کەرکووك ، بۆمبە زەمەنی‌یەکەی ژێر پێ‌ی عێراق

نووسینی : فرهمند علیپور ،  وەرگێڕانی بۆ کوردی: ئەحمەد خوسرەوی ،  سەرچاوە: بەشی فارسی سایتی BBC

ڕۆژی ٣١ ی دیسەمبر کە ڕۆژی دەرچوونی تەواوی هێزە بیانییەکانە لە عێراق، وەك ڕۆژی نەتەوەیی عێراق ڕادەگەیەنم. ئەمڕۆ ڕۆژی عێراقی ئازادە و ئێوە ئیدی خاوەنی وڵاتی خۆتانن.

ئەمەی سەرەوە بڕێکە لە قسەکانی سەرۆك وەزیرانی عێراق نوری مالکی کە لە دووایین ڕۆژەکانی ساڵی ٢٠١١ لە بەردەم سەدان کەس لە کەسە دیار و بەرپرسەکانی عێراق لە یاریگای لاوان ، پێشکەشی کرد..

لە کاتێکدا کە زۆر کەس لەو بڕوایەدان کە هێزەکانی ئەمەریکا زۆر شتیان بە نیوەچڵی لە عێراقدا جێهێشتووە، ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا دووەمین شەڕی درێژ لە مێژووی ئەو وڵاتەدا بە کۆتایی هاتوو ڕاگەیاند.

چالاکی‌یەکانی ڕێکخراوەی ئەلقاعیدە، دەستێوەردانەکانی ئێران، کێشەی کوردەکان، ناکۆکی‌یەکانی سنووری لە گەڵ کۆیت و هندێك کێشەی کۆمەڵایەتی وەك بوونی نزیك بە دوو ملیون ئاوارەی عێراقی  و لە هەمووان گرنگتر سێبەری قورسی تاقم گەرایی لەم وڵاتەدا، باسگەلێکن کە بە ئاشکرا بۆ دەوڵەتی تازە دامەزراو و لاوازی عێراق بە جێ ماون..

ئەو کێشانەی کە زۆر پێشتر لە نێوان سەرەك وەزیرانە شیعەکەی عێراق نوری مالکی  و جێگرە شیعەکەی سەرۆك کۆماری عێراق، تارق هاشمی، بوونی لە ئارادا بووە ، ئەمڕۆژانە سەریان هەڵداوەتەوە و سەقامگیری  داهاتووی ئەو وڵاتەیان بە بن بەستێکی نیگەران کەر گەیاندووە.

کێشمەکێش لە مەڕ خاوەندارێتی کەرکووك

ئەگەر چی ناکۆکی‌یەکانی ئەم دووایی‌یانەی نێوان مالکی و هاشمی جۆرێك لە ناکۆکێ تاقم گەرایی‌یە. بەڵام کەرکووك باسێکی بە بایەختر و ناکۆکی نێوان کوردەکان، عەرەبەکان، تورکمەنەکان و بگرە هێزی دەرەکیشە کە وەك بەرچاوە ئاکامێکی باشی لێ بە دی ناکرێت.

کوردەکان شاری نەوتاوی کەرکووك بە دڵی کوردستان دەزانن و خۆیان بە خاوەنی بێ ئەم لاو لای ئەو شارە دەزانن. عەرەبەکان بڕێك لە عەشرەتە عەرەبەکانی شارەکە و لەوانەش تکریتی‌یەکان بە خاوەنی کەرکووك دەزانن و تورکمەنەکانیش دەڵێن کە کەرکوك شاری ئەوانە و بگرە خۆڵەکەیشی بۆنی تورکمەنی لێدێت.

پاش هەرەسهێنانی ڕژیمی بەعس لە عێراق، کوردەکان بۆ لکاندنەوەی کەرکوك و سامانە بە نرخەکەی بە دەوڵەتی خودموختاری کوردستانەوە هەوڵی زۆریان داوە.لە دابەشکردنی کارووباری ڕامیاری و بەڕێوەبەری وڵاتیش چەند ئاڵ و گۆڕێك هاتۆتە ئاراوە. خانەقین وەك سارێكی کوردنشین لە پارێزگای کەرکووك دابڕا و بە پارێزگای عەرەب نشینی دیالەوە لکێندرا  و لە باتیدا هندێك شارۆچکە و دێهاتی عەرەب نسین لە باکووری وڵات بە پارێزگای کەرکووکەوە لکێندران.

ڕووخانی سەدام و وەدەرکەوتنی گەنگەشەکان

ڕووخانی سەدام،ناکۆکی عەرەبەکان و دوو بەرەیی شیعەکان بوون بە هۆی ئەوەی تا کوردەکان کە خاوەن یەکێتی و تەبایی‌یەکی زۆرتر بوون بتوانن لە سەردەمی حوکمی ( پپل بریمەر ) دا زۆر لە داوا گرنگ و سەرەکی‌یەکانیان بە سەر لایەنەکانی دیکەی عێراقدا بسەپێنن. یەکیك لە سەرکەوتنە گرنگەکانی کوردەکان ئەوە بوو کە توانییان مادەیەك لە دەستووردا بجەسپێنن کە دواتر بە مادەی ١٤٠ ی یاسای بنەڕەتی عێراق قەبووڵ کرا.

بە پێ‌ی ئەم مادە یاسایی‌یە دەوڵەتی ناوەندی عێراق لە سەرێتی کە کەشێك بە بار بێنێ تا ئەو نەتەوانەی وا بە زۆر لە شوێن و جێ‌ی خۆیان دەرکراون،بگەڕێنەوە سە سوێن و جێگەی خۆیان و تا کۆتایی ساڵی ٢٠٠٧ بە ئەنجامدانی ڕاپرسی‌یەك چارەنووسی شاری کەرکووك و ناوچە ناکۆکی لە سەرەکانی دیکەی دیاری بکرێ و دانیشتووانی ئەو ناوچانە لە پرۆسەیەکی ئازاد و دیموکراتیدا لە نێوان مانەوەیان لە ژێر دەسەڵاتی حکوومەتی ناوەندی بەغدا  و لکانیان بە دەوڵەتی خودموختاری کوردستانەوە یەکێکیان هەڵبژێرن.

بەڵام ئێستاکە بە تێپەڕبوونی چەند ساڵێك بە سەر وادەی ڕاپرسی‌یەکدا لە هەڵوێستی کاربەدەستانی دەوڵەتی ناوەندی‌یەوە وا دەردەکەوێ کە بە دەرك کردنیان بەوەی کە ئێستا زۆرینەی دانیشتووانی شارەکە کوردن،رازی نین وەها ڕاپرسی‌یەك ئەنجام دەن  و شارەکە ڕادەستی کوردەکان بکەن. بە پێ‌ی هندێك سەرژمێری رێژەی کوردەکان لە شاری کەرکووك لە ساڵی ٢٠٠٣ دا بە ١٥٠٠٠٠ کەس مەزەندە کراوە ، بەڵام ئێستا ئەو ژومارەیە بووە بە ٣٥٠٠٠٠ کەس.

بوونی ئەم ژومارە زۆرەی ڕێژەی کورد بووەتە هۆی چڕبوونەوەی ئاڵۆزی‌یەکان لە نێوان نەتەوەکانی ئەو شارەدا. لایەنە غەیرە کوردەکان کاربەدەستە کوردەکانی سەر بە پارێزگای کەرکووك بە تاوانی دەستکاریکردنی ناسنامە و پێناسەی نیشتەجێبوونی زۆر کورد کە لە سەردەمی ڕژیمی بەعس دا لە کەرکووك دەرنەکراون تۆمەتبار دەکەن و کوردەکانیش ئەم تۆمەتانە ڕەد دەکەنەوە و  دەڵێن کە هەموو ئەو کەسانەی کە گەڕاونەوتەوە بۆ شارەکە لەو کەسانەن کە لە سەردەمی ڕژیمی بەعس دا لە شارەکە دەرکراون ..

لەم نێوانەدا حکوومەتی ناوەندی عێراق، پشتیوانی وەك ئێران، تورکیا  و وڵاتانی دیکەی عەرەبی هەیە.. لە بەر ئەوەی لە دوو ولاتی تورکیا و ئێران دا کورد وەك کەمینەیەکی گەورە و یەکپارچە لە سنوورەکانی ئەو وڵاتانە وە لە گەڵ عێراق بوونی هەیە و ئەو دوو وڵاتەش باسی سەربەخۆیی کوردەکانی عێراق بۆیان زۆر هەستیارە…

تورکمەن و عەرەبەکان پێ‌یان وایە کە کوردەکان ئەیانەوێت بە ئە دەست خستنی وەها سەروەتێك و لە ژێر سێبەری وەها پشتیوانی‌یەکی گەورەی ئابووری بە خەیاڵێكی ئاسوودەوە هەنگاو بەرەو ڕاگەیاندی دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی بنەن و وڵاتی عێراق بەش بەش کەن.. کوردەکان جگە لەوەی کە ئەم قسانە ڕەد ناکەنەوە، مافی دیاری کردنی چارەنووس بە خەونی دێرینی نەتەوەیەك دەزانن.

نوری مالکی سەرەک وەزیرانیش لەم بارەوە نەزەری وایە کە ئەگەر کورسی سەرەك وەزیرانیش لە دەست بدات ئامادە نییە کەرکووك بکەوێتە ژێر دەسەڵاتی کوردی.

تورکمەنەکان دەڵێن بە درێژایی مێژوو تا بەر لە بە عەرەب کردنی کەرکووك لە لایەن سەدامەوە  وە بەر لە بە کوردی کردنی شارەکە لە لایەن کوردەکانەوە پاش ڕووخانی سەدام، هەمیشە زۆرینەی دانیشتووانی شارەکە تورکمەن بوون. ئەحمەد ماردلی یەکێك لە ڕێبەرە تورکمەنەکان بە ڕۆژنامەی ( تودەی زەمان ) ی تورکی وتووە: تا دووایین دڵۆپی خوێنمان درێژە بە خەبات دەدەین و گەر لەم پێناوەشدا بکوژرێین خۆشحاڵین.. تورکمەنەکان زۆر جاران کێشەی کەرکووکیان بە کێشەیەکی تورکی زانیوە و بە ئاشکرا لە وڵاتانی تورکیا، کۆماری ئازەربایجان و تورکمانستان داوای یارمەتی‌یان کردووە  و کوردەکانیان بە هاوکاری ئیسرائیڵ،کوردی کردنی شارەکە و دامەزراندنی وڵاتی سەربەخۆی کوردی تاوانبار کردووە.. لە بەرانبەریشدا کوردەکان تورکمەنەکان بە سیخوڕەکانی تورکیا دەزانن.

بنچینەی کێشەکە

تا بەر لە دۆزینەوەی نەوت لە بیستەکانی سەدەی رابووردوودا دانیشتووانی کەرکووك تێکەڵەیەك بوو لە تورکمەن، کورد، عەرەب و ئاشووری. بەڵام  دەرکەوتنی نەوت و وەگەڕخستنی دامەزراوە نەوتییەکان بوون بە هۆی ڕاکێشکردنی هەزاران کرێکار لە ناوچەکانی دیکە بۆ کەرکووك و ئەمەش بوو بە هۆیەك بۆ ئاڵ و گۆڕ بە سەرداهاتنی پێکهاتەی دانیشتووانی شارەکە و هەروەها بردنە سەری ڕێژەی کورد و هەروەها عەرەبەکان لە شارەکەدا.

پاش تێپەڕ بووننی نیو سەدە بە سەر دۆزینەوەی نەوت و پاش دەیان ساڵ شەڕ و تێکهەڵچوونی خوێناوی لە نیوان کوردەکان و دەوڵەتی ناوەندیدا کاربەدەستانی عێراقی بە تایبەت لە سەردەمی بەعس دا بە عەرەب کردنی هندێك لە ناوجەکانی کوردستان و گرنگتر لە هەموو شوێنێك کەرکووکیان بە ڕێگە چارە زانی.

وڵاتی تورکیا ساڵی ٢٠٠٥ گەڕاندنەوەی کوردە ڕاگوازراوەکانی کەرکووك و جێگیر کردنەوەیان لەو شارەیدا بە هەوڵێکی نایاسایی کوردەکان بۆ وەدەست خستنی کەرکووك ناو برد و عەبدولا گۆل ی سەرەك کۆماری تورکیا مەسئەلەی عێراقی لە لا بە گرنگتر لە مەسەلەی پێوەند بوونی وڵاتەکەی بە یەکێتی تورکیا وە وەف کرد.

کوردەکان سەرەرای هەبوونی ناکۆکی لە نیوان خۆیاندا بەڵام لە مەڕ مەسەلەی کەرکووك ئەوەندە هاودەنگن کە کەسێکی وەك جەلال تاڵەبانیش وا سەرۆك کۆماری عێراق ە و پۆستەکەیشی وەك نیشانەی یەکێتی عێراقە، کەرکووک بە سارێکی کوردی دەزانێ…

کوردەکان لە دووایین ڕۆژەکانی مانگی ڕەشەمی ساڵی پار و پاش ناڕەزایەتی‌یەکانی عەرەبەکان لە ناوچەکە، دەهەزار لە هێزە نیزامی‌یەکانی خۆیان کە بە پێشمەرگە ناسراون ڕوانەی کەرکووك کرد و وا دیارە کە ئەم هێزانەش تا گەڕاندنەوەی کەرکووك بۆ بندەستی حکوومەتی هەرێمی کوردستان  لەو شارە ناڕۆنە دەرەوە.

وا دێتە بەر چاو کە کوردەکان کشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا و ناسەقامگیری گۆڕەپانی سیاسی وڵاتیان بە هەلێکی لە بار زانیوە بۆ لکاندنەوەی کەرکووك بە هەرێمی کوردستان  و لەم ڕووەشەوە مەسعود بەرزانی سەرۆکی هەرێمی کوردستان سەرۆکی هەرێمی کوردستان لەم ڕۆژانەی دوواییدا چەندین جار ڕایگەیاندووە کە ئەگەر دەوڵەتی عێراق مادەی ١٤٠ جێبەجێ نەکات، چارەنووسی کەرکووك دەبەینە پەرلەمانی کوردستان تا لەویوە بریاری پێویست ڕەچاو بکرێت.

چەند ساڵ لەمەو بەر زەڵمای خەلیل زاد باڵویزی پێشووی ئەمەریکا لە عێراق پێشنیاری کردبوو کە نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ چارەسەری کێشەی کەرکووك ڕێگەیەك بدۆزێتەوە، بەڵام وا پێشبینی دەکرێ لە گەڵ سوور بوونی لایەنە جۆربەجۆرەکانی عێراق بۆ حاکمدارێتی کردنی ئەم شارە ، ناکرێت چاوەڕانی ئاکامێکی باش لەم کێشانە وێنا بکەین و کێشەکە نەك هەر عێراق بەڵکوو دەتوانێ ناوچەکەش بەرێتە ناو ململانێ‌یەکی گەورەوە..

{jcomments off}