دەبا “فەرهەنگ و مێژووی کاوە” فارسی کوردی باشتر بناسین و ڕێز لە خزمەتەکانی کاک عەبدوڵا ئیبراهیمی بگرین، ئەحمەد کاکەمەمی

Kawa Dictionary

Farhang u Mejui kawa

ئەوە چ کتێبکە نە هەرگیز تەواوە و نە هەرگیز تەواو دەبێ؟

ئەو چ کتێبێکە کە لە هەموو ماڵێکی خوێندەواردا هەیە؟

ئەو چ کتێبێکە کە هەموو خوێندەوارێک پێویستی پێیەتی و هەرگیزیش هەموو ناخوێنێتەوە…

ئەو چ کتێبێکە کە هەر گیز ختم ناکرێت. 

ئەوە چ کتێبکە کە نووسەرەکەی هەمیشە ڕەخنەی لەسەرە!

ئەم کتێبە، کتێبی فەرهەنگی واژەکانی زمانە.

دەمێکە لە ماڵی فەیسبووک و ئی دیش ناوی کتێبی”فەرهەنگ و مێژووی کاوە” لە نووسین و ئامادەکردنی هاوڕێی هاوخەباتم کاک عەبدوڵا ئیبراهمی بڵاو دەبێتەوە و ناوی دێ. منیش هەر وەک ئێوە سادە و ساکار بەسەریدا تێدەپەڕیم. هەتا دیسان هاوڕێ و هاوخەباتی دیکە زێدە خۆشەویستم کاک سەلاح گادانی پێیناساندم و بەڵێنیشی لێستاندم بە وردی چاوی پێدا بخشێنم، منیش بەڵێنم دا و بەڵێنی خۆشم بردەسەر.

دەستخۆش عەبدوڵا ئیبراهیمی چاوی من! کارێکت کردوە لە شاکار سەرتر و لە تەبیات و تاقەتی مرۆڤیک و دەیان بەدەرە و وەک خوداکار دەچێت، ئەو کارەی جەنابت نەک هەر کاری تاکە کەسی نیە بگرە کاری گورووهیش نیە و کاری دامەزراوە و موئەسیسەیەکی دەوڵەتیە. من کەمێک دەگەڵ فەرهەنگە کوردییەکان ئاشنام، “فەرهەنگ و مێژووی کاوە” بە کامیلترینیان دەزانم، نەک هەر بۆ زمانی کوردی بۆ زمانی فارسی و هەموو ئەو واژە عارەبیانەی دە زمانی فارسی داهەن کە زیادتر لە سەدی پەنجای زمانی فارسی دەگرنەوە. بەڵێ جەنابی ئیبراهیمی ئێمە نزیک بە سەت هەزار واژە و دەستەواژەی زمانی فارسی عارەبی دە فەرهەنگەکەی دا گونجاندوە و بە بەرفرەوانی و لێزانیەوە مانای بۆ لێداونەوە و نموونەی بۆ هێناونەوە، بەم پێیەی کە بۆ هەر واژەش دەیان و سەدان واژەی هاوڕەگەز و هاومانای زمانی کوردی بۆ دەستنیشان کردون، دەبێ ڕادەی واژەی کۆکراوەی زمانی کوردی لەم فەرهەنگە دا لە کرورێک و دووان سەرووتر بچن.

وەک من تێبگەم ئیبراهیمی ئەم فەرهەنگە بە ناو فارسی کوردی یەی کردۆتە پەیژە بیانوو بۆ ئەوە واژەگانی زار و زاراوەکانی زمانی کوردی بارستە و کۆ بکاتەوە. هەر ڕاست وەک خانی مەزن “مەم و زین” دەکاتە بیانو بۆ دەربڕین هەستی نێشتماپەرستی و نەتەوە دۆستی خۆی. 

ئەگەر غەمخۆرانی زمانی فارسی بخوازن فەرهەنگێگی باشتریان لە فەرهەنگەکانی (دهخدا) و (معین) هەبێ، پێویستە ئەم فەرهەنگە (فەرهەنگ و مێژووی کاوە) تەرجەمە بکەنەوە و دەیان و سەدان واژەی هاومانا و هاوبنە بدۆزنەوە و زمانەکەیانی پێ تەیار و بەبار و لەبار بکەنەوە. 

هەتا ئێستا کامیلترین و تازەترین فەرهەنگی زمانی فارسی هی نەمران عەلی ئەکبەر دێهخودا (علی اکبر دهخدا) و دوکتۆر موحەمەد موعین (محمد معین)ە. 

جەنابی موعین ئوستادی ئەدەبیاتی زمانی فارسی دانشگای تاران کە یەکێک لە گەورەترین و موعتەبەرترین دانشگاکانی ڕۆژهەلاتی ناوین بوو. ئەم مامۆستایە نزیک بە سی ساڵ دەگەڵ باشترین خوێندکارانی ئۆگری زمان و ئەدەبیات لە ڕۆڵەکانی نەتەوەکانی ئێرانی و تەنانەت تاجیک، ئەفغانی، پاکستانی و هێندی… کاری کردوە. ئەگەر هەر ساڵە بۆ هەر دەورە تێرمەی سێ ساڵەی لیسانس ١٥٠ خوێندکاری بووبێت و هەر کامەش ساڵانە لانی کەمی١٠٠ واژەی بۆ کۆ کردبێتەوە بە سی ساڵ بە تەقریب دەبێتە ٤٥٠٠٠٠ واژە. جا ئەوجار هەموو ئیمکاناتی دانشگای لە ژێر دەست دابووە و ڕۆژانەش دەگەڵ دەیان ئوستادی  لە ڕەدەی خۆی لە ڕەشتە جیاوازەکانی وەک ئایین، زمان، فەلسەفە، مێژوو، جوغرافیا، تەکنیک… پێوەندی و هاومەشرەف بووە. یانی شەش بەرگی فەرهەنگی موعین کارێکی دەستە جەمعی، چوار پێنج هەزار کەسیە و بە ناوی جەنابی سەبت کراوە. 

جەنابی دێهخودا ئیقرار دەکات کە بۆ ئامادەکردنی فەرەهەنگەکەی نەمر شەهید سەدیقی ئەنجیری ئازەر(کوردی مهابادی) یارمەتیدەری سەرەکی بووە، بێگومان دەیان سەدیقی دیکەش لە گەل و نەتەوەکانی دیکە یارمەتیدەری بوون. 

بەڵام ئیبراهیمی ئێمەی کوردیش هەتا پێشمەرگە بوو، کۆڵەباری کەشک و فیشەک و قەڵەمی تفەنگەکەی و خۆشی و شادیی، شینی شەهیدان و گریان بۆ بێ بەشی گەل و نەتەوەکەی بوو. دواتریش هەڵدێر دراوەتە ئوسترالیا،  دوور لە زید و دید و زار و زمانی خۆی…

من لە زۆربەی فەرهەنگەکان فارسی کوردی و تەنانەت دەرەکی نەمدیوە بۆ شناسە و مانای واژەیەک زیاتر لە هەژنۆدە مانا و واژەی هاوبنە و هاومانا پێناسە کرابێت، ئەوە لەکاتێک دایە “فەرهەنگ و مێژووی کاوە” جاری وایە ١٠٠، ٥٠٠، ٧٠٠  و تاسەرووی هەزاریش واژەی هاومانای پڕاوپری پێستاخنی واژەییەکی فارسی عارەبی پێناسە کردوە. ئەم فەرهەنگەدا لە هەموو یا زۆربەی زار و لاوێژەکانی زمانی کوردی نێوئاخن کراوە. ئامادەگی و حوزووری زە‌ینی ئیبراهیمی لە موعزە دەچێت یا لەسەرترە. ئیبراهیمی سەلماندویەتی کە زمان کوردی لەباری دەوڵەمەندی واژەوە، نەک هەر لە زمانەکانی ناوچە بە سامانترە، بگەرە دەچێتە ڕەدەی زمانە هەر خزمەتکراوەکانی جیهان. “فەرهەنگ و مێژووی کاوە” لە باری پێناسەی ڕێزمانی واژەش، گوڵی سەرباری سەربارانە. 

ئیبراهیمی لە لاتوێی ئەم فەرهەنگە بە سەدان و هەزاران ناوی گوڵ و گیا و ئاژەڵ و زیندەوەرانی ژینگەی کوردستانی هێناوە کە زۆربەیان لە بیر چوونەتەوە.  هیوادارم ڕۆژێک ئەمانەش بە ڕەنگ و وێنە بە جیا لە کتێبی جیاواز بکاتە دیاری کتێبخانەی زمانی کوردی. 

خۆزگەم دەخواست خەڵکی بە شەڕەفی پیرانشار کە ئەمەگداری خزمەتگوزارانی گەلەکەیانن پەیکەری “ئیبراهیمی”یان دەکردە جووت پەیکەری مامۆستا هێمن… دەبا شاری سنەش پەیکەری مەلکشا و شەریف فەللاح بکەنە ڕازێنەرەوەی گەورە گۆڕپانی شار. دەبا شارەکانی گیلانی غەرب و قەسری شیرینیش لە پەیکەری ئاکۆ جەلیلیان پەردە بەرداری بکەن…

وەک ئەرکێکی نەتەوەیی و پێوستییەکی گرینگ و حەیاتی، بۆ پاراستن و پەرەپێدانی زمانی نەتەوەیی، داواکارم لە کارەبەدەستانی حکومەتی هەرێم و هەموو دام و دەزگاکانی و گشت کۆڕ و کۆمەڵی ئەدەبی و فەرهەنگی… کوردستان، یارەمەتی ماددی و مەعنەوی ئیبراهیمی و کەسانی وەک ئیبراهیمی و هەموو ئەم قەڵەم بەدەستانە بدەن کە لە هەر بوارێک دا لە خزمەتی بەرژەوەندی نەتەوە و نیشتمان دان. 

ئێستا بۆ ئاگاداری بەڕێزتان! بۆ میناک لە هەر بەشە پیتەی چەند نموونەتان پێشکێش دەکەم کە خاوەنی فەرهەنگ بۆ هەر واژە چەند واژەی هاوماڵ و هاومانای هێناوەتەوە. دیارە بە قەستی ئەو واژانەم هەڵبژاردوە کە هاوبەشی زمانی کوردی و فارسی یا نزیکتر بن. ئەم ژمارانە بە تەقریبی ڕادەی واژە لە دێڕێک دا زەربی دێڕەکان کراوە. بۆ وەێنە ئەگە لە دێڕێک دا ١٨ واژە هاتووە و ڕادەی دێرەکانیش ٢٠ بووە٣٦٠ =  ٢٠ زەربی ١٨ کراوە .

ئایین ٦٨٠ ئارام ١٣٠٠- بار٣٩١ باری ٣٩١- باریک ٣٠٤ – پا ٢٥٢ پابرهنە٤٨٠- تاثر ٤٠٣ تا ٤٤١- تاب ١٠٣٧ – جا ٤٢٠ جوش ٦٣٠- خامۆش شدن ٢٩٩ خاموش شدن ٣٣٦- دادوفریاد ٣٤٠ درد٥٩٢-  ذات ٢٤٧  ذرە ١٩٢- زدن  ٧٢  زحمت ٣٦٨- ساختن  ٧٦٥ سادە  ٤٦٠- شایان ١٠٢ شبهە  ٣٦٠- کار ٩٠٠ کارشکنی ٢٠٤- گاڵ ٦٠٩ گاو ٤٨٠ – مار ١٥٤ متفکر  ٢١٦ ماتمدیدە  ٣٢٤- نا ٣٠٨ ناپاکی ٣٦٠  نابدید ٣٢٤…. 

“فەرهەنگ و مێژووی کاوە” دەوڵەمەندترین خەزێنە و گەنجینەیە بۆ ئەو کەسانەی لە زمانی کوردی و فارسی و تەنانەت عارەبی دا وەرگێڕان دەکەن و ئۆگری باری زمان و زمانەوانین. 

ساخ و سڵامەتی و سەرکەوتن بۆ کاک عەبدوڵا ئیبراهیمی بە ئاوات دەخوازم بە هیوای تەمەن درێژی و خزمەتی زیدەتری.

ئەحمەد کاکەمەمی

لینکی ماڵپەڕی کاوە