ئایا جه‌نگی سارد کۆتایی هاتووه‌؟ئەمیر جاف ،دانمارک

             ره‌نگه‌ زۆر که‌س لایان وا بێ که‌ به‌ رێکەوتنەکەی نێوان گۆرباچۆف سەرۆکی یەکیه‌تیی سۆفیەتی پێشوو و، رۆناڵد رایگان سه‌رۆکی ئه‌و ده‌می ئه‌مریکا لە هه‌شتاکانی سه‌ده‌ی پێشوو و، دواتر رووخانی سۆڤیه‌ت جه‌نگی ساردی نێوان هه‌ر دوو زلهێزه‌ جیهانییه‌که‌ کۆتایی هاتووه‌.      

لە دوای شەڕی دووهەمی جیهانی و شکستی دەوڵەتی ئاڵمانی نازی، شەری سارد لە نیوان دوو زلهیزی گەورەی جیهانی ئامریکا و سۆفیەتی ئەودەم پێی نایە قۆناخێکی پڕمه‌ترسییه‌وه‌ و، هەردەم جاوەروانی شەڕێکی گەورەتری لێ دەکرا. دەوڵەتی ئامریکا دەیویست کۆمونیزم لە جیهاندا به‌ربه‌ست بکا. کێشەی گەوەر لەسەر دارشتنەوەی نه‌خشه‌ی نۆێی جیهانی بوو که‌ کامیان تێیدا بالاده‌ست بن، هەر بۆیە ئەم شەری ساردە بەروە بەشیک لە جیهانی ئەودەم شۆڕ بووه‌وه‌ و ئوروپای کرده‌ دوو به‌شی رۆژاوا و رۆژهه‌ڵات و به‌سه‌ر دوو به‌ره‌ی کومونیزم و لیبراڵ و، هه‌روه‌ها رۆژهه‌لاتی ناوه‌ڕاست، باشووری رۆژهه‌لاتی ئاسیادا.

دیواری بیرلین لە سالەکانی ١٩٨٩-١٩٦١، شەری کوبا لە١٩٥٠، شەری ڤیتنام لە ١٩٥٩-١٩٧٥، کێشەی مووشەکی ناوکی سۆڤیه‌ت له‌ کوبا لە ساڵی ١٩٦٢، شەر ئەفغانستان لە سالەکانی ١٩٧٩-١٩١٨٠که‌ دوا شەڕی ناراسته‌وخۆ لە نیوان هەر دوو لادا بوو، کە بە پشتیوانی ئامریکا لە بزوتنەوەی تاڵبان و هیزە ئیسلامییەکانی وەک قاعیده‌ی ئوسامە بن لادنی سعودی، توانی سوپای داگیرکەری سۆفیەت لە ئەفغانستان شکست پێ بدا.                    

               لەو شکستە بەو لاوە لە سۆفیەت لە ساڵی ١٩٨٥ میخایل گۆرباچۆف دەبیت بە سەرکۆماری سۆڤیه‌ت، گۆڕانکاریییە قوڵە بنەرەتییەکەی کە بوو بە هۆی جیابوونەوه‌ی جەند ئەیالاتی سەر بەخۆ لەم وەلاتدا. ئەمریکا و، سۆفیەت، دەگەنە ریکەوتنێک لە بورای کۆمەلیک ئقتسادی هاوبەش. وە لە ناوبردنی بەشێک لە زەراتخانە ناوکییه‌کانی هەردوولا. لیرە بەو لاوه‌یە که‌ ئامریکا بووتە تاکە زلهیزی دونیا و له‌ ناو بردنی ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که‌ سه‌ر به‌ رووسیه‌ن دەست پێ کرد. لە یوگوسلاوییەوه‌ هەتا باشووری ئافریقا و رۆژهه‌لاتی نێوەڕاست.شەڕی پاکسازی ده‌ست پێ کرد و، ده‌یه‌وێ نه‌خشه‌ی سیاسی دونیا له‌سه‌ر ویست و به‌رژه‌وه‌ندی خۆی دارێژێته‌وه‌ و، تا راده‌یه‌کیش بئه‌و سیاسه‌ته‌ی سه‌رکه‌وتوو و نفووزی رووسیه‌ی له‌ باڵکان و ئه‌فریقا نه‌هێشتووه‌ و،      هەربۆیە.

لە یازدەی سیتامبر بە تەقینەوەی دوو برجی گەورەی بازرگانی لە ئامریکا دەوڵەتی ئامریکا پێی نایە قۆناخیکی تری گۆرانکارییه‌کان لە نێو وڵاتانی جیهانی ئیسلامی. هەر بۆیە یەکەم حەرەکەتی هێزی نیزامی ئەمریکا لە ئەفغانستانەوە دەستی پێ کرد.،ئامریکا لەم پەلانەشیدا توانی لە بەر دەەرگای مالی رووسەکان. قودرەتی خۆی نیشان بدا. رووسەکانیش متقیان لیوە نەهات. هەرە لێرەوە بوو ئامریکاء سەرۆک کۆماری ئامریاکا ، لەبەیانەکەید وتی ئەوەی لە ئیمە نیە با هەر ئیستاوە بریاری خۆی بدا لەم کام بەرەیە..   ئەم هەرەشەی بووش ئەگەر چی بۆ تیرووریستەکان بوو، بەلام لەهەمان کات دا.ویستی بزانیت. کێ ماوە ئامریکام بەئامریالیشت بازانی، هەر لێرەوە بوو ئامریکا توانی ئیتحادیدیە ئووروپا وەک هێزی ناتۆ بەخاتە جیبهەی خۆی بۆ دریژە دانی سەر خستنی پلانەکەی خۆی،کە ئەوەیش کۆرانکاتی نە‌قشەی جییهانی لە سەر بەرژەقەندی خۆی، لەم راسەتدا زۆر سەریع چووە پێش، تووانی بە روخانی دەوڵەتی سەدام حوسەین لە عیراق، پشتیوانی کردنی لە شۆرش تونس.

شۆرشی خەڵکی لێبیا، هێز بەکار بردنی ‌لە گەڵ ناتۆ بۆ لە بەین بردنی دەسەڵاتی قەزافی، زیاتر هێژموونی ئامریکای وە در دەخست،   ئەگەر چی ئەم حەرەکەتەی ئەمریکا ،دونیای تووشی قەیرانێکی ئابووری کرد، سەرەنجام رووسەکان بێ دەنگ نەمان لە سوورییە، لە پشت ئەسەدەوە دژی شۆرشی جەماوەری خەلكی سووریە وەستان و، پێش بە تاکرەوی ئەمریکایان گرت، کۆسپی هەرە گەورەیان بۆ دروست کرد، ئەوێش دروستکردنی بەرەی دژی ئەمریکا، رووسەکان لە گەل وڵاتانی، کورەی باکوور، ئیران لەگەل ئەسەد سووریەیان کردە سەنگەری بەرگری لە بەرژەوەندییەکانی رووسەکان، ‌.                                    

ئەم وەدەنگ هانەیە رووسەکان لە بەرانبەری ئامریکا. بۆ قەت ئەڵەمکردنەوەی خۆی وەک زڵهیزیکی میژووی، کە سەر خوینی خەلکی هەژار دەکا ئەتوانین بلێن ئەری شەری سارد کۆتای پێ هاتووە.