هۆرامان لە دووتوێ هەڵبەستەکانی شانامەی فێردەوسیدا، سەدیق بابایی

شانامەی ئەبۆلقاسمی فێردەوسی؛ سەرچاوەی ڕەگەزپەرستی بەشی هەرە بەرجاوی ڕەگەز پەرستانی ئێرانی هەمبەر کورد و باقی نەتەوە جیاوازە کانی نیشتەجێ لە ئەم پانتاییە دێرینە وەک  ئایەتی پاوان  خوازی بێ کۆتایی تا دێت گوڕو تینی زیاتر دەستێنێت!

ئەم شێوازە لە هەسووکەوت بە میرات بۆ کۆماری ئێسلامی وپێش ئەوان پاڵەویەکان داکۆکی یان لەسەر کردوە. وەک ڕشتەیەکی نەپساو لە دێر زەمانەوە تا ڕۆژگاری ئێمە بێ کۆتایی خۆی رەکێش دەکات.

فێردەوسی تووسی ڕەنگە بە نووسینی ڕووتی بێ بنەما یەکەم کەس بێت هەمبەر وەستان و دوژمنایەتی ئەو تۆی تێئۆریزە کردبێت! پەنا بردنی خاوەنی شانامە بۆ هەڵبەستراوێکی بێ بنەما ،ناڕاست و دزی دوور لە شەرم و شوورەیی ئەو کات زێدەتر ئاشکرا دەبێت کە خوازیارانی ڕاستیەکان ئاوڕێکی ورد لە ناوەرۆکی هەڵبەستراوەکانی بدەنەوە.

شوێن کەوتوانی بیری شوێنیستی ڕەگەزی لە سەردەمی دەسەڵاتی ڕەزاشای پاڵەویدا بۆ زیاتر پەرەدان بە بە وەها دوژمنکاریەک لە دوو توێ پەسنی ئێرانچیەتی تۆختر لە فێردەوسی حەولی دا تاشینی دەستەواژەی نوێ و تێ خزاندن لە شانامە بە ناوی فێردەوسی وە گەڕ دەخەن.

هەم فێردەوسی و هەم هاوبیرانی پاشتری بە ڕادەیەک نۆقمی خۆ بە زل زانی و شەیدایی ڕەگەزی دەبن کە لادان لە مەتق و ڕاست وێژی لە دوو توێ نووسین و بەڵگە بێ بنەماکانیان شەپۆل دەدات.[1]

ڕەزاشا وهاوبیرەکانی بە خەیاڵ بۆ پەرە پێدانی زێدەترو بە بەڵگەیی کردنی وتە ونووسیەنکانی شانامە و هزری ئێرانچیەتی وەخۆ دەکەون. هەر لەم پێوەندیەدا بە گوێرەی ئارەزووی خۆیان لە چوار چێوەی تۆخ وبەهێزتر کردنی تێفکرینی هەڵبەستوانی تووس لە نێوائاخنی شانامە زیاد دەکەن.[2]

پێشتر وتراوە: “درۆزن کەم هۆشە.”

فێردەوسی” باوکی ئێرانچیەتی!”لە درێژەی چەواشەکاریەکانی  بۆ تێکدانی ڕەگوو ڕیشە وبنەچەی مێژوویی کورد و کوردستان وەک ئەوە ئاگای لە وتە وهەڵبەستە سەراپا درۆییەکانی لێ بڕابێت ؛ دەگەڕێتەوە بۆ ناوچەیەک کە حەکایەتی هەڵبەستراوی زۆحاک و قوربانیانی ڕزگار کراوی(بە وتەی خۆی)بێ بنەما خستووتە بەرباس!

پێویستی دەزانم پێشەکی ئاماژە بە چەند نێو کە ئاوێستا شاهێدی بوونیان لە ناوچەی هۆرامان پشت ڕاست دەکاتەوە بکەم .هەڵبەت خوێنەرانی هێژا ئاگادارن ئاوێستا کتێبە ئایینیەکەی زەردەشت زۆر پێش فێردەوسی و نووسینی درۆ ودەلەسەهەڵبەستراوەکانی تۆمار کراوە.

١ـ  زرێئاو. گۆل یان دەریاچەی زرێوار لە قەراغی شاری مەریوان هەڵکەوتوە[ ئەوێستا وەرگێڕانی حشمت شیانی و عێماد ئەلدین دەوڵەتشایی کرماشانی ــ کتێبی کوههای ناشناختە غرب کشور.

٢ ـ ئەشاوەهو( ئاوێستا بۆ نێوی شاهۆ شاخی بە نێوبانگی هۆرامان. “ئەسپروزەتا “

هەنووکە زاگرۆسی پێ دەوترێت(ئاوێستا )کە ڕیزە شاخی شاهۆ ـــ هۆرامان لەخۆ دەگرێت.

لە ناوچەکەی ئێمە لەم ڕۆژگارەدا بە شاوە. شاهۆ. وکەمێک پێشتر بە ئەشاوەهو ۆ  گۆدەکرا.

لە شانامەی فێردەوسی،کتێبی {حسین شهیدی مازندرانی}داستانی بیژەن لاپەڕە ٦٣٠ فرهنگ شاهنامە ــ دا هاتووە؛

جهانجووی را نام شاهووی بود

 یکی شوخ و بد ساز وبد خوی بود

چنین گفت شاهوی بیدار دل

کــە ای  پــیر  دانــای  بســـیار دل

ایا   فـــرد  فــرزانە  تیــز   ویــــر

ز شاهوی پیر این سخن یاد گیر

دیارە لە ئاوێستای وەرگێڕدراوی مامۆستا دەوڵەتشاییدا چلۆنایەتی هەڵکەوتی ڕیزە شاخەکان لەم ناوچە (هۆرامان) بە وردی باس کراوە. هەڵبەت هەڵەکانی ڕێزمانی پورداود کە کوردی نەزانیوە پشت ڕاست کراوەتەوە.

٣ ـ ئەسپرووز (ئاوێستا) ئەسپرووزەتا. کە ئێمڕۆ لقێکی هەر بەئەم ناوە (ئەسپەرێز لە نێوان شاخەکانی شاهۆ قەراغی سیروان  وەک ئاوایی ئەسپەرێز بوونی خۆی بە درێژایی مێژوو پاراستوە.

چۆم یا ڕۆباری سیروان کە ئەوێستا بە “سەئیری وەن” ناوی دەبات لە داوێنی ئەم گوندە دا تێ دەپەڕێت.

لە شانامەکەی حسین شهیدی مازندرانی لاپەڕەی ٥٨٦ و لە بند هش{بواندێش}ناوی ئەسپەرێز بە ڕوونی هاتووە.

پورداود لە فەقەرەی ١٩ ــ یەشتی ١٥ دا دەڵێ:

ئەژدیهاک لە (کویرنتە) ،[شاری کرند ــ کرماشان]لە سەر تەختی زێڕین بۆ (وایۆ) خوای باو بۆران قوربانی دەکات.

دیسان لە (بند هش) فەسڵی ١٢ بەندی ٢٩ و ٣٦ ئەسپروج و ئەسپروز تۆمار کراوە.یۆنانیەکان لە سەر یەک بە هەمووی زاگرۆس ــ یان وتوە.

فێردەوسی لە شانامەکەیدا سەبارەت بە ئەسپەرێز وەها دەدوێت:

چۆ با درد ورنج با رنج وغم دید روز

  بیامد  دمان تا بکوە  اسپروز

همی  رفـــت  کاوس لشـــکر   فروز

 بزد گاە بر پیش کوە  اسپروز

بجایی کە پنهان  شود   آفتاب

 بدان جایگە ساخت آرام و خواب

 

دیسان لە خانی پێنجەم (حەفت خانی ڕۆستەم

نیاســود تیرە شب و پاک روز

همی راند تا پیش کوە اسپروز

بدانجا کە کاوس لشکر کشید

زدیو  وزجادو بدو بد رسید

 دیوانی شانامە لاپەڕەی ١٢٧

هەمتر ؛ خانی شەشەم لە حەفت خانی ڕۆسەم

چو بر گشت خورشید گیتی فروز

 بیامد دمان تا بکوە اسپروز

ز  اولاد بگـــشاد خـــــم  کمـــند

 نشستند زیر درخت بلند

وەک وتراوە فەرەیدون جێهانی ئەو دەمی لە نێوان سێ کوڕی دا دابەش دەکات. بەشی نێوچۆمان و بابل کە دەکەوێتە بناری ئەسپرووزەتا (زاگرۆس) بە سەلم دگات کە ڕەنگە قەڵای زەڵم دواتر خان ئەحمەد خان ئاوەدانی کروەتەوە ئەگەر ڕاستیەک لە وتەکانی شانامە دا هەبێت بە جێماوی ئەو بێت و ڕۆستەم کە بەشێک لە زانایانی کورد وەک مامۆستا هەژار بە کوردی دەزانن لە گەڕانی پێدەشتەکان بە وتەی فێردەوسی بۆ حسەسانەوە گەڕابێتەوە شاهۆ و لە ئەسپەرێز کە بە هۆی شاخاوی بوون ئەمن بوە ماندویەتی دەرکردبێت.

گرنگی ئەم نووسینە لەوە دا دەر دەکەوێت کە فێردەوسی بێ ئەوە سرنجیدابێت ئاماژە بە ژینگەی ئەو کەسانە(کوردەکان) دەکات کە پێشتر ڕەگوو ڕیشەیان بۆ قایل نابێت. نەخوازراو خۆی بە هێنانی ناوە لە ئێنکار نەهاتوە کانی مەڵبەندی کوردان و نووسینەکانی  هەمبەر ڕەچەڵەکی کوردان وژینکە کەیان بە درۆ دەخاتەوە!

      سدێق بابایی ٢١/٩/٢٠٢٣

  ــ

[1] چنان بود کە هرشب دومرد جوان

چە کهتر چە از تخمە پهلوان

خورشــگر سپــردی بە ایێوان شاە

همی ساختی راە درمان شــاە

یـکــی نام،  ارمایـــل پاک  دیــن

دگــر نـــام گــرمایل پیش بین

یــکی گــفت مارا بخالـیــگری

بـباـید بـر شــاە ڕــفت آوری

از آن دو یـکی را بــپرداختةــد 

جــز این چــارە نیــز نشـناختند

برون کرد مغــز ســر گوسـفنــد 

بیامیخــت با مغـز سر آن ارجمند

چۆگردآمدی مردازایشان دویست

بر آنسان کە نشناختندی کە کیست

خورشکر بدیشان بزی چند و میش

سپردی وصحرا نهــادند پیش

کنــون کرد از آن تخمەدارد نژاد

کز آبــاد نایــد بــدل بــرش یاد

بە وتەی فێردەوسی واتە ئەم کورد گەلە کە ئێستا هەن ڕیشەی ڕەگەزەکەیان لەو چەند کەسە کێویلە زیاتر نیە کە ئاشپەز باشی زۆحاک نەجاتی داون و ئاباو ئەجدادی خۆیان لە بیر نایێت. یا نەیان بوە!! هەر ئەو سیاسەتە کە تورکەکان بۆ کورد کاوێژی دەکەن و کورد بە تورکی کێویلە نێو دەبەن

[2]  هنر نزد ایرانیان است وبس

ندارند شیر ژیان راىە کــس

همە یــکدلانند یزدان شـــناس

بگیتی ندارند در دل هــراس

چۆ ایران بناشــد تن من مباد 

بدین بووم وبر زندە یک تن مباد

همە سر بسر تن بە کشتن دهیم

از آن به کە کشور بە دشمن دهیم

اگر گشت خواهی همی روزگار

چە نیکوتر از مرگ در کار زار (دقیقی)

مللک الشعرای بهار لەم پێوەندیەد بە ئاماژەدان بە بەیتەکانی سەرەوەا دەڵێ:

این اواخر در اشعار شاهنامە فردوسی تصرفاتی شدە ومیشود.از قضا در نسخە شمارە سوم وچهارم مجلە آیندە،در صفحە ١٨٢ شش بیت از شاهنامە را دیدم کە هر کدام از یک جای شاهنامە بر داشتە اند و تصحیحی در آنها شدە است .یک مصراع زیادی بە آنها افزودە شدە ویک مصراع کاستە اند و در جراید ومدارس آنهارا میخوانند.[ملکالشعرای بهار فردوسی نامە.مرکز نشر سپهر تهران.١٣٤٥ــ ص ١٦٥.صفحە ٢٠ و ٢١ حماسە داد. ف م ــ جوانشیر  تهران ١٣٥٩