پێڵاوی ژمارە ٤٢، برایم لاجانی

ئەو مەسەلەو کێشە سیاسیانەی وڵاتەکەمان لەگەڵیان بەرەو ڕوویە زۆر و جۆراوجۆرن. هەر بەوپێیە ڕوانگەو بۆچوونی جیاوازیش بەرانبەر بەوان لە کۆمەڵگای ئەمڕۆی ئێراندا لە گۆڕێدان.

بە پێی ڕاسپاردەو  پەسندکراوەکانی کۆنڤانسوێنە نێونەتەوەییەکان کە ئێران پەسندی کردوون و بۆ وەبەرچاوگرتن و بەڕیوەبردنیان خۆی بەرعۆدەکردوە، پێویستە هەموو دانیشتوانی وڵاتەکەمان بێ جیاوزی لە بەرانبەر قانوون دا وەک یەک بن و وەک یەکیش لە ئیمکانات و خێروبێری وڵات کەڵک وەرگرن.

بەرانبەریی لە بەرامبەر قانوون

کەواتە ئێمە هاووڵاتیانی ئێران حەقی ئەوەمان هەیە دەرفەت و هەلومەرجی وەک یەکمان بۆ بڕەخسێ تا بتوانین کەسایەتی سیاسی و فەرهەنگی و کۆمەڵایەتی خۆمان بەرینە پێش.  مافی ئەوەمان هەیە تواناو لێوەشاوەیەکانی خۆمان بۆ بردنە پێشی وڵاتەکەمان دەکار کەین و چ بە تەنیا و چ بە کۆمەڵ لە گەڵ هاووڵاتیانی دیکەماندا بەدوای سەعادەت و بەختەوەری خۆمان و میللەتەکەماندا بگەرێین. ئەو ئەسڵە هەموو کەس، ژنان، پیاوان، کەمئەندامان، پەیڕەوانی نەتەوە و دین و مەزهەبە جۆراوجۆرەکان دەگرێتەوە.

 دابین کردنی ئەو ئەسڵە دەکەوێتە چوارچێوەی مافەکانی شارۆمەندی و لە لایەن کۆنڤانسوێنی مافەمەدەنی و سیاسیەکانی ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان کە ئێران ئیمزای کردوە، دەپارێزرێت.  بناخەی فەلسەفی ئەو پرینسیپە لە هاوبایەخ بوونی هاووڵاتیانەوە، کە وەک ئینسان هەموو خاوەنی  بەهای وەک یەکن، سەرچاوەدەگرێ. بە پێی مافە سروشتیەکانیش ئینسانەکان بە ئازادی لە دایک دەبن و هاوبەهان و  خاوەنی عەقل و شعورن و پێویستە  بە گیانێکی برایانە ڕەفتار دەگەڵ یەکتر بکەن و دەوڵەتیش دەبێ بە یەک چاو تەماشایان بکات. ئەوەش تەنیا کاتێک ئیمکانی هەیە کە هەموو هاووڵاتیان دەرفەتی ئەوەیان بۆ پێک بێ کە لە بەرانبەر قانووندا مافی وەک یەکیان هەبێ و بشتوانن وەک یەک  کاریگەریی سیاسی و شوێنەواری سیاسیی  لەسەر پڕۆسەی  چوونەپێشی کارووباری  وڵاتەکەیان دانێن.

کەمایەتیە نەتەوەییەکان

ئەوەی وەک ڕاستیەکی حاشاهەڵنەگر دەبینرێ، ئەوەیە کە ئێران وڵاتێکی فرەگەلە. واتە دەوڵەتی ئێران لە سەرخاک و نیشتمانی چەند نەتەوە کە هەرکامیان خاوەنی ناسنامەی نەتەوەیی و ئیتنیکی تایبەت بەخۆیانن درووست بووە. زۆربەی  هێزولایەنە سیاسیەکانی ئێران، چ لە دەرەوە و چ لە نێوخۆی وڵاتدا لە سەر ئەو واقعیەتە کۆکن  و لەوەش زیاتر دەڵێن ئەو فرەگەل بوون و فرەفەرهەنگی بوونە بۆ خۆی بۆتە سەرچاوەی دەوڵەمەندی و خێروبەرەکەت . بەوجۆرە دەبێ ئێران وڵاتێک بێت کە شانس و دەرفەتی  وەک یەک بۆ گەشە و هەڵدانی هەموو نەتەوە و فەرهەنگەکان دەستەبەربکات.

 لێرەدا پرنسیپێک زۆرگرنگە ئەویش ئەوەیە کە هەموو نەتەوە و فەرهەنگە جۆراوجۆرەکانی ئێران دەبێ رێزیان لێ بگیردرێ و ئیمکاناتی وەک یەکیان لە سەروەت و سامانی وڵات بۆ دابینبکرێ. بەجۆرێک کە گەشەکردن و هەڵدانی هەمەلایەنەی هەرکام لە نەتەوە و فەرهەنگەکان لە جوگرافیای تایبەتی خۆیاندا، ببێتە مەرجی گەشەکردنی وڵاتی ئێران بەگشتی و  لەو لاشەوە  گەشەکردن و پێشکەوتنی ئێران بەگشتی ببێتە فاکتۆر و مەرجی هەڵدان و گەشەکردن و  پێشکەوتنی نەتەوە و فەرهەنگە جۆراوجۆرەکانی پێکهێنەری وڵاتی ئێران. تەنیا لە هەلومەرجێکی ئاوادایە کە ئێران لە وەزعی ئێستادا وەک وڵاتێک دەتوانێ بمێنیتەوە و  بڕواتە پێش.

نەتەوەبندەستەکانی ئێران ئەو گەلانەن کە وەک کەمایەتی نەتەوەیی دەژمێردرێن ولەباری نەتەوەیی و ئیتنیکی و کولتووری و زمانی و  خاک و نیشتمان و هەڵکەوتی جوگرافیاییەوە، لە نەتەوەی دەستەڵاتدار جیان.

هەموو ئەو گەل و نەتەوانە ریشەی مێژوویی چەند هەزار ساڵەیان لەو خاکەدا هەیە و بە هەزاران ساڵە لەسەر زێدونیشتیمانی باوک و باپیرانی خۆیان دەژین و تەعەلووقی مێژوویی بەو خاکەیەوەی گرێداون.

گەلی کورد کە بەشێکی جیانەکراوەی نەتەوەی دابەشکراوی کوردە، یەکێکە لەو گەلانەی کە لە ئێرانی هەمڕۆدا لە هەموو مافەنەتەوایەتیەکانی خۆی بێ بەشکراوە و بە تووندترین شێوەش سەرکوت دەکرێ.

شێوەی دەوڵەتداری و سیستەمی سیاسی ئێستای ئێران وەک رێژیمێکی نادێموکراتیک و ناوەندگەرا و ئیدەئۆلۆژیک و مەزهەبی، هیچ دەرەتانێک بە ئێمە کوردەکان و کەمایەتیە نەتەوەییەکانی دیکە نادا تا بتوانین لە مافە نەتەوەیی و سیاسیەکانی خۆمان کەڵ وەرگرین. لەلایەک دەگوترێ کە زۆرایەتی لە ئێرانی ئەمڕۆدا نەتەوەی دەستەڵاتدارە و بە گوێرەی ئەسڵی زۆرایەتی و کەمایەتی دەبێ دەستەڵات دەبەردەست زۆرایەتی دابێ.

لەوەزعێکی ئەوادا لە چ رێگایەکەوە دەتوانرێ مافە میللی و سیاسیەکانی نەتەوە بندەستەکانی ئێران دەستە بکرێ. ڕوانگەیەکی سیاسی هەیە دەڵێ ئەوە بەسە کە مافی شارۆمەندی بۆ هەموو هاووڵاتیان دابینبکرێ و هەموو هاووڵاتیان لەبەرانبەر قانوووندا وەک یەکبن و یەکجۆرەڕەفتاریان لەگەڵ بکرێ. 

جارێ با لەوەگەرێین کە سیستەمی سیاسی ئێران نە ئێستاو نە لەڕابردوودا، قەت زەرفیەتی ئەوەی تێدانەبووە کە هەموو هاووڵاتیانی ئێران وەک یەک تەماشابکات . بە پێچەوانەوە سەرتاسەری مێژووی ئێران ئەوە نیشاندەدا کە دەوڵەتی ناوەندی هەموو تواناو دەستەڵات و ئیمکاناتی وڵاتی  بۆ تواندنەوە و سەرکوتی نەتەوە بندەستەکانی ئێران واتە کەمایەتیە نەتەوەییەکان تەرخان کردوە.

بەڵام سەرەڕای ئەوەش بابزانین کە ئایا دابینکردنی مافە شارۆمەندیەکان و دەستەبەرکردنی بەرانبەریی هاووڵاتیان لە بەرانبەر قانووندا، تەنانەت ئەگەر بەکردەوە جێبەجێش بکرێ، دەتوانێ مافەسیاسیە تایبەتی و نەتەوەیی و کولتووریەکانی ڕۆڵەکانی گەلی کورد و گەلانی دیکەی بندەستی دانیشتووی ئێران دابین و دەستەبەربکات؟

خاک و نیشتیمان

دەوڵەتی ئێران لە سەر خاک و زێد و نیشتیمانی هەموو ئەو نەتەوانە درووستبوە، کە دەکەونە چوارچێوەی ئەو دەوڵەتەوە. کوردستان زێد و نیشتیمانی گەلی کوردە. بەلووچستان زێدونیشتیمانی گەلی بەلووچە. خوزستان زێدونیشتیمانی گەلی عەرەبە. ئازەربایجان نیشتیمانی ئازەریەکانە. تورکمەنستان زێدونیشتیمانی گەلی تورکمەنە.  هەر وەک وتمان بە هەزاران ساڵە ئەو نەتەوانە لەسەر نیشتمانی خۆیان دەژین. مێژوویەکی دوورودرێژیان لەسەر ئەو خاکە هەیە. مێژوویەک کە هەویەت و کولتوور و فەرهەنگ و زۆر تایبەتمەندی دیکەی پێ بەخشیون کە لە گەلانی دیکەیان جیا دەکاتەوە. هەر بۆیە ئەوە بێ عەداڵەتیەکی گەورەیە کە ئەو نەتەوانە لە مافە سیاسی و نەتەوایەتیەکانی خۆیان بەهرەمەند نەبن. واتە نەتوانن لە سەر خاک و نیشتیمانی خۆیان چارەنوسی خۆیان بەدەستەوە بگرن و  کارووباری سیاسی و ئیداری و کۆمەڵایەتی و تەندرووستی و فەرهەنگی خۆیان  بەرێوەبەرن. لەوەش زیاتر ئەوە کە بەتاوانی داواکردنی مافە میللی و سیاسیەکانی خۆیان سەرکوت و قەلاچۆدەکرێن، جورمێکی سیاسیە کە دەوڵەتی ناوەندی  بەرانبەر  بەوان بەرێوەی دەبات .

هەوڵدانی دەوڵەتی ناوەندی بۆ تواندنەوە و لەنێوبردنی مەوجودیەتی سیاسی و میللی و کولتووری و کۆمەڵایەتی ئەو گەلانەو بردنەپێشی سیاسەتی حاشاکردن لە بوون و مەوجودیەتیان وەک نەتەوەیەکی خاوەن ناسنامەی تایبەتی و سەربەخۆ، لەلایەن کۆمەڵگای نێونەتەوەیەوە و لەلایەن  رێکەوتننامە نێونەتەوەیەکانەوە  مەحکووم دەکرێ. زۆرن ئەو کۆنڤانسیۆن و رێکەوتننامە نێونەتەوەییانەی کە ئەرک و بەرپرسایەتی دەخەنە سەر دەوڵەتەکان تا مافە سیاسی و فەرهەنگی و کولتووری و زمانی و میللیەکانی گەلان و کەمایەتیە نەتەوەییەکان و خەڵکە بوومیەکان  دەستەبەر بکەن.

 رێکخراوی نەتەوە یەکگرتوەکان، گەلان و خەڵکانی بوومی بەو گەل و خەڵکانە  پێناسە دەکات کە پێش لە درووستبوونی دەوڵەت بەوشکڵەی ئێستا، لەسەر ئەو خاکە ژیاون و بە درێژایی مێژوو توانیویانە زمان و کولتوور و فەرهەنگ و شێوەژیان و نیشتیمان و زێد و هەندێک بەهاو میتۆد و داب و نەریت و سوننەت و پڕاکسیس و ئەنستیتۆی کۆمەڵایەتی تایبەت بەخۆیان درووستکەن و بیانبەنەپێش و پشتاوپشت بیانگوێزنەوە.

مەوقعیەتی کەمایەتیە نەتەوەییەکان

ساڵی ١٩٨٩ی زاینی،  ڕێکخراوی جیهانی کار، سەربە نەتەوە یەکگرتووەکان، کۆنڤانسیۆنێکی تازەی سەبارەت بە مافەکانی نەتەوە و گەل و  خەڵکە بوومیەکان کە لە چوارچێوەی دەوڵەتە سەربەخۆکاندا دەژین پەسندکرد. بە پێی یاسای نێودەوڵەتی دەوڵەتەکانی ئەندام بەرعۆدەدەبن کە هەموو بەندەکانی ئەو کۆنڤانسیۆنە بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی گەلانی بوومی کە دەکەونە چوارچێوەی سنورەکانیانەوە، بەرێوەبەرن. واتە ئەو پەیماننامە نێودەوڵەتیە بەڵگەنامەیەکی قانوونیە کە بەرپرسایەتی قانوونی دەخاتە سەر ئەستۆی دەوڵەت و کاربەدەستانی دەوڵەت. ئەو دۆکیومێنتە یاساییەش مافی وەک یەک، وەک هاووڵاتی و سیتیزن، بۆ هەموو هاووڵاتیان لە چوارچێوەی سنورەکانی دەوڵەتدا دەستەبەردەکا. سەرەڕای ئەوەش ئەو دۆکیومێنتە قانوونیە نێودەوڵەتیە ئەرک و بەرپرسایەتی دەخاتە سەرشانی دەوڵەت کە مافە فەرهەنگی و کولتووری و مەزهەبیەکانی گەلان و خەڵکانی بوومی بەرەسمی بناسێ و رێزیان لێ بگرێ. هەروەها بەرپرسایەتی دەخاتە سەر دەوڵەت کە پراکسیس و داب و نەریت و بایەخ و بەها کۆمەڵایەتی و کولتووریەکانی ئەو گەلانە بە هێند بگرێ و مەیدانی هەڵدان و گەشەکردن و پەرەسەندنیان بۆ پێکبێنێ. هەر بە پێی ئەو بەڵگەنامە نێونەتەوەییە دەوڵەت ئەرکی لەسەرشانە تا دەرفەتی خوێندن لە هەموو قۆناخەکاندا، بۆ خەڵکانی بوومی بەزمانی زگماکی خۆیان پێکبێنێ و لەوبارەوە دەبێ هیچ چەشنە جیاوازیدانانێکیان دەرحەق نەکرێ.

دەوڵەتەکان لەسەریانە قانوونی ئەساسی، یاسا و قانوون و سیستەمی سیاسی و بەرێوەبەری خۆیان بەجۆرێک بگۆڕن،  کە رێفۆڕمی پێویستی بۆ وەڵامدانەوە بە جێ بەجێ کردنی  ئەو پەیماننامە نێونەتەوەیە تێدا پێک بێ. مەبەست ئەوەیە لەو ڕیگایەوە  مافە تایبەتیەکانی ئەو گەل و نەتەوەو خەڵکە بوومیانە دەستەبەر بکرێن، کە دەکەونە سنوورە سیاسیەکانی دەوڵەتەوە.

یەکێک لە هۆیەکانی پەسندکردنی ئەو کۆنڤانسێۆنە لە لایەن نەتەوەیەکگرتوەکان و کۆنڤانسیۆنی تایبەت بە کەمایەتیە نەتەوەییەکان لەلایەن شوڕای ئورووپاوە، ئەوەیە  کە  لە کردەوەدا دەرکەوتووە پرنسیپی زۆرایەتی و کەمایەتی، کە دێموکڕاتیکیش دێتە بەرچاو، ناتوانێ وەڵامدەری کێشەی میللی لە وڵاتە فرە گەلەکاندا بێت. هەروەها پرنسیپی بەرانبەریی شارۆمەندان لە بەرامبەر قانوونیشدا،  تەنانەت ئەگەر دەستەبەریش بکرێ، دیسان هەر ناتوانێ وەڵامی پێویست بەهەموو لایەنەکانی ئەو مەسەلەیە بداتەوە. بۆیە دەبێ رێگاچارەیەکی سیاسی بۆ مەسەلەی کەمایەتیە نەتەوەییەکان  بدۆزرێتەوە، کە ئەویش بریتیە لەوەی  بە شێوەی قانوونی ئۆرگان و ئەنستیتۆی تایبەت بەخۆیان بۆ پێکبێ تا لە رێگای ئەوانەوە  مافە نەتەوەیی و فەرهەنگیەکانی خۆیان پڕاکتیزەبکەن و  کاروباری سیاسی و ئیداری تایبەت بە ناوچەکانی خۆیان  بەرێوەبەرن و لە پرۆسەی سیاسی و حاکمیەتیش دا بەشداری بکەن.

بۆ کەمایەتیە نەتەوەییەکان دەبێ مافی تایبەتی خۆیان هەبێ؟

Jarle Weigård کە یەکێک لە لێکۆڵەرەوە بەناوبانگەکانی بواری کێشەی کەمایەتیە نەتەوەییەکانە دەڵێ (  ئەگەر  کۆمەڵە کەسێک  دەستنیشان کەین و هەروا بێ وەبەرچاوگرتنی جیاوازی  بە پێی پرنسیپی هەڵسوکەتی وەک یەک و یەکسان لەگەڵ هەموان، پێڵاوی ژمارە ٤٢  بەسەر  هەموویاندا دابەشکەین و داوایان لێبکەین ئەو پێڵاوە بکەنە پێ، لە کردەوەدا دەردەکەوێ کە  ئەو کارە هیچ رەفاهیەتێک بۆ هەندێک لەو کەسانە پێکناهێنی و لەوەش زیاتر تەنانەت ڕەنگە ئەو کەسە تەنگبێ یا گەورەبێ و ببێتە هۆی نەخۆشی بۆ ئەو کەسە. لەو حاڵەتەدا دەردەکەوێ کە ڕەفتاری وەک یەکمان لەگەڵ هەموو ئەوکەسانە نەکردوە. چونکە ئەو ڕەفتارەی ئێمە بۆتە هۆی ئەوەی ئەوکەسانە ئاکامی وەک یەکیان لەو سیاسەتەی ئێمە دەست ناکەوێ.

هەر بەو جۆرە ئەگەر دەنگی کەسانی سەر بە کەمایەتیەکی نەتەوەیی لەبەرانبەر دەنگی کەسانی سەربە زۆرایەتی دەستەڵاتدار و زاڵدا حیساب کەین، زوو بۆمان دەردەکەوێ کە  شانسی ئەوە زۆر گەورەیە کە دەنگی کەمایەتیەکە لەنێو  دەریای دەنگی زۆرایەتیدا بخنکێ).

بۆیە بە گوێرەی  کۆنڤانسیۆنە نێونەتەوەییەکان ئەرکی سەرشانی دەوڵەتە کە هەموو سیاسەت و میکانیزمێکی پێویست بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی کەمایەتیە نەتەوەییەکان لە چوارچێوەی سنوورەکانی دا بگرێتەبەر.

زۆرایەتی دەستەڵاتدار، هەمیشە دەستەڵات و ئیمکاناتێکی زۆری لەبەردەستدایە تا قازانج و بەرژەوەندیەکانی خۆی بەرێتە پێش. پرسیار ئەوەیە کە ئەو زۆرایەتیە چ ئەرکێکی لەسەرشانە بۆ درووستکردنی کۆمەڵگایەک کە  بتوانێ قازانج و بەرژەوەندیەکانی هەمووان دابین بکات و باڵانسێک پێکبێنی کە هەموو لایەک هەست بە بوون  و عەداڵەت بکەن؟

ئیبڕاهیم لاجانی

٣.٦.٢٠١٣