ، سەعی سەقزی
بۆ هونەرمەندی نەمر فەتانە وەلیدی، سەعی سەقزی- لە جەنگی حیزبوڵا-ئیسرائیل، تا شەرەفکەندی و ڕیفراندۆمی باشوری کوردستان!، شهریف عەلی
هاو سەنگەری دێرین ” لە وڵامی پرسیارەکەت کە نووسی بووت دەبێ چ بکەین” ، مەلا برایم مەجید پوور- وێـژەی منـداڵان لە رووسـیا.. رەزا شـوان
ڕاگەیاندنی کۆمەڵە بە بۆنەی گیانبەختکردنی هاوڕێ ڕێبوار کەریمیان
هێرشی گەورەی مووساد بۆ سەر حیزبوڵا لە رێگای تەقینەوەی پەیجەر
یادێک لە کاک سەعیدی لێو بەبزە، سەید عەلی هاشمی
چارەنووسی نادیاری کوردی ڕۆژهەڵات له باشووری کوردستان؟، د. کامران ئەمینئاوە- بــاوەڕ ، مەلا برایم مەجید پوور
بەیانی باش ژینا- ژینانامە، برایم فەڕشی
