خۆکوشتن وەک "ئەرکێکی ئەخلاقیی" ، مەریوان وریا قانیع

لە هه‌ڵقەی پێشوی ئەم نوسینەدا باسی ئەو شێوازەم لەخۆکوشتن کرد کە دورکهایم بە”خودپەرستیی” ناونوسی دەکات.

مەبەستی دورکهایم لەم شێوازە تایبەتی خۆکوشتن دروستبونی تاکەکەسێکی ته‌نهاو بێپەناو داخراوە لەکۆمەڵگایەکدا دەزگاو پێکهاتە سەرەکییەکانی لەدۆخی هه‌ڵوەشاندنەوەو قەیرانی گەورەدان، تاکەکەسێک لەکاتێکدا ھیچ مانایەک لەدەرەوەی بونی تاکانەی خۆیدا نادۆزێتەوە، هاوکات هه‌ست‌و نەست خۆی بوە بەتاقە سێنتەری ژیانی خۆی.  تاکەکەسێک هه‌مو دونیای دەرەوەی خۆی وەک ڕوبەرێکی ناحەزو نادۆست‌و بێنرخ ئەزموندەکات، ھیچ ئەگەرێک‌و ھیچ شێوازێک بۆ ئامێزانبونی خۆی لەناو یەکە کۆمەڵایەتییەکانی وەک خێزان‌و گروپە دینی‌و سیاسیی‌و مەدەنییەکاندا نادۆزێتەوە، نە ئیحساساتی هاوبەش، نە نرخ‌و بەهای هاوبەش، نە باوەڕو قەناعەتی هاوبەش لەگەڵ کەسانی دەوروبەرو لەناو ژینگەکەیدا نادۆزێتەوە.  خۆکوشتن لێرەدا دەبێتە وەڵامی ئەم جۆرە تاکەکەسە بەم دۆخەو وەک توڕەبون لەو ژیان‌و کۆمەڵگاو کولتورو سیستمی بەهایە وێنای دەکات کە ئەم وەک مرۆڤ نایەوێت‌و ناتوانێت بەشێک بێت لێیان.  لەم ڕوەوە ئەو ژنانەی لەکوردستاندا خۆیان دەکوژن ھیچ نرخ‌و بەهایەک لەبونی دەزگاکانی خێزان‌و دین‌و سیاسەتدا نادۆزنەوە، ھیچ ڕوانینێکی پۆزەتیڤ‌و ئومێدبەخشیان بۆ کۆمەڵگا نەماوە، هه‌ستناکەن ئینتیمایان بۆ شتێک هه‌یە کە شایانی ئەوەبێت لەپێناویدا بمێنێتەوە. هه‌م خێزان‌و هه‌م دین‌و هه‌م کۆمەڵگاو هه‌م سیاسەت هه‌مو ماناو نرخێکیان لەدەستداوەو ناتوانن چاری غەم‌و بیمارییەکانی ئەو تاکەکەسانە بکەن، کە هاوکات هه‌ستێکی گەورەو گرنگیان بەتاکبون لەلا دروستبوەو ناتوانن کوێرانە خواست‌و ویست‌و داخوازییەکانی خێزان‌و دین‌و سیاسەت‌و کۆمەڵگا قبوڵبکەن.  ئەوەی لێرەدا شایانی پێداگرتنە ئەو ڕاستییەیە کە جۆرێک لەتاکەکەس لەدونیای ئێمەدا دروستبوە کە دەزگا تەقلیدییەکانی خێزان‌و دین‌و سیاسەت‌و کۆمەڵگا ناتوانن لانی هه‌رەکەمی چاوەڕوانییەکانی دابین بکەن‌و سەرجەمیشیان لەئەزمونی تاکەکەسییانەی ئەواندا وەک زیندانێکی پڕوکێنەری لێهاتوە.

لەم دۆخانەدا تاکەکەسێک ئامادەیە کە ناتوانێت لەگەڵ دونیای دەوروبەریدا بگونجێت، کە نایەوێت بونی تاکانەی خۆی بداتە دەستیی فشارو زۆرلێکردنە گەورەکانی دونیای دەرەوە، بۆیە هه‌موهه‌وڵێک ئەدات خۆی لەو دونیایە ڕزگاربکات، تەنانەت گەر بەخۆکوشتنیش بێت. ئەم جۆرە لەته‌نهاکەوتن‌و دابڕانی کۆمەڵایەتیی ھێما بۆ دۆخی بێمانابونی هه‌مو شتەکان دەکات، بێمانابونی کۆمەڵگا، بێمانابونی دین، بێمانابونی سیاسەت، بێمانابونی پەیوەندییەکان‌و تەنانەت بێمانابونی کەسەکان‌و مرۆڤەکانی دەروروبەر خۆشیان.  خۆکوشتن لێرەدا هه‌وڵدانە بۆ ده‌ربازبون لەئازارەکانی ئەم دونیا بێمانایە، وەک چۆن پرۆتێست‌و ناڕەزایی دەربڕینێکی تایبەتیشە بەرامبەر بەو دونیایە. مەسەلەی سەرەکی لەم شێوازەدا لەخۆکوشتنی “خودپەرستانە” دروستبونی تاکەکەسە، تاکەسێک ھۆشیار بەتاکبونی خۆی‌و بەو ژیانەی کە شایستەی ئەوە وەک مرۆڤ.  وەک لەبەشی پێشوی ئەم نوسینەدا باسمکرد لەدونیای دوای ڕاپەڕیندا دۆخێک دروستبوە کە نە خێزان‌و نە دین‌و نە سیاسەت، ناتوانن بەفریای ئەو بەشەی کۆمەڵگای ئێمە بگەن کە هه‌م هه‌ستکردنیان بەخۆیان وەک تاکەکەس پەرەیسەندوە، هه‌م زۆرینەی فشارەکانی گۆڕانی خێراو فرەلایەنی ئەو دونیایەیان کەوتۆتە سەرشان، لەپێش هه‌موانیشەوە ژنان.  لێرەدا “من”ێکی تاکەکەسیی لەئارادایە کە هه‌ستێکی بەھێزیی بە “من”بونی خۆی هه‌یە، بەبێئەوەی ھیچ پەیوەندییەک‌و ھیچ پرۆژەیەک‌و ھیچ ئومێدێک ئەم منە ببەستێتەوە بەو “من”ە دەستەجەمعییەوە کە لەکۆمەڵگادا دروستدەبێت.   خودێک لێرەدا خۆی دەکوژێت کە توانای تەحەمولکردنی ئەو دونیاو کۆمەڵگاو مرۆڤانەی نەماوە کە لەگەڵیاندا دەژیی.

 

خۆکوشتن وەک ئەرک

لەم بەشەی ئەمڕۆدا ھێما بۆ جۆرێکی تری خۆکوشتن دەکەم کە پێچەوانەی ئەو جۆرەی خۆکوشتنە کە لەسەرەوە باسمانکرد، دۆخێک تیایدا لەباتی ئەوەی پێ لەسەر “من”ی تاکەکەسیی دابگیرێت‌و نرخ‌و بەهایەکی تایبەت بەتاکەکەس خۆی ببەخشرێت، پێ لەسەر گرنگیی “منی دەستەجەمعیی” دادەگیرێت‌و  “بونی دەستەجەمعیی” لە “بونی تاکەکەسیی” بەگرنگتر دەزانرێت. ئەگەر لەدۆخی خۆکوشتنی”خودپەرست”انەدا پێداگرتنی گەورە لەسەر “من”ی تاکەکەسیی بێت، ئەوا لەم شێوەی دوهه‌می خودکوژیەدا منی تاکەکەسیی ئەو نرخەی نییەو جێی ئەو منە بەمنی دەستەجەمعی گیراوەتەوە. ئەگەر لەدۆخی خۆکوشتنی خۆپەرستیدا “من” بەشێوەیەکی پەڕگیر لەکۆمەڵگا دورکەوتبێتەوەوهه‌مو پەیوەندییەکی لەگەڵدا پچڕاندبێت، ئەوا لەم دۆخەی تردا منی تاکەکەسیی بەتەواوی تەسلیمی کۆمەڵگاو تەسلیمی منی دەستەجەمعی بوە، تا ئەو شوێنەی ئامادەیە لەپێناوی ئەو کۆمەڵگاو منە دەستەجەمعییەدا بمرێت.  ئەگەر تاکەکەس لەدۆخی خۆکوشتنی خودپەرستیدا لەبەر کۆمەڵگاو دژ بەکۆمەڵگا خۆی بکوژێت، ئەوا لەم دۆخە تازەیەدا لەپێناوی کۆمەڵگادا خۆی دەکوژێت، یان ئامادەیە بکوژرێت.  دورکهایم ئەم دۆخە تایبەتەی بەرزڕاگرتنی بەهای کۆمەڵگاو ئامادەگی تاکەکەس بۆ ئەوەی لەپێناوی کۆمەڵگادا بمرێت، ناودەنێت دۆخی ئەلتریوسم، Altruism، کە دەشێت بەدۆخی”غەیرەپەرستیی” ناویبنێین.  تاکەکەس لێره‌دا لەباتی ئەوەی “خۆی بپەرستێت” شتێک دەپەرستێت لەدەرەوەی خۆیدا. “غەیرەپەرستیی” مانای باوەڕبون بەوەی شتێک یان مەسەلەیەک یان کەسێک یان باوەڕێک لەدەرەوەی ژیانی تاکەکەسدا هه‌یە، کە گرنگترو بەهادارترو مانادارترە لەژیانی تاکەکەس خۆی، شتێک قابیلی ئەوەیە مرۆڤ بیپەرستێت‌و خۆی لەپێناودا بۆ بدات بەکوشت. ئەم دۆخی “غەیرەپەرستیی”ە دۆخی ئامادەگیی ڕۆحیەتی قوربانیدانە بەژیان لەپێناو شتێکدا کە لەژیانی تاکەکەس خۆی گرنگترە.  لەم دۆخەدا خۆکوشتن دەبێت بەئەرک، ئەرکێکی ئەخلاقیی تاکەکەس لەبەردەم کۆمەڵگاداو لەپێناوی کۆمەڵگادا ئەنجامی ئەدات.

 

لەخودپەرستییەوە بۆ “بێخود”یی

وەک پێشتریش وتم لای دۆرکهایم سەرچاوەی خودپەرستیی، واتە ئیگۆیزم، لەناو “تاکگەراییەکی پەڕگیردا”یەو ئەوەشی لەدروستبونی ئەم جۆرە خۆپەرستییە وەک دیاردەیەکی کۆمەڵایەتیی بەرپرسیارە، دابەشبون‌و پارچەپارچەبونی هه‌رچی زیاتری کۆمەڵگاو تێکچونی ئامێزانبونی کۆمەڵایەتیی‌و لاوازبونی فرەلایەنەی کۆگیریی کۆمەڵایەتییە.  ئەگەرچی دۆرکهایم ئەم دۆخە بەدۆخی باڵادەستی ناو کۆمەڵگا مۆدێرنەکان ناودەبات، بەڵام هاوکات پێیوایە کە تاکەکسی ناو ئەم کۆمەڵگایانە دەتوانن بکەونە ژێر کاریگەریی ئەو ھێزانەوە کە داوای “خودنەفیکردن” و”خودنەویستی” و “قوربانیدان”، بەکورتی داوای “غەیرەپەرستیی” دەکەن.  داوای شتگەلێک لەتاکەکەس دەکەن کە تا سنوری ئامادەگی بۆ مردن بڕوات.  ئەوەی لەم دۆخی “غەیرەپەرستیی”ەدا دروستدەبێت ڕێک پێچەوانەی ئەوەیە لەدۆخی خودپەرستیی‌و تاکگەراییدا دروستدەبێت. تاکەکەس لە”غەیرەپەرستیی”دا کەسایەتی خۆی لەدەستئەدات بۆئەوەی “تەماھیی”ەکی تەواو لەگەڵ ئەو گروپ‌و فیکرو ئایدیۆلۆژیاو مەسەلە سیاسیی‌و دینی‌و کۆمەڵایەتییانەدا بکات کە ڕوبەڕویاندەبێتەوە. تەماھییەک وا بکات ژیانی خۆی لەپێناوی مانەوەی ئەو شتە دەستەجەمعییانەدا دابنێت.  لەم دۆخەدا تەماھیکردنەکان تەماھیکردنی تۆتاڵن، واتە شێوازێکی هه‌مەلایەن‌و بەرفراوانی بەویتربونە کە ھیچ سنورێک لەنێوان تاکەکەس‌و ئەو مەسەلەیەدا ناھێڵێتەوە کە تەماھی لەگەڵدا دەکات، تاکەکەس لەگەڵ کۆمەڵگاو گروپە مەسەلەکاندا دەبێت بەیەک شت‌و ئەم یەکگرتنەش تا ئەو شوێنە دەڕوات وا لەتاکەکەس بکات ئامادەبێت لەپێناوی ئەو شتانەدا بمرێت.

دۆرکهایم پێوایە ئەم جۆرە لەخۆکوشتن، یان لەخۆبەکوشتدان لەپێناوی مەسەلەیەکدا گەورەتر لەتاکەکەس خۆی، لە کۆمەڵگا مۆدێرنەکاندا کەمتر دروستدەبێت. ئەمەش دەگەڕێنێتەوە بۆ باڵادەستیی ئەو ڕۆحیەتیی بەتاکبون‌و ئەو پرۆسەی تاکگەراییەی لەم کۆمەڵگایانه‌دا دروستدەبێت. شێوازی خۆکوشتنی “غەیرەپەرست”انە، لەدیدی دۆرکهامیدا، زیاتر لەکۆمەگا تەقلیدییەکاندا ڕودەدات‌و شێوەی قوربانیدان بەژیانی تاکەکەسیی دەگرێتەخۆی. لەبەشی چوارەمی کتێبی “خۆکوشتن”دا دۆرکهایم بەدرێژیی لەسەر ئەم شێوازە لەخۆکوشتن دەدوێت‌و کۆمەڵێک نمونە لەکۆمەڵگا کۆنەکان دەھێنێتەوە.  بۆ نمونە باس لەوەدەکات لەدونیای کۆن‌و کۆمەڵگا سەرەتاییەکاندا شێوازی خۆکوشتنی “خودپەرست”انە بونی نەبوە، بەڵام خۆکوشتنی “غەیرەپەرست”انە بەربڵاوبوە. دۆرکهایم باس لەوەدەکات لەهه‌ندێک لەو کۆمەڵگا تەقلیدیانەدا مرۆڤەکان کە پیر دەبون، خۆیان خۆیان دەکوشت بۆ ئەوەی نەبن بەبار بەسەر کۆمەڵگاوە.  لەم کۆمەڵگایەندا پیرەکان بونی کۆمەڵگاکەیان لەبونی خۆیان بەلاوە گرنگتربوە، بۆیە بەقوربانیدان بەخۆیان زەحمەتی سەرشانی کۆمەڵگاکەیان کەمترکردۆتەوە.  نمونەیەکی تر کە دۆرکهایم باسی دەکات خۆکوشتنی ئەو ئافرەتانەیە لەھیندستاندا کە دوای مردنی پیاوەکانیان دەستبەجێ خۆیان دەکوژن، لەم دۆخانەدا ئافرەتەکان ژیانی پیاوەکانیان لەژیانی خۆیان بەگرنگتر زانیوەو مردنی خۆیان وەک ھێمایەک بۆ بەرزنرخاندنی ژیانی پیاوەکانیان نیشانداوە.  دورکهایم باس لەوەدەکات لەساڵی ١٨١٧دا لەھیند ٧٠٩ ئافرەت دوای مردنی پیاوەکانیان خۆیانسوتاندوەو لەساڵی ١٨٢١ ئەم ژمارەیە بۆ ٢٣٦٦ ئافرەت بەرزبۆتەوە. لەهه‌ندێک کۆمەڵگای تردا کاتێک ئاغایەک یان بەرپرسێکی گەورە مردوە، هه‌مو بەردەست‌و سەپانەکانی لەگەڵ مردنی ئاغاکەدا خۆیانکوشتوە.  دۆرکهایم دەڵێت لەهه‌مو ئەم دۆخانەدا شێوازی خۆکوشتن شێوازی خۆکوشتنی “غەیرەپەرست”انەیە.  دۆرکهایم کاتێک دێتە سەر کۆمەڵگا مۆدێرنەکان ته‌نها باسی ڕودانی ئەم جۆرە خۆکوشتنە لەناو لەشکردا دەکات.  بەبۆچونی دۆرکهایم لەهه‌مو ئەم دۆخانەدا تاکەکەس بەهایەکی گرنگ‌و سەرەکیی نییەو ئەوەی گرنگ‌و سەرەکییەکۆمەڵگا، کولتور، دین، ئەوانیتر، ئەو گروپەیە کە تاکەکەسەکە بەشێکە لێیان.  تاکەکەس لەم دۆخانەدا تەواو لەژێر ڕکێف‌و ڕەحمی کۆمەڵگادایە، ژیانی خۆی بەبێ ژیانی ئەوانە بەمەحاڵ دەزانێت، هه‌مو مەترسییەک ڕوبەڕوی کۆمەڵگا ببێتەوە وەک مەترسی بۆ سەر خۆی دەبینێت‌و وایلێدەکات ئامادەبێت گیانی بۆ پاراستنی ئەو کۆمەڵگایە ببەخشێت.  تاکەکەس لێرەدا لەباتی ئەوەی لەناو خودی خۆیدا ئامادەبێت، خۆی یەکەی سەرەکیی ژیانی خۆی بێت، بەهاکانی بەهای تایبەت بەخۆی بن، لەناو کۆمەڵگادا ئامادەیەو کۆمەڵگا یەکەی هه‌رە سەرەکیی ژیانی ئەوە.  لەباتی ئەوەی بۆ خودی خۆی بژی، بۆ کۆمەڵگا دەژی‌و پاراستنی کۆمەڵگاش دەکەوێتە پێش پاراستنی خۆیەوە.  خاڵی دەستپێکردن‌و کۆتایی ئەم دۆخە دونیای دەرەوەی تاکەکەس خۆیەتی، کۆمەڵگاو خێزان‌و نەتەوەو دین‌و نرخ‌و بەها ئەخلاقییەکان‌و سیاسەت‌و کەسایەتییە گەورەو گرنگەکانە.  تاکەکەس بەئەرکی ئەخلاقیی‌و ئینسانی خۆی دەزانێت لەپێناوی ئەمانەدا بمرێت‌و بکوژرێت.  لەزۆر کۆمەڵگاشدا ئەم جۆرە لەقوربانیدان بەرزڕادەگیرێت‌و وەک جۆرێک لەئازایەتیی‌و خۆنەویستیی پاڵەوانانە نمایش دەکرێت.

 

لەبۆشایی ئەخلاقییەوە بۆ فشاری ئەخلاقیی

ئەگەر “خۆکوشتنی خودپەرست”انە دەرەنجامی دروستبونی “بۆشاییەکی ئەخلاقیی” و باوەڕنەمانی تاکەكه‌س بێت بەکۆمەڵگاو بەشتێک لەدەرەوەی ژیانی خۆیدا کە بەهاو نرخێکی تایبەتی هه‌بێت‌و مرۆڤ بیەوێت بۆی یان لەپاڵیدا بژی، ئەوا خۆکوشتنی “غەیرەپەرست”انە دەرەنجامی “فشاری ئەخلاقیی” گەورەی کۆمەڵگایە لەسەر تاکەکەس. لەیەکەمیاندا تاکەکەس بەتاڵە لەکۆمەڵگا لەدوهه‌میاندا پڕو لێوانلێوە لەکۆمەڵگا.  فشاری کۆمەڵگاش تا ئەو شوێنە دەڕوات داوای مردن لەپێناوی گروپێک، یان پارتێکی سیاسیی، یان سەرکردەیەک، یان هه‌ر مەسەلەیەکی تردا، بکات‌و ئەم مردنەش وەک شتێکی مانادارو پیرۆز نیشانبدات. لەم دۆخەدا ئامادەگیی کۆمەڵگا لەناو تاکەکەسدا ئامادەگییەکی فرەمەوداو داگیرکەرانەیە.  خۆکوشتن لێرەدا وەک ئەرک، واجب، دەردەکەوێت، ئەرکی ئەخلاقیی تاکەکەس بەرامبەر بەکۆمەڵگا.  تاکەکەس لێرەدا واقیعێکی سەربەخۆ نییە، “شت”ێک نییە جیاواز لەکۆمەڵگا، بونێکی سەربەخۆی لەدەرەوەی بونی کۆمەڵگادا نییە، مافی بونی تایبەتی نییە، هه‌مو ئم شتانە یان ئامادەنین، یان بەدەرکەوتنی کۆمەڵگا هه‌مویان پاشەکشە دەکەن‌و بێمانا دەبن.  ڕۆحی تاکەسیی لێرەدا بەشێکی بچوک‌و پەراوێزیی ڕۆحێکی گشتییە کە ڕۆحە تاکەکەسییەکە بەبێ ئەو ناتوانێت بژی، مەبەست‌و ئامانجیش لەژیانی تاکەکەس پاراستنی ئەو ڕۆحە گشتییەیە تا ئاستی ئامادەگیی تەواو بۆ لەدەستدانی ڕۆحە تایبەت‌و تاکەکەسییەکان لەپێناوی ھێشتنەوەی ڕۆحە دەستەجمعییەکاندا.  فشاری ئەخلاقیی لەم دۆخانەدا بەبەردەوامی لەچڵەپۆپەدایەو دەرچون لەو فشارە بەزۆرمانا دەرچونە لەمرۆڤبون.

 

دیاردەیەکی لاوەکیی یان سەرەکیی؟

وەک پێشتر وتم دورکهایم پێیوایە دیاردەی خۆکوشتنی “غەیرەپەرست”انە لەدونیای هاوچەرخدا ئەو قورساییەی نییە کە لەکۆمەڵگا سونەتییەکاندا هه‌یبوە، چونکە دونیای مۆدێرن دونیای بەرزڕاگرتنی تاکەکەس‌و بەها تاکەکەسییەکانە. لای دورکهایم لەدونیای هاوچەرخدا لەباتی خۆکوشتنی”غەیرەپەرست”انە، خۆکوشتنی “خودپەرستیی” و خۆکوشتنی “نەمانی نرخ‌و بەها” Anomie، کە لەبەشی داهاتوی ئەم نوسینەدا باسی دەکەین، باڵادەستن.  دورکهایم پێیوابو ڕۆحی گیانفیدایی‌و قوربانیدان ھیچ ڕۆڵێکی قابیلی باسکردن لەپرۆسەی گۆڕان‌و سەرلەنوێ داڕشتنەوەی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانی ناو کۆمەڵگا پیشەسازیی‌و بورژوازییەکاندا نابینێت.  بەبۆچونی من ئەم ڕوانینەی دۆرکهایم دەربارەی لاوەکییبونی دیاردەی خۆکوشتنی “غەیرەپەرست”یی لەدونیای هاوچەرخدا، ڕوانینێکی ناتەواوەو تەواو سەر بەسەدەی نۆزدەهه‌مە.  ئەوەی لەسەدەی بیستەمدا ژیابێت دەزانێت ڕوداوەکانی ئەم سەدەیە ناڕاستی ئەم ڕوانینە دەسەلمێنن.  سەرجەمی بزوتنەوە سیاسییەکانی سەدەی بیستەم، لەسۆسیالیزم‌و فاشیزم‌و دژەکۆڵۆنیالیزم‌و ناسیۆنالیزمەوە بیگرە، تا بەئیسلامیزم‌و جیهادیزم دەگات، هه‌ر هه‌مویان لەسەر بەرزڕاگرتنی نرخ‌و بەهای “شتێک” لەتاکەکەس زیاتر، کاردەکەن‌و کاریانکردوە.  لەهه‌مو ئەو دۆخانەدا مەسەلەی ئامادەبون بۆ قوربانیدان‌و خۆبەخشین‌و گیانفیداکردن لەپێناو مەسەلە دەستەجەمعییەکاندا، خاڵێکی بنەڕەتیی‌و گرنگە.  هه‌مو ئەم ئایدیۆلۆژیا گەورانەی سەدەی بیستەم بەدوای تەماھیکردنی تەواوی تاکەکەسەکاندا دەگەڕێن لەگەڵ ئەو مەسەلانەدا کە ئەو ئایدیۆلۆژیایانە بەمەسەلەی سەرەکیی‌و گرنگی دەزانن، تەماھییەک تا ئەو شوێنە بڕوات تاکەکەس دودڵ نەبێت لەوەی گیانی خۆی لەپێناو ئەو مەسەلە سەرەکییانەدا ببەخشێت.  لەلای هه‌ڵگرانی ئەم ئایدیۆلۆژیانە پرۆسەی مۆبیلیزەکردن‌و ئامادەکردنی مرۆڤەکان بۆ جەنگ‌و پێکدادان، لۆژیکی سڕینەوەی تاکگەرایی‌و بەھێزکردنی ڕۆحیەتی دەستەجەمعیی، مەسەلەیەکی بنەڕەتیی بوە. لەم ئایدیۆلۆژیایانەدا خود خۆی خاوەنی خۆی نییە، خۆی موڵکی تایبەتیی خۆی نییە، بەڵکو کۆمەڵگا خاوەنییەتی‌و پرۆژە سیاسیی‌و ئایدیۆلۆژییە جیاوازەکان دەزانن چۆن‌و بەچ شێوەیەک ئەم خاوەندارێتییە بەکاربھێنن.

 

خودکوژیی”غەیرەپرست”انە لەکۆمەڵگای ئێمەدا

لەبەشی پێشوی ئەم نوسینەدا باسم لەوە کرد کە لەدونیای ئێمەدا جۆرێک لەتاکەکەس لەدروستبوندایە کە توانای ئامێزانبونی لەناو دەزگا سەرەکییەکانی کۆمەڵگای ئێمەدا نییە، بەتایبەتی ژنان.  باسم لەوەکرد کە ئەو دەزگایانە لەقەیرانی گەورەدان. ئەم جۆررە تاکەکەسانە ناتوانن لەناو ئەو دەزگایانەدا بژین‌و بەهاو نرخ‌و خواست‌و فشارەکانیان قبوڵبکەن.  لەپاڵ فریوەکانی بەرخۆریزم‌و هه‌ستکردنێکی گەورەش بەنادادپەروەریی کۆمەڵایەتیی‌و  “جەندەر”یی‌و لاوازبونی تەواوی بەهاکانی هاریکاریی کۆمەڵایەتیی‌و وێرانبونی سادەییەکانی ژیان‌و ئاڵۆزبونی هه‌رچی زیاتری پەیوەندییەکان تا ڕادەی بۆگەنبونی پەیوەندییە ناوەکییەکانی ناو خێزان خۆشی.  دەڵێم لەپاڵ ئەم گشتە ئاڵۆزەدا جۆرێکی نوێ لەھۆشیاریی تاکەکەسیی دروستبوە، کە ناتوانێت ئەم هه‌مو گۆڕانە ناهاوسەنگ‌و پڕبێدادییە قبوڵبکات‌و ببێت بەبەشێک لەو دونیا تازەیە، بۆیە پەنابردن بۆخوکوشتن هه‌وڵدانێکە بۆ دەرچون لەو دونیایە.  بەڵام وەک پێشتریش باسمکرد ئەمە لەکوردستاندا تاکە چوارچێوەی کۆمەڵایەتیی‌و فەرهه‌نگیی خۆکوشتن نییە.  ئەو چوارچێوەیەی لەم بەشەدا باسمکرد بەشێوازی جیاواز ئامادەیە.  وەک باسکرا ئەم چوارچێوەیە ژیانی تاکەکەس تەواو بێبایەخ دەکات لەپێناوی بەنرخکردنی ژیانی کۆمەڵگاو ژیانی دەستەجەمعییدا، لەخێزانەوە بۆ حیزب‌و لەبنەماڵەو خێڵەوە بۆ نەتەوەو نیشتیمان.  ئەم چوارچێوەیە، کە خۆکوشتنی “غەیرەپەرستیی” دەگرێتە ئامێز، تەواوپێچەوانەو دژ بەچوارچێوەی یەکەمە کە تیایدا دروستبونی تاکەکەس‌و پرۆسەی بەتاکەکەسبون مەسەلەی سەرەکین.

لەم چوارچێوەیەدا ئەرکی سەرەکی تاکەکەس بریتییە لەدڵسۆزبون بۆ کۆمەڵگاو دین‌و خێزان‌و نەتەوەو نیشتیمان‌و خێڵ‌و شارو ناوچەو ھتد… گوێڕایەڵی تەواویش بۆ ئەو ڕوانین‌و بۆچون‌و ئەخلاقیاتانەی ئەو دەرکەوتە دەستەمجعییانە بەرز ڕادەگرن‌و موقەدەسیان دەکەن، خاڵی هه‌رە بنەڕه‌تی ئەخلاقیاتیی تاکەکەسیی‌و دەستەجمعییە.  ئەم چوارچێوەیە خۆبەکوشتدانی تاکەکەس لەپێناوی کۆمەڵگاو خێزان‌و دین‌و سیاسەت‌و بەهاو کولتورو مەسەلە گشتییەکاندا وەک ئەرکێکی ئەخلاقیی دەبینێت‌و جێبەجێنەکردنی ئەم ئەرکەش وەک بەدڕەوشتییەکی تەواو هه‌وڵی تێکدانی ئەو دەرکەوتە دەستەجەمعیانەی ژیانی کۆمەڵایەتیی، وێنادەکات.  ئەم چوارچێوەیە دژ بەدروستبونی تاکەکەسیی سەربەخۆو خاوەن بڕیارو خاوەن حەزو ویستی تایبەت کاردەکات‌و لەباتی ئەمانە پێ لەسەر بەھێزیی ڕۆحیی گروپ‌و سایکۆلۆژیایی قوربانیدان‌و مردن لەپێناوی شتە دەستەجەمعییەکاندا، دادەگرێت.   کەم نین ژمارەی ئەوانەی بەناوی پاراستنی شەرەفی خێزان‌و شەرەفی خێڵ‌و شەرەفینیشتیمان‌و نەتەوەوە دەکوژرێن، بەتایبەتی ژنان کە یەکێکن لەگروپە لاوازەکانی ناو دونیای ئێمە.

 

کولتوریی قوربانیدان لەدونیای ئێمەدا

ڕۆحی قوربانیدان‌و گیافیدایی بەشێکی گرنگیی جوڵەو ئاکارو کولتوریی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی ئێمەیە.  سەدەی بیستەم سەدەی گەورەبون‌و فروانبونی ڕوبەرەکانی ئەم دۆخەیە. ئەوەی لەم سەدەیەدا لەتاکەکەسی ئێمە چاوەڕوانکراوە بریتی بوە لەوەی خۆی بۆ نەتەوە، نیشتیمان، دین، زمان، خێڵ‌و خێزان‌و زۆر دەرکەوتی تری ژیانی دەستەجەمعیی، بدات بەکوشت.  بەھێزیی گوتاری شەهادەت لەناو ناسیۆنالیزمی کوردی‌و لەناو ھێزە عەلمانیی‌و دینیەکاندا، ھێمایە بۆ ئامادەگی سەرسەختانەی ئەم دۆخە.  لەم دۆخەدا سنورێک لەنێوان تاکەکەس‌و نەتەوەو تاکەکەس‌و خێزان‌و تاکەکەس‌و دین‌و تاکەکەس‌و خێڵ‌و تاکەکەس‌و مێژودا نەماوەتەوە.  تەماھیکردنی تاکەکەس لەگەڵ ئەم شتانەدا وەک پێداویستییەکی ئەخلاقیی‌و سیاسیی‌و مێژویی نمایشکراوەو دەرەوەی ئەو تەماھییەش وەک سەرزەمینی بەدئەخلاقیی‌و خیانەت‌و ترسنۆکیی.  ئامادەگیی بۆ مەرگ لەم پرۆسەی تەماھیکردنەدا بەشێکە لەکردەو فەرهه‌نگی سیاسیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و دینیی ئێمە.  لیستی ژمارەی ئەوانەی لەسەدەی بیستەمدا لەپێناوی نەتەوەو خێزان‌و دین‌و نیشتیماندا کوژراون، یان ئامادەبون بکوژرێن، ھێجگار درێژە.  شەهادەت یەکێک بوە لەگوتارە سەرەکییەکانی دونیای ئێمە، بەشێکی گرنگە لەمێژوی سیاسیی‌و ئەدەبیی‌و ئەخلاقیی ئێمە.

بەبۆچونی من ئەمڕۆکە گۆڕانێکی بەرچاو لەم گوتاری شەهادەت‌و لەڕۆحیەت‌و ئامادەگیی دەرونیی‌و کولتوریی‌و ئەخلاقیی ئینسانی ئێمەدا بۆ گیانفیداکردن دروستبوە.  هه‌مو چاودێرێکی ئاسایی کۆمەڵگای ئێمە دەزانێت گوتاری شەهادەت‌و ڕۆحیه‌تی فیداکاریی چۆن لەبەردەم بەرخۆریی جەماوەریی‌و گەندەڵیی‌و دزی‌و جەردەیی‌و گۆڕانە کۆمەڵایەتیی‌و سیاسیی‌و دینییە ناشیرینەکانی دونیای دوای ڕاپەڕیندا لاوازبوە.  ئەم لاوازییەش بەڕادەیەکە پێدەچێت زەمینە کۆمەڵایەتیی‌و ئەخلاقیی‌و دەرونییەکانی ئەم گوتارانە تەواو پێچەوانە بوبێتەوە.  ئەگەر جاران ڕۆحی قوربانیدان‌و گیانفیدایی بەشێکبوبێت لەکردەی دڵسۆزبونێکی ڕاستەقینەی تاکەکەسەکان بۆ ئەو چوارچێوە گشتییانە، بەشێکبوبێت لەقەناعەتی تاکەکەسیی مرۆڤەکان، مردن لەپێناوی نیشتیمان‌و نەتەوەوحیزب‌و خێزاندا وەک ئەرکێکی ئەخلاقیی وێنا کرابێت، ئەوا گۆڕانەکانی دونیای دوای ڕاپەڕین ئەم باوەڕانەی لەناو ئینسانی ئێمەدا تەواو لاوازکردوە.  ئەمڕۆ بەدەگمه‌ن نەبێت لەدەرەوەی ھێزو کەسە جیهادیستەکاندا کەسانێک نادۆزینەوە باس لەگوتاری شەهادەت بکەن‌و باوەڕیان بەوەبێت خۆیان لەپێناوی حیزب‌و سەرکردەو نەتەوەو نیشتیماندا بدەن بەکوشت.  هه‌مو ئاماژەکان پێماندەڵێن ئامادەگیی بۆ مردن لەپێناوی ئەم شتانەدا تەواو لاوازبوە.  گۆڕانەکانی دونیای دوای ڕاپەڕین بنەما ئەخلاقیی‌و کۆمەڵایەتیی‌و دەرونییەکانی ئەو گوتاری فیداکارییەی تەواو لاوازکردوە، لەمڕۆدا بڕێکی بەرچاوی تاکەکەکانی کۆمەڵگای ئێمە ھێندەی سەرقاڵی دەربازبون‌و ڕزگاربونن لەو گوتارە، ئەوەندە خەریکی سەرلەنوێ بەرهه‌مھێنانەوەو بڵاوکردنەوەی نین.  بەڵام قەیرانەکانی ئەم گوتارە لەم دۆخە تازەیەدا مانای کۆتایی عەقڵیەت‌و ڕۆحیەتی قوربانیدان ناگەیەنێت، ڕاستە ئەمڕۆ با ئاشکرا دەبینین مەسەلەی قوربانیدان چیتر هه‌ڵبژاردنی ئازادو نیمچە ئازادی تاکەکەسەکان نییە، بەڵکو گۆڕاوە بۆ ناچارکردنی تاکەکەسەکان بەخۆکوژیی لەپێناوی ئەو دەرکەوتە گشتییانەدا.  چۆن؟

کوشتنی ژنان لەسەر شەرەف لەلایەن خێزانەوە، کوشتنی تاکەکەس لەلایەن حیزبەوە لەسەر ڕەخنە، ناونانی کەسانێک بەخائین‌و ناپاک لەلایەن گوتاری ناسیۆنالیستی باڵادەستەوە لەسەر ڕەخنەکردنی ئەم گوتارە، ھتد…  هه‌مو ئەمانە شێوازی جیاوازیی بەردەوامیدانن بەپرۆسەو کولتوریی قوربانیدان کە نرخێکی ئەوتۆ بۆ تاکەکەسەکان ناھێڵنەوە.  لەدۆخی نەمانی باوەڕی ڕاستەقینەی بەشێکی گرنگی کۆمەڵگادا بەمەسەلەی قوربانیدان، ئەو دەزگاو مەسەلانەی قوربانییان بۆ ئەدرا کەوتونەتە قەیرانەوە. یەکێک لەدەرەنجامە سەرەکییەکانی ئەم دۆخە تازەیە پەنابردنی ئەو یەکانەیە بۆ توندوتیژیی زیاتر. هه‌م حیزب توندتیژتر بوە هه‌م خێزان هه‌م دین هه‌م سیاسەت.  هه‌مو ئەمانەش کەوتونەتە کوشتنی ئەو تاکەکەسانەی بونیادە تەقلیدییەکانی مانەوەی ئەوان ناپارێزن‌و بونی تاکانەیان وەک تەحەدایەک بۆ ئەو دەزگایانە دەبینرێت.  ئەم شێوازەش لەکوشتن‌و پەنابردن بۆ توندوتیژیی لەپێناوی پاراستنی پاتریارکیەت‌و پیاوسالاریدا نییە، وەک زۆرێک لەلێکدانەوە باڵادەستەکان بۆی دەچن، بەڵکو لەپێناوی پاراستنی دەسەڵاتی ئەو گروپە دەسەڵاتدارەدایە کە پێویستی بەو بونیادە تەقلیدییانە هه‌یە بۆ پاراستنی پێگە سیاسیی‌و سەربازیی‌و ئابوریی‌و ئیدارییەکانی.  لەم دۆخانەدا هه‌مو ئەو تاکەکەسانەی کە خێزان‌و حیزب‌و دین‌و نەتەوەو نیشتیمانیان بەو شێوەیە  قبوڵنییە کە لەدونیای دوای ڕاپەڕیندا بەرجەستەبون‌و ناتوانن ئینتیمایان بۆیانهه‌بێت، یان ناتوانن فشارە پڕوکێنەرەکانیان لەو دونیا نوێیەدا قبوڵبکەن کە لەپاڵ بەرخۆریزمدا دروستبوە، دەکرێن بەبونەوەری ترسناک‌و پڕ هه‌ڕەشە بۆ سەر ئەو دەزگاو بەهاو ئەخلاقیات‌و نرخانەی کە ئەو دەزگا تەقلیدییانە دەیانەوێت وەک بەشێک لەدەسەڵاتی نوخبەیەکی باڵادەست بیپارێزن. ئەوەی لێرەدا ڕودەدات چیتر قوربانیدانی تاکەکەس نییە بەخۆی لەپێناوی نەتەوەو دین‌و خێزاندا، بەڵکو قوربانیدانی خێزان‌و دین‌و نەتەوەیە بەتاکەکەسەکان لەپێناوی مانەوەی خۆیاندا، بێگومان بەو شێوە تەقلیدییەی کە هه‌ن‌و کە بەشێکن لەهاوکێشەیەکی ناهاوسنەگ‌و مافیایی دەسەڵات.  ئەوەی لەپاڵ ئەم وەرچارخانە گەورەیەدا لەگوتاری قوربانیداندا تاوانبارەو ڕۆڵی بکوژ دەگێڕێت، خێزان‌و نەتەوەو دین‌و خێڵ‌و ئەو بەهاو نرخانەن کە لەدونیای ئێمەدا دژ بەتاکەکەس دەجەنگن.

 

سەرچاوە: ئاوێنە

 

بابەتی پەیوەندی دار

• دەربارەی خۆکوشتنی ئافرەتان: دروستبونی” کۆمەڵگای ئەنانیەت“