لەسەروبەندی ئەو دەنگەدەنگە زۆرەی سەرۆکی هەرێم لەسەر مەسەلەی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی بەرپایدەکات‌و ئەو هەڕەشانەی بەشێوەیەکی وەرزی‌و بێ هیچ ئەنجامێکی پۆزەتیڤ دەربارەی دامەزراندنی دەوڵەت دووبارەیان دەکاتەوە

، دەکرێت له‌خۆمان بپرسین: ئایا ئەم دەنگەدەنگ‌و هەڕەشانە له‌چ هەلومەرج‌و ژینگەیەکی ناوچەیی، واتە ئیقلیمیدا، روودەدەن؟ ئەو پرۆژە سیاسییە گەورانە کامانەن کە له‌ناوچەکەدا هەن؟ ئایا ئەگەری دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی له‌باشوردا بەشێکە لەو پرۆژانە، یان دەرەنجامێکە له‌دەرەنجامەکانی ئەو پرۆژە گەورانە؟

   

چوار پرۆژەی گەورە

هەر چاودێرێکی راستەقینە لەناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رابمێنێت، ئەو راستییەی بۆ دەردەکەوێت کە کۆمەڵێک پرۆژەی سیاسی گەورە لەناوچەکەدا ئامادەن‌و هەریەکێکیش لەو پرۆژانە بکەرێکی بەهێز یان چەند بکەرێکی بەهێز هەڵگریانە. من لێرەدا چوار پرۆژەی سەرەکی لەو پرۆژانە لەیەکتری جیادەکەمەوە: پرۆژەی تورکی، پرۆژەی ئێرانی، پرۆژەی سعودی‌و خەلیجی‌و پرۆژەی ئەمریکی‌و ئیسرائیلی. دەکرێت پرۆژەی “بەهاری عەرەبی”ش بخەینەپاڵ ئەم پرۆژانە، بەڵام لەبەرئەوەی پرۆژەی ئەم بەهارە تا ئێستا قوڵاییە ئیقلیمی‌و لەهەندێک دۆخیشدا تەنانەت شوناسە ناوەکییەکەشیان رۆشن نییە، بۆیە بە پێویستمان نەزانی لێرەدا باسیبکەین. له‌نووسینی ئەمڕۆدا باس له‌پرۆژەی تورکی دەکەم بەو هیوایەی له‌داهاتوودا باس له‌سێ پرۆژەکەی تریش بکەم.

پرۆژەی تورکی

تورکیا دەوڵەتێکی گەورە‌و بەهێزە‌و تا دێت رۆڵێکی گەورەتر‌و فرەلایەنتر له‌ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەگێڕێت. ئەوەی له‌سیاسەتی تورکیای دە ساڵی رابردوو رابمێنێت، گۆڕانێکی بەرچاو له‌پەیوەندی نێوان تورکیا‌و وڵاتەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تێبینیدەکات. تورکیا لەم دەیەی دواییدا، بەپێچەوانەی ساڵانی هەشتا‌و نەوەدەوە، پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئێران‌و عێراق‌و سوریادا بەهێزکردوە، بەشێوەیەکی چالاکتر‌و فراوانتر بە مەسەلەی فەلەستینەوە خەریکە، پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ سعودیە‌و وڵاتانی کەنداودا هەیە، هەوڵی نزیککردنەوەی وڵاتە عەرەبییەکان‌و ئیسرائیل لەیەکتری ئەدات‌و سەرقاڵی دروستکردنی پەیوەندییە لەنێوان لایەنە ناکۆکەکانی ناو لوبنان‌و ئەو دەوڵەتانەی پەیوەندییەکی راستەوخۆیان بە کێشەکانی ناو لوبنانەوە هەیە. له‌ساڵی ٢٠٠٧یشەوە پەیوەندییەکانی هەم بە هەرێمی کوردستانەوە گۆڕانی بەسەرداهاتووە‌و هەم مەسەلەی کورد لەناوخۆی تورکیاشدا له‌گۆڕاندایە. بەشی هەرەزۆری ئەم گۆڕانکارییانەش پەیوەندییان بە بەدەسەڵاتگەیشتنی “پارتی عەدالەت‌و پێشکەوتن”ەوە هەیە کە لەساڵی ٢٠٠٢ەوە له‌تورکیادا دەسەڵاتی بەدەستە. شارەزایانی تورکیا ئەم سیاسەتە نوێیەی حکومەتی تورکیا بەرامبەر بەناوچەکە بە سێ هۆکاری سەرەکییەوە گرێئەدەن. یەکەمیان گەڕانی تورکیایە بەدوای سەرچاوەی وزەدا بۆ بەهێزکردنی ئابورییەکەی‌و بەردەوامیدان بە گەشە‌و پەرەسەندنی ئەو ئابورییە. دووهەمیان هەوڵدانی تورکیایە بۆ پاراستنی ئاسایشی نەتەوەیی خۆی، بەتایبەتی کۆنترۆڵکردنی مەسەلەی کورد‌و پاراستنی تورکیا له‌دەرەنجامە چاوەڕواننەکراوەکانی گەشەکردنی ئەم مەسەلەیە. سێهەمیش هەوڵدانی تورکیایە بۆ بوونی بە زلهێزێکی ناوچەیی‌و بەهێزێکی جیهانی بەهێز‌و یەکێک له‌گەمەکەرە گەورەکانی دونیا.(١) ئەم سێ رەهەندە گرنگە بە قووڵی دەستنیشانی سیاسەتی تورکیا لەناوچەکەدا دەکەن‌و هێڵە گشتییەکانی پرۆژەی تورکیا بۆ ناوچەکە دەستنیشانئەکەن.

لەهێزی رووتەوە‌و بۆ هێزی نەرم

بەدرێژایی مێژووی خۆی پەیوەندی تورکیا بە ناوچەکەوە پەیوەندییەکی ئاڵۆزبووە، لەم پەیوەندییانەدا تورکیا هەم پەنای بۆ “هێزی رووت” بردووە، ئەوەی بە ئینگلیزی پێیدەگوترێت “هارد پاوەر”، بۆ نموونە له‌مەسەلەی قوبرس‌و له‌هەڕەشەی سەربازی له‌سوریا له‌ساڵی ١٩٩٨‌و ناچارکردنی ئەو وڵاتە بۆ دەرکردنی عەبدوڵا ئۆچ ئالانی سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە). یەکەم فشاری تورکیا بۆسەر سوریا ساڵی ١٩٨٧ دەستیپێکرد، ئەودەم تورگوت ئوزالی سەرۆک وەزیرانی تورکیا هەوڵیدا لەڕێگای کەمکردنەوەی بەشی سوریا له‌ئاوی دیجله‌و فورات فشاربخاتە سەر سوریا‌و رێ لەوە بگرێت سوریا رێ بە چالاکی پەکەکە له‌سوریا‌و لوبناندا بدات، بەڵام ئەم سیاسەتەی ئوزال سەری نەگرت، ئەوەبوو تورکیا دواجار لەساڵی ١٩٩٨دا هێزێکی سەربازی گەورەی هێنایە سەر سنوورەکانی سوریا‌و ئەو وڵاتەی ناچارکرد دەست له‌یارمەتیدانی پەکەکە هەڵبگرێت. سوریا عەبدوڵا ئۆچ ئالانی ناچارکرد سوریا بەجێهێڵێت‌و دواتر له‌شاری نایروبی پایتەختی کینیا له‌شوباتی ساڵی ١٩٩٩دا لەلایەن تورکیاوە بگیرێت.(٢)

له‌ئێستادا تورکیا وازی له‌بەکارهێنانی “هێزی رووت” هێناوە لەپەیوەندیدا بە دراوسێکانییەوە‌و ئەو شێوازە له‌هێز بەکاردەهێنێت کە له‌زانستە سیاسییەکاندا پێیدەگوترێت “هێزی نەرم”، بە ئینگلیزیەکەی “سۆفت پاوەر”.

سەردەمی حوکمڕانی پارتی عەدالەت‌و پێشکەوتن بە پلەی یەکەم سەردەمی بەکارهێنانی “هێزی نەرم”ە له‌پەیوەندییەکانی تورکیادا بەدەرەوەی خۆیەوە. ئەم هێزە نەرمەش بریتییە له‌هێزی بارزرگانی‌و پەیوەندی پارەوپول، بڵاوکردنەوەی کولتور، بەکارهێنانی پەیوەندی دینی‌و ئەتنی‌و خستنەگەڕی پەیوەندی دیپلۆماسی لەباتی هەڕەشە‌و پەلاماری سەربازی. بەکارهێنانی ئەم ستراتیژییەتە نوێیە لەسەر پرنسیپێکی سیاسی نوێ دامەزراوە کە تورکیا ناوی ناوە: “پلەی سفری کێشە لەگەڵ دراوسێکاندا”.(٣) پیادەکردنی ئەم سیاسەتە ستراتیژیەتی سەرەکی وەدیهێنانی ئەو سێ مەبەستە سەرەکییەیە کە لەسەرەوە هێمامان پێکرد، مەبەستی گەیشتن بە وزە، پاراستنی تورکیا له‌دەرەنجامەکانی مەسەلەی کورد‌و هەوڵی تورکیا بۆ بوونی بە گەمەکەرێکی ناوچەیی‌و جیهانی.

تورکیا‌و عوسمانیزمی نوێ

“عوسمانیزمی نوێ” ئەو ناوەیە کە زۆرجار له‌سیاسەتی ئەمڕۆکەی تورکیا دەنرێت بۆ ئەنجامدانی ئەو سێ مەبەستەی باسمانکرد. لەدیدی تورکەکاندا “عوسمانیزمی نوێ” هەم رەهەندی ناوەکی‌و هەم رەهەندەی دەرەکیشی هەیە. رەهەندە ناوەکییەکەی لەناو تورکیا خۆیدا لەسەر دروستکردنی “رێککەوتنێکی نەتەوەیی” نوێ کاردەکات، رێککەوتنێک تیایدا تورکیا خۆی وەک دەوڵەتێکی فرەکولتوری‌و فرەنەتەوە، بەڵام یەکگرتوو، ببینێت‌و وێنابکات. هاوکات وەک هێزێکی گەورە‌و بەهێز له‌ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیشدا دەرکەوێت‌و ببینرێت.(٤) عوسمانیزمی نوێ سێ رەهەندی سەرەکی هەیە. یەکەم: ئاشتبوونەوەی تورکیا لەگەڵ رابردووی ئیسلامی‌و عوسمانی تورکیادا چ لەناوخۆی تورکیادا‌و چ له‌پەیوەندی تورکیادا بەدونیای دەرەوەوە، بەمەش پێشنیارکردنی شێوازێکی هێمن‌و نەرم له‌عەلمانیەت، ناکۆک بەو شێوە توندڕەوەی کە تورکیای کەمالیزم هەڵگریبو. هاوکات هەوڵدان بۆسەرلەنوێ پیادەکردنەوەی کاریگەری لەسەر ئەو بەشانەی دونیا کە پێشتر بەشێکبوون له‌ئیمپراتۆریەتی عوسمانی. ئەمەش مانای دوورکەوتنەوە لەو پێداگرتنە پەڕگیرەی کەمالیزم لەسەر تورکبوون دایدەگرت‌و کرانەوە بەڕووی فرەشوناسی‌و فرەکولتوریدا. رەهەندی دووهەمی عوسمانیزمی نوێ باوەڕبوونە بە خۆ‌و گەورەکردنی ئەو هەستەیە کە تورکیا وڵاتێکی گەورە‌و گرنگە لەناوچەکەدا، لەم رووەوە عوسمانیزمی نوێ خەونی ئەوەی هەیە تورکیا وەک زلهێزێکی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتی وێنابکرێت‌و واشینیشانبدات تورکیا دەتوانێت رۆڵی ئەم زلهێزە ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییە لەئاستی دیپلۆماسی‌و کولتوری‌و ئابوری‌و سیاسیدا ببینێت. رەهەندی سێهەمی ئەم سیاسەتە تازەیە باوەشکردنی تورکیایە هەم بە خۆرئاوادا‌و هەم بەدونیای ئیسلامیدا لەیەککاتدا، لەمەشدا تورکیا دەیەوێت خۆی وەک ئەستەمبوڵێکی گەورە نیشانبدات. وەکچۆن ئەستەنبوڵ پردێکە لەنێوان خۆرهەڵات‌و خۆرئاوادا، تورکیا دەیەوێت ببێتە ئەستەمبوڵێکی گەورە لەناوچەکەدا، ئەمەش لەدیدی دەسەڵاتدارانی ئەمڕۆکەی تورکیادا مانای دوورکەوتنەوە له‌دۆگما ئایدیۆلۆژی‌و سیاسییە تەقلیدییەکانی تورکیای کەمالیزم‌و کرانەوە بەڕووی بەشە جیاوازەکانی دونیادا.(٥) 

بۆ پیادەکردنی ئەم پرۆژەیە تورکیا دەیەوێت نەک تەنها سوود له‌شوێنی ستراتیژی تورکیا وەک پردێک لەنێوان ئەوروپا‌و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و ئاسیای دووردا وەربگرێت، بەڵکو دەیەوێت سوود له‌ڕابردووی عوسمانییانەی خۆی وەرگرێت‌و ئەو رابردووە وەک سەردەمی برایەتی‌و دۆستایەتی‌و هاوسێیەتی میللەتانی ناوچەکە لەژێر سەرکردایەتی ئالی عوسمانی تورکدا، نیشانبدات. ئاشکرایە ئەم سیاسەتەی تورکیا بە مەبەستی بەهێزکردنی پێگەی ناوچەیی تورکیایە له‌ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و لەڕاستیشدا گەورەکردن‌و بەهێزکردنی تورکیایە بۆ ئاستی گەمەکەرێکی جیهانی بەهێز.

بازرگانی‌و بازاڕ‌و ئاسایش لەناوچەکەدا

یەکێک له‌دەرکەوتە سەرەکییەکانی سیاسەتی عوسمانیزمی نوێ بریتییە له‌بەهێزکردنی پەیوەندی بازرگانی له‌ناوچەکەدا‌و هەوڵدان بۆ بەستنەوەی قووڵی ئابووری دەوڵەتەکانی ناوچەکە بە ئابوری تورکیاوە. ئابوری تورکیا له‌ناوەڕاستی هەشتاکانەوە بە پرۆسەیەکی بەرفراوانی بەلیبرالکردندا تێدەپەڕێت‌و لەمڕۆدا تورکیا پێویستی بە بازاڕی دەرەکی هەیە بۆ گەشەکردنی ئابوری. ئابوری تورکیا هەندێکجار بە ئابوری “پڵنگەکانی ئەنادۆڵ” ناودەبرێت. له‌دەساڵی رابردوودا گەڕان بەدوای بازاڕی نوێدا یەکێک بووە له‌کۆڵەکە هەرە سەرەکییەکانی سیاسەتی تورکیا لەناوچەکەدا. لەو ماوەیەدا تورکیا پەیوەندییە ئابورییەکانی خۆی لەگەڵ زۆربەی کۆمەڵگاکانی ناوچەکەدا لەهەموو بوارە ئابورییەکاندا فراونکردووە، کۆمپانیا تورکییەکان، بزنسمانە تورکەکان‌و وەبەرهێنە تورکییەکان بوون بە بەشێکی گرنگی ئابووری ناوچەکە. هاوکات تورکیا سنوورەکانی خۆی زیاد لەهەرکاتێک بۆ گەشتیاری ناوچەکە کردۆتەوە‌و خەڵکانێکی زۆر لەم ناوچەیەدا دەتوانن بەبێ وەرگرتینی ڤیزا، یان بە وەرگرتنی ڤیزا بەشێوەیەکی ئاسان، سەردانی تورکیا بکەن.

ئامادەگی ئابورییانەی تورکیا تەنها دراوسێ هاوسنوورەکانی نەگرتۆتەوە، بەڵکو له‌باکوری ئەفریقادا تونس‌و لیبیا‌و لەناوچەکەشدا وڵاتانی کەنداوی عەرەبی بەشێکی گرنگی ئەو بازاڕانەن کە تورکیا بە خەستی تیایاندا ئامادەیە. بۆ نموونە، لەناوچەی کەنداوی عەرەبیدا، تورکیا هەم بڕی ئاڵوگۆڕی بازرگانی بەڕادەیەکی زۆر گەشەیکردووە، هەم بڕی وەبەرهێنانی راستەوخۆش لەو وڵاتانەدا. بڕی بازرگانی تورکیا له‌ساڵی ١٩٩٨دا لەگەڵ وڵاتانی کەنداودا تەنها ١.٦ ملیارد دۆلار بووە، بەڵام له٢٠٠٩دا بەرزبۆتەوە بۆ ١٧.٥ ملیار دۆلار. بە دیوی ئەودیویشدا وڵاتانی کەنداو گەشەیان بە توانای وەبەرهێنانی خۆیان له‌تورکیادا داوە‌و له‌ساڵی ٢٠٠٦دا ئەم وڵاتانە بڕی ١.٧ ملیار دۆلاریان له‌تورکیادا خستۆتەگەڕ، بەتایبەتی له‌کەرتی کشتوکاڵدا، بۆ بەهێزکردنی توانا ستراتیژیەکانی تورکیا لەبواری بەرهەمهێنانی خۆراکدا. ئەمە جگە له‌وەبەرهێنانی سەرمایەی کوێتی له‌مەجالی کۆمپانیای تەلەفۆن‌و بواری خانوبەرەدا لەناو تورکیا خۆیدا. پەیوەندی نێوان تورکیا‌و وڵاتانی کەنداو بەڕادەیەک گەشەیکردووە تورکیا له‌ساڵی ٢٠٠٨دا “بەیاننامەی هاریکاری‌و پێکەوەکارکردن”ی لەگەڵ وڵاتەکانی کەنداودا ئیمزاکردوە‌و لەم رێگەیەشەوە تورکیا بووە بەیەکەمین وڵاتێکی دەرەوەی کەنداو خۆی کە ناونیشانی “شەریکی ستراتیژی” له‌کەنداودا پێبەخشراوە. بەپێی ئەم رێککەوتننامەیە وڵاتانی کەنداو‌و تورکیا له‌ئاڵوگۆڕ‌و گفتوگۆی بەردەوامدادەبن لەسەر ئاستی وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتانە.(٦)

ئەم سیاسەتە نوێیە تورکیای لەوە دەرکردووە تەنها شەریکێکی ئابوری سەرەکیبێت له‌ناوچەی کەنداودا، بەڵکو کردوشیەتی بە شەریکێکی سیاسی ستراتیژی گرنگی وڵاتەکانی کەنداو. ئەم شەراکەتە سیاسییە تەنها هۆکاری ئابووری لەپشتەوە نییە، بەڵکو کۆمەڵێک هۆکاری “ئاسایشی ناوچەیی”شی لەپشتەوەیە. سەردانی پادشای سعودیە له‌ساڵی ٢٠٠٦دا بۆ تورکیا، یەکەمین سەردانی پادشای ئەو وڵاتەیە بۆ تورکیا بەدرێژایی ٤٠ ساڵ‌و دووبارەکردنەوەی هەمان سەردان له‌ساڵی ٢٠٠٧دا رەهەندە ئاسایشییەکانی ئەم پەیوەندیانەمان بۆ رووندەکاتەوە. شارەزایەکی بواری سیاسەتی تورکی‌و سعودی دەڵێت، مەبەست له‌و ‌سەردانانە مسۆگەرکردنی هاریکاری‌و یارمەتی تورکیایە بۆ “تەوەرەی دەوڵەته‌ سونە مەزهەبەکان لەناوچەکەدا بەرامبەر بە ئێران”.(٦) وڵاتانی کەنداو بەگشتی‌و شانشینی سعودییە بەتایبەتی تورکیا وەک هێزێکی گەورە دەبینن کە توانای ئەوەی هەیە لەبەرامبەر دەسەڵاتی ئێران لەناوچەکەدا ئامادەبێت‌و هاوسەنگییەک دروستبکات له‌ململانێی تائیفی نێوان دەسەڵاتی شیعە‌و سونە لەناوچەکەدا.

بەڵام ئەم پەیوەندییە تایبەتەی نێوان تورکیا‌و وڵاتانی کەنداو تورکیای نەکردۆتە دوژمنی ئێران. راستە ململانێیەکی گەورە لەنێوان ئێران‌و تورکیادا لەناوچەکەدا لەسەر نفوزی سیاسی هەیە، راستە تورکیا پرۆژە ئەتۆمییەکەی ئێران وەک هەڕەشەیەکی گەورە وێنادەکات، بەڵام تورکیا کارێکی نەکردووە ئێران بکاتە دوژمنی خۆی. ئێران تا ئێستاش ٢٠ له‌سەدی پێداویستی تورکیا بۆ گازی سروشتی دابیندەکات. لەساڵانی داهاتووشدا پێداویستیی تورکیا بە وزەی گاز بۆ گەشەدان بە ئابورییە بەهێزەکەی زیاددەکات‌و ئەمەش وادەکات پێداویستی تورکیا بە ئێران زیادبکات‌و کەمنەکات. ئەمە جگە لەوەی هەم تورکیا‌و هەم ئێران پێویستیان بەهاریکاری یەکترییە بۆ بەرەنگاربوونەوەی مەترسییەکانی مەسەلەی کورد لەو دوو وڵاتەدا. هاوکات هەم تورکیا‌و هەم وڵاتانی کەنداو له‌گەورەبوونی دەسەڵات‌و تواناکانی ئێران له‌سوریا‌و لوبنان‌و بەتایبەتی له‌عێراقی دوای پاشەکشەی هێزەکانی ئەمریکا دەترسن.(٧)

بەشێوەیەکی گشتی گەڕان بەدوای بازاڕی نوێدا بەشێکە له‌هەوڵی تورکیا بۆ دۆزینەوەی شوێنی جیاواز‌و خۆڕزگارکردن لەوەی کە تەنها پشت بە بازاڕی ئەوروپا ببەستێت، ئەگەرچی تا ئێستا بازاڕی ئەوروپا هێشتا گەورەترین بازاڕە کە تورکیا هەناردەکانی خۆی بۆ رەوانەدەکات.(٨).

کولتور وەک هێزێکی نەرم

تا ناوەڕاستی ساڵانی هەشتا بەهێزترین دەوڵەت لەڕووی کاریگەری کولتورییەوە لەسەر کۆمەڵگاکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست میسر بوو، میسر سەرچاوەی گۆرانی‌و مۆسیقا‌و فیلم‌و کتێب‌و نووسین بوو، بەڵام له‌پازدە ساڵی رابردوودا، بەتایبەتی لەپاڵ سیاسەتی “عوسمانیزمی نوێ”دا، رۆڵی کولتوری تورکیا لەناوچەکەدا گەشەیەکی گەورە‌و بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوە. سینەمای تورکی، مۆسیقای تورکی‌و بەتایبەتی تەلەفیزۆنی تورکی، سینەما‌و مۆسیقاو تەلەفیزۆنی باڵادەستە لەناوچەکەدا. ئەمەش سیاسەتێکی بەئاگا‌و ئاراستەکراوی تورکیایە‌و بەشێکە له‌ستراتیژیەتی بەهێزکردنی کاریگەرییەکانی تورکیا لەناوچەکەدا. لەماوەی دەسەڵای رابردوودا، بۆ نموونە، لانیکەم چل زنجیرەی تەلەفیزۆنی درێژی تورکی له‌جیهانی عەرەبیدا بڵاوکراوەتەوە. زنجیرەی تەلەفیزۆنی “نور” لانیکەم لەلایەن ٢١ ملیۆن تەماشاکەرەوە له‌جیهانی عەرەبیدا بینراوە.(٩) زۆر هۆ هەیە وادەکات ئەم زنجیرە تەلەفیزیۆنانە ئەو هەموو تەماشاکەرەی هەبێت، یەکێک لەوانە ئەو رۆڵە پێشکەوت‌و بڕە ئازادییەیە کە ئافرەت‌و گەنجان لەم زنجیرانەدا دەیگێڕن، بەبەراورد بە وڵاتانی تری ناوچەکە.

له‌وتارێکی گرنگیدا بیریاری سوری (سادق جەلال ئەلعەزم) باس له‌گرنگی ئەزموونی ئەمڕۆکەی تورکیا بۆ سەرجەمی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست‌و دونیای ئیسلامی دەکات، گرنگی ئەم ئەزموونە دەبەستێتەوە بە دروستبوونی کولتورێکی سیاسی نوێ‌و جۆرێکی تر له‌هەڵسوکەوت‌و پراکتیکی سیاسی له‌تورکیادا. سادق ئەلعەزم باس لەوە دەکات چۆن هێزێکی ئیسلامی بەشێوەیەکی دیموکراسییانە، لەڕێگای سندوقەکانی دەنگدانەوە، بەهێمنی‌و بێخوێنڕشتن، بێ وێرانکردنی سیستمە سیاسییەکە (وەک له‌جەزائیردا روویدا)‌و بێسەپاندنی دین‌و دینداری بەسەر هەموواندا، حوکمڕانی گرتەدەست. چۆن ئەم سیستمە قۆناغی دیکتاتۆریەت‌و پاوانکردنی دەسەڵات‌و بەسەربازیکردنی دەسەڵاتی تێپەڕاندوە‌و گەشەی بە پرۆژەی کۆمەڵگای مەدەنی داوە‌و لەڕێی ئابورییەوە لیبرال‌و کەمگەندەڵ‌و لەڕووی سیاسییشەوە کراوە. ئەلعەزم ئەزموونی ئەمڕۆکەی گۆڕانکاری سیاسی له‌تورکیادا، بە ئەزموونی گواستنەوەی وڵاتانی وەک ئیسپانیا‌و یۆنان‌و پورتوگال‌و ئیرلەندا بەراورد دەکات، وڵاتانێک کە توانییان پشتبکەنە رابووردی فاشی‌و سەربازی خۆیان‌و بگوازنەوە بۆ دامەزراندنی سیستمێکی دیموکراسی پێشکەوتوو.(١٠) لەمڕووەوە ئەزموونی سیاسی تورکی هێما بۆجۆرێکی نوێی کولتور‌و پراکتیکی سیاسیش دەکات.

تورکیا‌و عێراق

لەئاستی ئابوریدا تورکیا عێراق وەک دەروازەیەکی گرنگ دەبینێت بۆ پەلکێشان بۆ بازاڕە گەورەکانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. عێراق خۆشی بازاڕێکی گەورەیە بۆ تورکیا. ٢٤ له‌سەدی هاوردەی عێراق له‌تورکیاوە دێت، جگە لەمە ٢٦ له‌سەدی هەناردەی تورکیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە خاکی عێراقدا تێدەپەڕێت.(١١) عێراق هاوکات سەرچاوەیەکی گرنگی وزەیە بۆ ئابوری تورکیا. لەئاستی سیاسی‌و ئەمنیشدا عێراق یەکێکە لەو گەمەکەرە ناوچەییانەی کە له‌چۆنیەتی مامەڵەکردنی مەسەلەی کورد‌و له‌سنووردارکردنی خەون‌و تەماحەکانی کوردستاندا، دەتوانێت هاوڕا‌و هاریکاری تورکیابێت. هیچ شتێک بەڕادەی سەردانەکەی ئەردۆگان بۆ بەغدا لەمانگی ئازاری ساڵی ٢٠١١دا دەربڕی گۆڕانی سیاسەتی تورکیا نییە بەرامبەر بە عێراق. لەو سەفەرەدا ئەردۆگان یەکەم سەرۆک دەوڵەتی بیانیبوو بوو سەردانی پەرلەمانی عێراق بکات، یەکەمین سەرۆکی سونی بوو سەردانی شوێنە پیرۆزەکانی شیعە بکات، یەکەمین سەرۆک وەزیرانی تورکیا بوو سەردانی هەولێری پایتەختی هەرێمی کوردستان بکات. هەموو ئەمانەش وەک نووسەرێک دەڵێت “پەیامێک بوو تورکیا ناردی بۆ ئەوەی نیشانیبدات کە له‌خەمی یەکپارچەیی عێراقدایە‌و هاوپەیمانە لەگەڵ هەموو پێکهاتەکانی عێراقدا”.(١٢)

جگە لەو هۆکارانەی سەرەوە، شتێکی دیکە کە وادەکات تورکیا گرنگی بە عێراق بدات بریتییە لەهەوڵدان بۆ کەمکردنەوەی کاریگەریی‌و تواناکانی ئێران له‌عێراقدا. بەم مەبەستە تورکیا لەهەموو ئەو هێزانە نزیکدەکەوێتەوە کە دژایەتی سیاسەتی ئێرانی له‌عێراقدا دەکەن، یان ناکۆکن بە حیساباتی سیاسەتی ئێران لەعێراقدا. نزیکبوونەوەی تورکیا له‌لیستەکەی ئەیاد عەلاوی‌و له‌سیاسییە سونییەکان بەگشتی بەشێکە لەپیادەکردنی ئەم ستراتیژە، تورکیا له‌ساڵی ٢٠٠٥ هانی سونەکانی دا بەشداربن له‌هەڵبژاردنەکاندا‌و بایکۆتی نەکەن. هاوکات هاریکاریکردنی پارتی دیموکراتی کوردستانیش بەهەمان مەبەستە. لەئاستی ناوچەییشدا تورکیا‌و وڵاتانی کەنداو‌و سعودیە بەیەکەوە له‌یەک هاوکێشەی سوونیدا کۆبوونەتەوە بۆڕێگرتن له‌فراوانبوونی دەسەڵاتی ناوچەیی ئێران. لەسەرێکی دیکەشەوە هەموو ئەم دەوڵەتە سونیانە بەستراونه‌تەوە بە سیاسەتی ئەمریکاوە له‌عێراقدا، ئەمریکاش وەک ئەو هێزە سونییانە نایەوێت عێراق ببێتە ئێرانێکی تر لەناوچەکەدا. لەم وێنە گشتییەدا پارتی دیموکراتی کوردستانیش بەشێکە لەم ستراتیژە‌و بەتوندی گرێدراوە بەسیاسەتی تورکیاوە له‌عێراقدا.

تورکیا‌و کوردی باکور

کورد له‌تورکیادا له‌دۆخێکی سەخت‌و له‌بێمافییەکی گەورە‌و ترسناکدا دەژی، زیندانەکانی تورکیا پڕن له‌مناڵ‌و گەنجان‌و ئافرەتانی کورد، رۆژنامەنووسان‌و پەرلەمانتاران دەگیرێن‌و پەلامارئەدرێن، هێرشی سەربازی بۆسەر ناوچە جیاوازەکانی ئەو بەشەی کوردستانیش هەمەلایەن‌و رۆژانەییە. بەڵم هاوکات خەڵکی ئەو بەشەی کوردستان له‌ڕاپەڕینێکی رۆژانەی بێبڕانەوەدان، لەزۆر رووەوە دۆخی ئەمڕۆکەی کوردستانی باکور له‌دۆخی راپەڕینی فەلەستینییەکانی ساڵانی نەوەد‌و دووهەزار دەچێت. له‌سەرکوتکردنی ئەم دۆخەشدا تورکیا سڵ له‌پەنابردن بۆ هێزی رووت ناکاتەوە‌و سڵ لەوەش ناکاتەوە سنوورەکان ببەزێنێت‌و له‌کوردستانی باشوریشدا ناوچە کوردنشینەکان بۆمباران بکات‌و دانیشتوانەکانیان ئاوارەبکات. بە کورتی له‌ئاستێک له‌ئاستەکاندا دەوڵەتی تورکی لەشەڕێکی دەستەویەخەی رۆژانەدایە لەگەڵ خەڵکی کوردستان. ئەوەی شوێنی گومان نییە ئەوەیە کە سەرەڕای ئەوەی له‌دە ساڵی رابردوودا، کە پارتی عەدالەت‌و پێشکەوتن لەسەر دەسەڵاتە‌و عەبدوڵا ئۆچ ئالانی سەرۆکی پارتی کرێکارانی کوردستان له‌زینداندایە، ناسیۆنالیزمی کوردی لەو بەشەی کوردستاندا‌و لەدەرەوەی کوردستاندا لەناو کۆچبەرانی ئەو بەشەی کوردستاندا بەهێزبووە، لاوازنەبووە.(١٣) ئەمڕۆ وزەیەکی سیاسی گەورە‌و گرنگ لەو بەشەی کوردستاندا ئامادەیە‌و کاردەکات.

خاڵێک کە ئەمڕۆ نە دەوڵەت‌و نە کۆمەڵگای تورکی ناتوانن نکوڵی لێبکەن مەسەلەی بوونی ناسیۆنالیزمی کوردی‌و بوونی “مەسەلەی کورد”ە له‌تورکیادا بەیەکێک له‌کێشە سەرەکییەکانی ئەو وڵاتە‌و بەیەکێک لەو تەحەدا گەورانەی ئەو وڵاتە رووبەڕووی بۆتەوە. نووسەری ئیسرائیلی (ئۆفرا بینگیۆ)، شارەزا لەبواری عێراق‌و کورد‌و تورکیادا، باس لەوەدەکات تەنانەت تا ساڵی ١٩٩٦ تورکیا نکوڵی له‌بوونی شتێک بەناوی مەسەلەی کورد له‌تورکیادا دەکرد، تا ئەوکاتەش کەسێکی وەک نەجمەدین ئەربەکانی سەرۆک وەزیران دەیگوت تورکیا کێشەی کوردی نییە، بەڵکو کێشەی تێرۆریزمی هەیە(١٤)، بەڵام ئەوەی ئەمڕۆ بە رێبوراییش رێیبکەوێتە تورکیاوە، دەزانێت کێشەی کورد گەورەترین کێشەی ئەو وڵاتەیە، تا ئەو رادەیەی عەبدوڵا گولی سەرۆکی تورکیا چەند ساڵێک لەمەوبەر دانی بەوەدا نا کە له‌ڕۆژی دروستبوونی دەوڵەتی تورکییەوە، مەسەلەی کورد گەورەترین کێشەی تورکیا بووە.(١٥)

هاوکات لەسەردەمی تورگوت ئوزالەوە له‌سەرەتای ساڵانی نەوەدەوە گۆڕانێک له‌سیاسەتی تورکیدا بەرامبەر بە کورد بەدیدەکرێت، ئەم گۆڕانە لەسەردەمی دەسەڵاتدارێتی پارتی عەدالەت‌و پێشکەوتندا زیاتر دەبینرێت. یەکێک له‌دیارترین ئاماژەکانی ئەو گۆڕانە ئەوەیە ئەردۆگان نەک تەنها ئینکاری بوونی کێشەی کورد له‌تورکیادا ناکات، بەڵکو له‌سەفەرێکیدا بۆ دیاربەکر له‌ساڵی ٢٠٠٥دا وتی تورکیا دەبێت دان بە هەڵەکانی رابردوویدا بنێت‌و ئەو راستییە ببینێت کە “کێشەی کورد کێشەی هەموو کەسێکە. کێشەی منیشە”. له‌ساڵی ٢٠٠٨ تا ٢٠١٠ دەسەڵاتدارانی تورکیا باسیان له‌”کرانەوە بەڕووی کوردا” کرد. لەم ماوەیەدا هەندێک گۆڕانکاری بچووک روویاندا، بەڵام هاوکات ئەردۆگان لەدوای ٢٠١٠ خۆی زیاتر‌و زیاتر له‌چارەسەری کێشەی کورد له‌تورکیادا ئەدزێتەوە‌و تا ئەو رادەیەی لەو پێشنیارانەدا کە له‌ئازاری ساڵی ٢٠١٠دا ناردی بۆ پەرلەمانی تورکیا بۆ داڕشتنەوە‌و دەسکاریکردنی دەستوری تورکیا کە نکوڵی له‌بوونی کورد دەکات، ئەردۆگان هیچی لەسەر کورد نەووت. له‌پڕوپاگەندەی هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠١١شدا ئەردۆگان هەڵوێستێکی توندی بەرامبەر بە کورد نیشاندا.(١٦) بەکورتی تورکیا تا ئێستا نەیتوانیوە مەسەلەی کورد لەو وڵاتەدا بەشێوەیەکی قابیلی قبووڵکردن چارەسەربکات، جگە له‌بە دوژمنکردنی پەکەکە، له‌ساڵی ١٩٩٠ تا ساڵی ٢٠١٠ تورکیا پێنج پارتی سیاسی تری یاساغکردوە کە له‌پرۆسەی هەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی تورکیادا بەشدارییان کردووە.

تورکیا‌و هەرێمی کوردستان

ئەوەی له‌چەند ساڵی رابردوودا تێبینی دەکرێت گۆڕانی سیاسەتی تورکیایە بەرامبەر بە حکومەتی هەرێم، تورکیا لەم چەند ساڵەدا وازی له‌دوژمنایەتیکردنی حکومەتی هەرێم هێناوە‌و هەوڵێکی گەورەی داوە بۆ نزیکبوونە له‌دەسەڵاتدارانی کوردستان، بەتایبەتی له‌پارتی دیموکراتی کوردستان، هەندێکجار ئەم نزیکبوونەوەیە وادەردەکەوێت وەک ئەوەی پەیوەندییەکی شەخسی نێوان ئەردۆگان‌و بنەماڵەی بارزانی بێت. بەهەرحاڵ تێگەیشتن لەم پەیوەندییە تایبەتە دەبێت لەناو سیاسەتی دروستنەکردنی کێشە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێدا ببینرێت. بەبۆچوونی من تورکیا سێ وێنەی سەرەکی لەسەر هەرێمی کوردستان‌و حکومەتەکەی هەیە. یەکەم: تورکیا هەرێم وەک بازاڕێکی گەورە بۆ ساغکردنەوەی شتومەک‌و بەگەڕخستنی سەرمایەی تورکی دەبینێت، بەمەبەستی بەستنەوەیەکی توندی ئابوری کوردستان بە ئابوری تورکیاوە، تا ئەو شوێنەی ئابوری کوردستان نەتوانێت بەبێ تورکیا هەناسەبدات.

دووهەم: تەماشاکردنی کوردستان وەک چاڵە نەوتێکی گەورە‌و سەرچاوەیەک بۆ وزە. من پێشتر هێمام بەوەکرد کە تورکیا له‌دەیەکانی داهاتوودا پێویستییەکی زۆری بە وزە دەبێت بۆ گەشەکردنی ئابوریی، ئەوەشم وت تورکیا لەمڕووەوە پێویستییەکی گەورەی بە غازە سروشتییەکەی ئێران هەیە. لەسەر هەمان هێڵ تورکیا له‌دەیەکانی داهاتوودا پێویستی بە نەوت‌و غازی کوردستان دەبێت‌و دەیەوێت سودێکی تەواو لەم سەرچاوە نزیکە وەربگرێت. بۆ ئەم مەبەستەش چەندان کۆمپانیای تورکی له‌بواری گەڕان‌و دۆزینەوەی نەوت‌و غازدا ئامادەن‌و کاردەکەن. بەستنەوەی نەوتی کوردستان بە ئابوریی تورکیاوە‌و کردنی ئەو نەوتە بەیەکێک لەسەرچاوەکانی وزە بۆخۆی، یەکێکە له‌پلانەکانی تورکیا له‌کوردستاندا. خاڵی سێهەم ئەوەیە تورکیا چاوەڕوانی ئەوەی له‌حوکمڕانانی کوردستان هەیە هاریکاریبن له‌لەناوبردنی هێزە چەکدارییەکەی پەکەکەدا‌و لەمڕووەوە کارئاسانی بۆ تورکیا بکەن.

ئاشکرایە هەر سێ مەبەستەکەی تورکیا لەڕووی ستراتیژییەوە شوێنگەی کوردستان لاوازدەکەن‌و دەیکەنە پاشکۆیەکی ئابوری‌و سەربازی‌و سیاسی تورکیا.

دەرەنجام

پرۆژەی تورکیا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست خەونی تورکیا بۆ بوونی بە زلهێزێکی ناوچەیی‌و جیهانی ئاراستەی دەکات، لەمەشدا هەم هەوڵی دروستکردنی پەیوەندییەکی هێمن‌و ئارام لەگەڵ دراوسێکان‌و ناوچەکەدا ئەدات، لەڕێگای پەنابردن بۆ هێزی نەرمەوە، هەم بەهەموو شێوەیەک بەرگری له‌ئاسایشی نەتەوەیی‌و بەرگری له‌قازانج‌و دەسکەوتەکانی لەناوچەکەدا دەکات. ئەمە وایلێدەکات لەسەرێکەوە دەستی هاریکاری بۆ وڵاتێکی وەک ئێران درێژبکات‌و هەم له‌ململانێ‌و کێشمەکێشیشدابێت لەگەڵیدا لەسەر رووبەری نفوز‌و دەسەڵات لەناوچەکەدا. گەرچی تورکیا بۆ پیادەکردنی ئەم خەونە سیاسییە گەورەیە کۆمەڵێک گۆڕانی ناوەکی‌و دەرەکی بەسەردا هاتووە، بەڵام تا ئێستاش بەگژاچوونەوەی مەسەلەی کورد‌و رێگرتن لەوەی گەشەبکات، یەکێک لەو خاڵە سەرەکییانەیە کە سیاسەتی تورکی لەناوچەکەدا. نەک هەر ئەمە، بەڵکو تا ئێستاش توانای کۆکردنەوەی ئێران‌و سوریا‌و عێراقیشی هەیە بۆ رێگرتن لەگەشەکردنی مەسەلەی کورد. بەم مانایە گۆڕانی هێزی رووت بۆ هێزی نەرم له‌سیاسەتی تورکیدا مانای قبووڵکردنی دەوڵەتی کوردی نییە لەلایەن تورکیاوە. هاوکات تا ئێستاش تورکیا نە ئیرادە‌و نەتوانای چارەسەرکردنی مەسەلەی کوردی له‌باشوری کوردستاندا نیشاننەداوە، چ جای بێدەنگبوون له‌یان هاریکاریکردنی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی.

له‌پەیوەندیدا بە هەرێمی کوردستان‌و حکومەتەکەیەوە تورکیا تەنها دەستی لەناو ئابوری هەرێمدا نییە، بەڵکو دەستی لەناو کولتور‌و سیستمی خوێندن‌و پەروەردەی هەرێمیشدایە. تەنها له‌شارێکی وەک هەولێردا نزیکەی ١٥ هەزار تورک کاردەکەن‌و زیاد له‌٧٠٠ کۆمپانیای تورکی له‌هەرێمدا دەستبەکارن، ئەمەش دوو لەسەر سێی ژمارەی ئەو کۆمپانیا بیانیانەن کە له‌هەرێمدا کاردەکەن. هاوکات تورکیا زانکۆی تایبەتی له‌هەولێر کردۆتەوە‌و بزوتنەوە دینییەکانی تورکیاش خاوەنی ١٩ نۆزدە قوتابخانەن له‌هەرێمدا کە ٥٥٠٠ قوتابی تیایاندا دەخوێنن. ئەمە جگە لەبوونی ژمارەیەک سەربازی لەشکری تورکی له‌هەرێمدا بەناوی بەگژاچوونەوەی پەکەکەوە.(١٧) ئەمەش ئەوە نیشانئەدات تورکیا خەریکی بە تورکیاکردنی هەرێمە، خەریکی داڕشتنەوەی ئابووری‌و کولتور‌و سیستمی خوێندنی هەرێم‌و بڵاوکردنەوەی جۆرێکی تایبەتە لەهەستی ئاینی، کە هەرێم بەتوندی بە تورکیاوە ببەستێتەوە. بەم مانایە تورکیا نەک هەڵگری پرۆژەی دامەزراندنی دەوڵەتی کوردی نییە، بەڵکو یەکێکە لەڕێگرە هەرە گەورە‌و سەرەکییەکانی بەردەمی دروستبوونی دەوڵەتێکی لەم بابەتە، تورکیا تا ئەم ساتەش رێکەوتنی لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەردا هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەر خەونێکی بەدەوڵەتبوونی کوردستان.

کوردو پرۆژە گەورەکان: پرۆژەی ئێران

سەرەتا

ئێران یەکێکە له‌وڵاتە گەورە‌و دەوڵەمەندەکانی ناوچەکە. هەم خاوەنی ژمارەیەکی گەورەی دانیشتوانە، هەم خاوەنی نەوت‌و غازێکی زۆرە، هەم شوێنە جوگرافییەکەی شوێنێکی ستراتیژییە، هەم جۆرێک له‌حوکمڕانی دینی‌و مەزهەبی هەیە کە خەونی بە زلهێزبوون لەناوچەکە‌و جیهاندا، دەبینێت. ئەم وڵاتە بەدرێژایی نیوەی دووهەمی سەدەی بیستەم یەکێک بووە له‌هێزە ناوچەییە گەورەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سەردەمێک شای ئێران رۆڵی پۆلیسی خاوەن بڕیاری لەناوچەکەدا دەبینی، ئەمڕۆش رژێمەکەی ئەحمەدی نەژاد‌و خامەنەئی هەمان خەون دەبینن.

له‌دوای شۆڕشی ئێرانی ساڵی ١٩٧٩ ئێران بووە بە دەوڵەتێکی دینی‌و بەناوی شیعەکانی دونیاوە قسەدەکات. لەمڕووەوە وەکچۆن ئیسرائیل خۆی وەک دەوڵەتی جولەکەکانی دونیا نیشانئەدات، ئێرانیش خۆی وەک دەوڵەتی هەموو شیعەیەک نمایشدەکات، یان لانیکەم هەوڵئەدات ئەم وێنەیە بەخۆیبدات. شۆڕشی ئێرانی دۆخێکی نوێی بۆ هێزە دینییەکانی ناوچەکە بەگشتی‌و بۆ شیعەکان بەتایبەتی دروستکرد. لەدوای ئەم شۆڕشەوە بەشێکی زۆری شیعەکانی ناوچەکە هەستیان بە هێز‌و گوڕێکی تازە دەکرد‌و زیاتر له‌جاران کەوتنە داواکردنی مافە سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و دینی‌و فەرهەنگییەکانیان. لەهەندێک شوێنیشدا سڵیان لەوەنەکردەوە، بەهاریکاری ئێران، پەلاماری چەکبدەن‌و داوای روخانی رژێمەکانی ناوچەکە بکەن. ئەم دۆخە له‌سەرەتای هەشتاکانەوە پرۆسەی بە سیاسیکردنی شیعیزمی لەسەرجەمی ناوچەکەدا چالاککرد‌و چەندان گروپی شیعی چەکدار له‌عێراق‌و لوبنان‌و سعودیە‌و بەحرێن-دا دروستبوون. ئەمڕۆش شیعەکان له‌عێراقدا بەشێکی زۆری دەسەڵاتی ئەو وڵاتەیان بەدەستەوەیە‌و له‌لوبناندا ژمارەیەکی بەهێزن‌و له‌بەحرێنیشدا هەڕەشەیەکی گەورەن بۆسەر ئەو سیستمە پاشایه‌تییە سونییە کەمینەییەی لەسەرکارە، له‌سعودیەشدا هێزێکی ناڕازین، ئەمە جگە له‌هێزی شیعەکانی ئەفغانستان‌و پاکستان‌و شوێنەکانی تری ناوچەکە. ئێرانی ئەمڕۆ، بەپشتبەستن بە ژمارە‌و توانای هێزە شیعییەکان لەناوچەکەدا، خەون‌و پرۆژەی ئەوەی هەیە ببێت بە یەکێک له‌زلهێزە گەورەکانی ناوچەکە، ببێت بەیەکێک لەو گەمەکەرە سیاسییانەی ناوچەکە ناچاربکات گوێ له‌خواست‌و ویست‌و چاوەڕوانیەکانی بگرن. ئەوەشی رۆڵی ئێران له‌ناوچەکەدا چالاک‌و کاریگەردەکات ئەو ناکۆکییە سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و سەربازییە گەورەیەیە کە لەنێوان شیعە‌و سوننە له‌ناوچەکەدا دروستبووە.

ململانێی شیعە‌و سوننە

ژمارەی شیعە له‌دونیادا لەنێوان ١٣٠ تا ١٩٥ ملیۆنە، ئەمەش رێژەی ١٠ تا ١٥ لەسەدی رێژەی سەرجەمی مسوڵمانانە له‌دونیادا کە بەسەریەکەوە نزیکەی ملیارێک‌و سێ سەد ملیۆنە. چڕی ئامادەگی شیعەکان لەناوچە جیاوازەکانی دونیادا جیاوازە. لەو شوێنەدا کە بە ناوجەرگەی دونیای ئیسلامی دادەنرێت، واتە لەو رووبەرەدا کە دەکەوێتە نێوان لوبنان‌و پاکستانەوە، ژمارەی شیعە‌و سوننە لەیەک نزیکن، بەڵام لەناوچەی کەنداوی عەرەبی یان فارسیدا رێژەی شیعە ٨٠ لەسەدی رێژەی دانیشتوانە. له‌سێ وڵاتی ئەم ناوچەیەدا، له‌عێراق، لوبنان‌و بەحرێن-دا، شیعە زۆرینەی دانیشتوان پێکدەهێنن، له‌سعودیە‌و سوریا‌و وڵاتانی تری کەنداودا کەمایەتییەکی گەورەی شیعە هەن. ئەمانە هەموویان هێزی گرنگن‌و ناکرێت له‌حیساباتی سیاسیدا لەئاستی ناوچەکەدا حیسابیان بۆنەکرێت. ئەم ژمارە زۆرەی شیعە لەناوچەی کەنداودا وادەکات شیعەکانی ئەم ناوچەیە خاوەنی هێز‌و توانایەکی گەورەبن‌و بەشێکی سەرەکیبن لەهەر هاوکێشەیەکی سیاسی لەم ناوچەیەدا دروستببێت.(١) لەپاڵ بەهێزبوونی ململانێی تائفیی‌و مەزهەبی لەناوچەکەدا، ئێران وەک دەوڵەتێکی شیعی، بووه‌تە خاوەنی قوڵاییەکی مرۆیی‌و ستراتیژی گەورە.

ململانێی نێوان شیعە‌و سوننە ململانێیەکی دێرینە‌و رەگەکانی دەگەڕێتەوە بۆ سەرەتاکانی ئیسلام خۆی. ئەم ململانێیە گەرچی له‌دەرەوەڕا وەک ململانێ لەسەر مسوڵمانبوون‌و ئیمانداری راستەقینە دەردەکەوێت، له‌قوڵاییدا ململانێیەکی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و ئەتنییە. ململانێیەکە لەسەر ئەوەی کێ دەسەڵاتی دینی‌و دونیایی بەدەستەوەبێت‌و کێ مافی ئەوەی هەبێت پێناسی ئەوەبکات ئیسلامی راستەقینە کامه‌یە، هتد…. لەمێژووی ئیسلامدا ململانێی نێوان شیعە‌و سوننە بە قازانجی سوننە کۆتاییهات. لەبەرئەوە لەدوای کوشتنی ئیمام حوسەینی کوڕی ئیمامی عەلی-یەوە، شیعەکان، هەوڵیاندا بێدەنگیی هەڵبژێرن‌و پشتبکەنە دەسەڵاتی دونیایی‌و هەموو دەسەڵاتێکی سیاسی وەک دەسەڵاتێکی گوناهبار‌و ناڕەوا ببینن‌و ئامادەنەبن بەشداربن تیایدا. بەحوکمی ئەوەش له‌ناو ئیسلامدا کەمینە بوون، هەوڵی سەرەکییان بۆئەوەبووە لەناونەچن. ئەمە وایکرد ستراتیژیەتی سەرەکی شیعەکان بریتیبێت له‌دوورکەوتنەوە‌و خۆپاراستن له‌ململانێ سیاسییەکان لەسەر دەسەڵات‌و خۆخەرییکردن بە مەسەله ‌دینی‌و مەزهەبی‌و فەرهەنگییەکانەوە. ئەم ململانێیە وایکردووە تا ئەمڕۆش له‌دونیای ئیسلامی سوننیدا بەچاوێکی هێجگار نزم‌و دوژمنکارانەوە تەماشای شیعەکان دەکرێت، له‌پاکستان پێیاندەگوترێت “مێشولە”‌و له‌سعودیە وەک کافر وێنادەکرێن‌و لەزۆر شوێنی تردا تەوقەکردن لەگەڵیاندا وەک کارێکی گڵاو دادەنرێت. لەهیچشوێنێکی دونیای سوننیدا شیعەکان وەک هاووڵاتی‌و هاونیشتیمانی یەکسان‌و خاوەن ماف وێنا‌و مامەڵەناکرێن. لەمێژووی هاوچەرخدا ئێران یەکەم دەوڵەتی دینی شیعەیە‌و بوونی شیعیزم خۆشی بە “ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسی” شۆڕشگێڕ لەسەرەتای سەدەی بیستەوە دەستپێدەکات‌و لەسەردەستی خومەینی-دا بەتەواوی بەرجەستەدەبێت.(٢)

له‌دونیای نوێدا خومەینی یەکەمین پیاوی ئاینی شیعییە کە تێزەی “دەسەڵاتی فەقیە” بەبەرفراوانی تیوریزەدەکات‌و داوای ئەوەدەکات پیاوانی دین ببنە دەسەڵاتدارنی سیاسی. ئەگەرچی تا ئێستاش بڕێک له‌ئایەتوڵا گەورەکانی شیعە ئەم دیدەی خومەینی-یان بۆ رۆڵی پیاوانی دین قبووڵ نییە، لەوانە سیستانی له‌عێراقدا، بەڵام ئەم دیدەی خومەینی لەمڕۆدا دیدی باڵادەستە لەناو هێزە شیعە سیاسییەکاندا‌و بەشێکە لەو دۆخی گەشەکردن‌و بەهێزبوونە سیاسییەی شیعیزم له‌ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەخۆیەوە بینیوە. ئەم بەسیاسیبوونە نوێیەی شیعیزم ململانێی نێوان شیعە‌و سوننەی له‌ناوچەکەدا کردووە بەیەکێک له‌ململانێ گەورەکان‌و هەندێک کەس قسە له‌دروستبوونی رۆژهەڵاتی ناوه‌ڕاستێکی نوێ دەکەن کە شوناسی شیعیزم رۆڵێکی گرنگ‌و سەرەکی تێدادەبینێت.(٣)

بە کورتی ململانێی نێوان شیعە‌و سوننە گەرچی وەک ململانێیەکی تائیفی دینی دێرین دەردەکەوێت‌و وانیشانئەدرێت وەک ئەوەی دووبارەکردنەوەی ململانێکانی رابردووی ئیسلام بێت، بەڵام له‌ڕاستیدا ئەم ململانێیە لەمڕۆدا ململانێیەکی نوێیە‌و تێکەڵێکی ئاڵۆز له‌ناسیۆنالیزم‌و پێداگرتن لەسەر شوناسی ئەتنی‌و ناوچەیی‌و حیساباتی جیۆپۆلەتیکی‌و هەیمەنی سیاسی‌و پرۆژەی جیهانی لەناوچەکەدا، بەڕێوەیدەبات. وەک نووسەرێک دەڵێت ئەم ململانێییە لەیەککاتدا “هەم ململانێیەکی زۆر زۆر کۆنە، هەم ململانێییەکی زۆر زۆر تازەیە”.(٤)

ئێرانی دوای کەوتنی سەدام

بەر له‌هێرشی ئەمه‌ریکا بۆسەر عێراق‌و بەر لەڕوخاندنی رژێمەکەی سەدام حوسەین، ئێران بە کۆمەڵێک دەوڵەتی سوننی ناحەز چواردەوری گیرابوو، له‌دیوی رۆژهەڵاتییەوە پاکستان‌و تاڵەبان، دوو دەوڵەت کە سەلەفیەتی دینی دژ بە شیعە تیایاندا هێجگار بەهێزبون‌و له‌ڕۆژئاواشییەوە عێراقی سەدام حوسەین هەبوو، کە ئەمیش تێکەڵێکبوو له‌دەسەڵاتێکی خێڵەکی سوننی‌و ناسیۆنالیستی عەرەبی، بەڵام له‌دونیای دوای ١١ی سێپتێمبەردا، بەتایبەتی دوای روخاندنی دەوڵەتەکەی تاڵەبان له‌ئەفغانستان‌و خستنی رژێمەکەی سەدام حوسەین له‌عێراقدا، ژینگەیەکی نوێ دروستبوو تیایدا ئێران لەو دوو دوژمنە گەورە‌و سەرەکییەی خۆی رزگاریبوو، نەک هەر ئەوە، بەڵکو ئەو هێزانەی کە دۆستی ئێرانن بوون بە دەسەڵاتدار یان بەبەشێکی هێجگار گرنگی دەسەڵات لەو دوو وڵاتەدا. ئەم ژینگە نوێیە خەونی بە زلهێزبوونی ئێرانی لەناوچەکەدا گەورەترکرد. هەوڵدانی ئێران خۆشی بۆدروستکردنی بۆمبایەکی ئەتۆمی هەم دەربڕی ئەم خەونەیە‌و هەم بەشێکە لەو خەونە. ئەمە جگە لەو راستییەی کە یەکێک له‌وڵاتە سونییە ناحەزەکانی ئێران، مەبەستم پاکستانە، خاوەنی بۆمبای ئەتۆمییە. زانایەکی سیاسی شارەزا له‌کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست له‌باسی پاکستاندا دەڵێت کاتێک سەرۆکی پاکستان (زولفەقار عەلی بۆتۆ)، بۆمبا ئەتۆمییەکەی پاکستانی دروستکرد ناوی نا “بۆمبای ئیسلامی”، ئەم بۆمبایەش بۆمبایەک بوو دژ بە “بۆمبای هیندوس”ی له‌هیندستاندا، بەڵام ئەم “بۆمبا ئیسلامی”یە له‌ساڵانی نەوەدا‌و بەدروستبوونی بەرەیەکی سیاسی لەنێوان “سعودییە‌و پاکستان‌و تاڵەبان”دا‌و بە قووڵبوونەوەی ململانێی نێوان سوننە‌و شیعە لەناوچەکەدا، له‌بۆمبایەکی ئیسلامییەوه‌ گۆڕا بۆ “بۆمبایەکی سوننی”.(٥) یەکێک له‌دوژمن‌و ناحەزە سەرەکییەکانی ئەم بەرە تازەیە ئێران‌و دەسەڵاتی شیعەیە لەناوچەکەدا. ئەم گۆڕانە له‌تەره‌فگیرییە تازەکانی ناوچەکەدا ئێرانی بەشێوەیەکی قووڵ ترساندووە. بیرکردنەوەی ئێران له‌دروستکردنی بۆمبای ئەتۆمی، وەک ئەو نووسەرە دەڵێت، پەیوەندی بە ترسی ئێرانەوە لەم بەرە سونییە بەهێزە هەیە.(٦) نەک بۆ نموونە له‌ترس له‌ئیسرائیل یان له‌دوژمنایەتیکردنی ئیسرائیلەوە. بۆمبای ئەتۆمی ئێرانی لەناوچەکەدا، گەر دروستبێت، بۆمبایەکی ئیسلامی نابێت، بەڵکو “بۆمبایەکی شیعی” دەبێت.

بێگومان هێزی ئێران لەناوچەکەدا تەنها پابەستی هەوڵدانی دروستکردنی بۆمبایەکی ئەتۆمی نییە، روخاندنی رژێمەکەی سەدام حوسەین نەک تەنها کۆتایی بە دەسەڵاتی یەکێک له‌دوژمنە دینی‌و نەتەوەییەکانی ئێران هێنا، بەڵکو ئەو هێزە شیعییانەی گەیاندە دەسەڵات کە دۆستی نزیکی ئێرانن. ئەمڕۆ قوڵایی کاریگەرییەکانی ئێران لەسەر ناوچەکە بەگشتی‌و لەسەر عێراق بەتایبەتی له‌مێژووی خۆیدا بێوێنەیە. ئێران ئەمڕۆ دەستی لەناو بڕیارە گەورە‌و گرنگەکانی حکومەتی عێراقیدایە. بەشێوەیەکی گشتی ئێران له‌عێراقدا سێ مەبەستی سەرەکی هەیە. یەکەمیان رێگرتن لەوەی سوننەی عەرەب لەژێر هەرناوێکدابێت جارێکیتر دەسەڵات بگرنەوەدەست. دووهەم کردنی عێراق بە رێگایەک بۆ گەیشتن بە سوریا‌و لوبنان‌و شیعەکانی سعودیە‌و کوەیت، سێهەم رێگرتن له‌دروستبوونی دەوڵەتێکی کوردی‌و هەوڵدان بۆ رێگرتن له‌گەڵاڵەبوونی پرۆژەیەکی لەوبابەتە. بەشیعەکردنی دەسەڵات له‌عێراقدا یەکێکە له‌ستراتیژە هەرەسەرەکییەکانی ئێران بۆ پیادەکردنی ئەم پلانە سێ مەبەستە.

جگە لەمانە ئێران ئەمڕۆ کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر حوکمەتەکەی بەشار ئەل ئەسەد هەیە، لەڕێگای حیزبوڵای لوبنانییەوە گەمەکەرێکی گەورەیە له‌سیاسەتی لوبنانیدا، له‌ڕێگای حەماسی فەلەستینییەوە ژمارەیەکی گرنگە له‌ململانێی نێوان فەلەستینی‌و ئیسلائیلییەکاندا، لەڕێگای ئەو کەمایەتییە شیعییانەی کەنداوەوە کاریگەری بەرچاوی لەسەر سیاسەتی بەشێکی زۆر له‌کۆمەڵگا‌و دەوڵەتەکانی کەنداو هەیە. بەکورتی ئێران ئەمڕۆ بە هەزاران هەزار چەکداری ئایدیۆلۆژی‌و هاومەزهەبی لەناوچەکەدا هەیە، له‌لوبناندا ئامادەگی حیزبوڵای لوبنانی بۆ گوێگرتن له‌ئێران جیاوازییەکی ئەوتۆی نییە لەگەڵ ئامادەگی سوپای پاسدارانی ئێران خۆیدا، ئەمە جگە له‌هێزی فەیلەقی بەدر‌و جەیشی مەهدی‌و هێزە چەکدارییەکانی تری شیعە عێراقدا، هەروەها بێجگە له‌هێزی “سوپای موحەمەد” له‌پاکستاندا کە هێزێکی زۆرنزیکە له‌ئێرانەوە. زۆربەی هەرەزۆری ئەم هێزە شیعییە چەکدارانە لەناوچەکەدا له‌ئێراندا رێکخراون‌و مەشقیان پێکراوە‌و کۆمەکی مادی کراون.(٧) بەکورتی دۆستەکانی ئێران لەمڕۆدا بریتین له‌شیعەی عێراق، سوریای حافز ئەسەد، حیزبوڵای لوبنانی، کەمایەتییە شیعەکانی کەنداو‌و شیعەکانی ئاسیای دوور. لەئاستی جیهانیشدا چین‌و روسیا‌و تەنانەت ئەوروپاش ئەو پەیوەندییە دوژمنکارانەیان بەرامبەر بە ئێران نییە کە ئەمه‌ریکییەکان هەیانە.

ئێران‌و هێزی نەرم

لەپاڵ ئەو توانا مرۆیی‌و سەربازییانەدا ئێران لەناوچەکەدا هەیەتی، ئەم وڵاتە خاوەنی “هێزێکی نەرم”ی گەورەشە. مۆسیقای ئێرانی مێژوویەکی درێژی بڵاوبوونەوەی لەناوچەکەدا هەیە، ئەدەب‌و هونەری سینەمای ئێرانیش له‌دوو دەیەی رابروودا بەناوچەکەدا‌و بە بەشێکی گەورەی دونیادا بڵاوبۆتەوە، بەڵام لەهەموو ئەمانە گرنگتر پەیوەندییە مەزهەبی‌و دینییه‌کانی ئێرانە له‌ناوچەکەدا. شاری قوم، بۆ نموونە، شارێک نییە کە تەنها دینی تیادا بەرهەمدێت بۆ ئێران خۆی، کە شیعیزم تیایدا خۆی تازەدەکاتەوە، بەڵکو شوێنێکە دین هەناردەی دەرەوە دەکات، بۆ پاکستان‌و ئەفغانستان، بۆ وڵاتانی کەنداو، بۆ کەمایەتییە شیعییەکانی ناوچەکە، بۆ عێراق هتد… وەک شارەزایەکی ئەم بوارە دەڵێت قوم ئەمڕۆ شوێنی نزیکەی ٣٠٠ قوتابخانە‌و پەیمانگای دینییە‌و بەردەوام زیاد له‌پەنجا هەزار خوێندکاری دینی لەشارەکەدا هەن کە له‌شوێنی جیاوازەوە هاتوون، شەش هەزاریان له‌پاکستانەوە هاتوون. هاوکات لەو شارەدا چەندان قوتابخانە‌و بنکەی دینی هەن بۆ ئافرەتان، ئەمانە کاریان ئەوەیە پرنسیپەکانی شیعیزم‌و مێژووی ئیسلام بە خانمان بڵێن. بڕێکی زۆر له‌قوتابیانی ئەم فێرگە دینییانە له‌دونیای عەرەبەوە هاتوون، ئەمانە له‌قومدا دەرسدادەرێن‌و دەڕۆنەوە بۆئەوەی گەنجانی شیعەی وڵاتانی دەوروبەر‌و سەرکردە دینییە گەنجەکانی نەوەی نوێی شیعە له‌ناوچەکەدا، دەرسدادەن.(٨) بەکورتی ئەم فێرگە دینییانە رۆڵێکی ئایدۆلۆژی گرنگ دەبینن له‌بەرگریکردندا له‌شیعیزمی دینی‌و سیاسی. جگە له‌دین ئێران لەڕێگای چەندان رێکخراوی خێرخوازی حکومی‌و ناحکومییەوە لەناوچەکەدا ئامادەیە‌و ئەم رێکخراوانەش سەرچاوەیەکی تری هێزی نەرمی ئێرانن لەناوچەکەدا. ئەمە جگە لەبوونی چەندان کەناڵی تەلەفیزۆنی ئێرانی یان لەلایەن ئێرانەوە ئاراستەکراو، وەک کەناڵی عالەم‌و کەناڵی ئەل مەناری حیزبوڵا له‌لوبنان، ئەمانەش سەرچاوەیەکی تری دەسەڵاتی ئێرانە لەناوچەکەدا.

بەڵام مەرجنییە ئەم هێزە نەرمەی ئێران هەمیشە ئامانجی خۆی بپێکێت. بۆ نموونە جیاوازی سەرەکی هێزی نەرمی ئێران له‌هێزی نەرمی تورکیا لەوەدایە ئەوەی ئێران ئاکارێکی دینی بەهێزی هەیە، لەکاتێکدا ئەوەی تورکیا ئاکارێکی عەلمانی هەیە. بەحوکمی ئەوەی خەڵکی ناوچەکە لەهەموو ئاراستەیەکەوە بە دین، بە حیجاب‌و ریش، بە گریان‌و قوڕپێوانی دینی، بە گەورەکردن‌و قووڵکردنەوەی هەستکردن بە گوناهباری، گەمارۆدراون، بۆیە خەڵک بۆ هەڵاتن لەو دونیا رەشپۆشە، بەدەم ئەو دونیا رەنگاوڕەنگەوە دەچن کە هێزی نەرمی تورکیا پێشنیاریدەکات. سینەما‌و مۆسیقا‌و زنجیرە تەلەفیزۆنییە تورکییەکان دونیایەکی سادەی پڕ رەنگ‌و نەرمی‌و قەشەنگیی نمایشدەکەن، تەواو ناکۆک بەو دونیا تاریکە دینییەی هێزی نەرمی ئێران بەناوچەکەدا بڵاویدەکاتەوە.

رێگرەکانی بەردەم پرۆژەی ئێرانی

ئەگەرچی ئێران خاوەنی هێزێکی تایبەتە لەناوچەکەدا‌و ئەو گۆڕانکارییانەی له‌دونیای دوای ١١ی سێپتێمبەردا روویانداوە تا ئێستاش له‌قازانجی ئێراندان، بەڵام ئەمە مانای ئەوە نییە پرۆژەی ئێرانی لەناوچەکەدا رووبەڕووی کۆمەڵێک رێگر‌و تەحەدای گەورە نەتەقیوەتەوە. رێگرەکانی بەردەم پرۆژەی ئێرانی له‌ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زۆرن، هەندێکیان رێگری ناوەکین‌و پەیوەندییان بە کۆمەڵگای ئێرانی خۆیەوە هەیە، هەندێکی تریان رێگری ناوچەیین‌و پەیوەندییان بە پەیوەندی ئێران بە وڵاتانی ناوچەکەوە هەیە‌و ئەوانیتریشیان رێگری جیهانین‌و پەیوەندییان بەتایبەتی بە پەیوەندی نێوان ئێران‌و ئەمه‌ریکاوە هەیە.

کۆمەڵگای ئێرانی وەک رێگر

زانای سیاسی ئێرانی، موجابەت مەهداوی مێژووی کۆمەڵگای ئێرانیی دوای شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩ بەسەر چوار قۆناغدا دابەشدەکات.(٩) قۆناغی یەکەمیان بە “قۆناغی شۆڕشگێڕی” ناودەبات‌و له‌ساڵی ١٩٧٩وە بۆ ١٩٨٩ دەخایەنێت. ئەمە قۆناغی بەرپاکردنی شۆڕشی ئێرانی‌و دامەزراندنی دەوڵەتی دینییە له‌ئێراندا بەسەرۆکایەتی خومەینی، وەکچۆن قۆناغی جەنگ‌و پێکدادانە ناوەکی‌و دەرەکییە خوێناوییەکانی ئەو وڵاتەیە. قۆناعی دووهەم قۆناغی ١٩٨٩-١٩٩٧، ئەم قۆناغە “قۆناغی بونیادنانەوە”ی دونیای وێرانبووی دوای جەنگە، هەروەها قۆناغی دروستبوونی نوخبەیەکی سیاسی‌و ئابوری نوێیە له‌وڵاتەکدا، لەژێر دەسەڵاتی هاشمی رەفسەنجانیدا. قۆناغی سێهەم، قۆناغی ساڵانی ١٩٩٧-٢٠٠٥ ، “قۆناغی چاکسازی”یە، تیایدا رووبەرێکی گەورەتر بۆ ئازادی رادەربڕین‌و ئازادی نووسین‌و ئازادی رێکخراوەیی، لەسێبەری حوکمڕانی محەمەد خاتەمیدا دروستدەبێت. قۆناغی چوارەمیش قۆناغی ئێرانی ئەمڕۆکەی ئەحمەدی نەژادە، “قۆناغی پۆپۆلیسم”، تیایدا پاشەکشێیەکی بەرچاو بەدیدەکرێت لەهەموو ئاستەکانی ژیانی سیاسی‌و فەرهەنگی‌و کۆمەڵایەتیدا، رووبەری ئازادی‌و کرانەوە‌و دیالۆگ بەڕادەیەکی ترسناک بچووککراوەتەوە‌و وڵاتەکە نووقمی ناو پرۆسەیەکی بەرفراوانی بەسەربازیکردنێکی ژیانی کۆمەڵایه‌تی‌و ئابوری بووە. بڕی فشار‌و پەلامار‌و هەوڵی بێدەنگکردنی کۆمەڵگای ئێرانی له‌ئاستێکی زۆر بەهێزدایە.

لەهەموو ئەو قۆناغانەدا کۆمەڵگای ئێرانی کێشەی گەورەی لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئێرانیدا هەبووە. رەنگە گەورەترین هێمایەک کۆمەڵگای ئێرانی بۆ رەفزکردنی دەسەڵاتدارانی ئێرانی له‌دوای شۆڕشی ئێرانییەوە نیشاندابێت، هەڵبژاردنی محەمەد خاتەمی بێت له‌ساڵی ١٩٩٧دا. لەو هەڵبژاردنەدا خاتەمی زیاد له‌٧٠ لەسەدی دەنگەکانی بردەوە‌و دژ بە ویستی بازنە سەرەکییەکانی دەسەڵات‌و هێزە کۆنەپارێزەکان بوو بە سەرۆکی ئێران. لەگەڵ هەموو کەموکوڕی‌و کورتهێنانەکانی ئەزموونی خاتەمیدا، ئەم ئەزموونە بە بەراورد بەوانەی پێش‌و دوای خۆی، کراوەتر‌و دیموکراسیتر‌و لیبرالتر بوو، پەراوێزی گرنگی بۆ ئازادی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و کولتوری کردەوە‌و پێشنیاری ئەوەشی دەکرد کە دەشێت خوێندنەوەیەکی تر بۆ ئیسلام ئەنجامبدرێت کە بکرێت لەگەڵ بەها لیبرال‌و دیموکراسییەکاندا بگونجێت.(١٠) ئەگەرچی خاتەمی چوار ساڵ دواتر‌و له‌دەورەی دووهەمی هەڵبژرادنەکەیەدا بە رێژەیەکی زیاتری دەنگ، ٧٧ لەسەدی دەنگەکان، سەرلەنوێ بە سەرۆکی ئەو وڵاتە هەڵبژێردرایەوە، بەڵام نەیتوانی ئەو دەزگا‌و بونیاد‌و کۆڵەکە سەرەکییەکانەی دەسەڵات بگۆڕێت کە کۆی سیستمە سیاسییە دینییەکەی لەسەر دروستکراوە. کەوتنی خاتەمی‌و هاتنی ئەحمەدی نەژاد مانای گەڕانەوەبوو بۆ هەموو بەها کۆنەپارێز‌و داخراو‌و نادیموکراسەکانی شۆڕشی ئیسلامی. ئەوەی خاتەمی لەماوەی هەشت ساڵی سەرۆکایەتیدا دروستیکردبوو ئەحمەدی نەژاد له‌دەورەی یەکەمی هەڵبژاردنەکەیدا وێرانیکرد. ئەم پیاوە کۆنزەرڤاتیڤ‌و کورتبینە، زۆربەی رۆژنامە لیبرال‌و رەخنەییەکانی داخست، یان فشارێکی گەورەی خستەسەریان، دەستیکرد بە “پاکسازیکردن” له‌زانکۆکاندا، ژمارەیەکی زۆری ئەو دەنگە رەخنەیی‌و چاکسازیخوازانەی ئێرانی گرت‌و راونا‌و کوشت کە داوای گۆڕانکارییان دەکرد، بەئاشکرا گاڵتەی بە مافەکانی مرۆڤ دەکرد، لەناوچە کوردییەکاندا ژمارەیەکی زۆری چالاکەوانی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی گرت‌و کوشت. بەکورتی هاتنی ئەحمەدی نەژاد بزوتنەوەی گۆڕانخواز‌و چاکسازیخوازی وڵاتەکەی گەڕاندەوە بۆ قۆناغی بەر له‌هاتنی خاتەمی.(١١)

ئەحمەدی نەژاد تەنها دەستێکی شێوێنەرانەی بەناو ژیان‌و خواستی چاکسازی سیاسی له‌وڵاتەکەدا نەهێنا، بەڵکو هەمان دەستیشی بەناو ژیانی شەخسی‌و تاکەکەسی ئینسانی ئێرانیدا هێنا. لەسەردەمی ئەم پیاوەدا سێنتەرەکانی ئینتەرنێت، شوێنی یەکتربینینی گەنجان، بەتایبەتی شوێنی یەکتربینینی کوڕان‌و کچان، خرانە ژێر فشار‌و سانسۆر‌و چاودێرییەکی توندتر‌و فراوانترەوە. لەبەرامبەر ئافرەتاندا سیاسەتێکی کۆنەپارێزتر‌و خنکێنەرتری پیادەکرد، لەوانەش سەپاندنی حیجابێکی “ئیسلامیتر”‌و “ئەستورتر”، بەهێزکردنی زیاتری “پۆلیسی ئەخلاق”. هاوکات داخستن‌و زەحمەتکردن‌و بەمەحاڵکردنی کاری بەشێکی زۆری ئەو ئۆرگان‌و رێکخراوانەی بەرگرییان له‌مافی ژن‌و زیادکردنی پانتایی ئازادییە تاکەکەسییەکان دەکرد.(١٢) ئەمە جگە له‌زیادکردنی بڕی چەوساندنەوەی کەمایەتییە دینی‌و ئەتنییەکانی ناو ئێران، لەوانەش کوردەکانی ئەو وڵاتە.

بوونی ئەحمەدی نەژاد بە سەرکۆماری جمهوری ئیسلامی ئێران هاوکاتبوو بە دروستبوونی بزوتنەویەکی ناڕەزایی گەورە له‌ئێراندا، ٢٠٠٩ ساڵی دروستبوونی ئۆپۆزسیۆنێکی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی گرنگبوو کە بەشە جیاوازەکانی لەژێر ناونیشانی “بزوتنەوەی سەوز”دا کۆبوونەوە. ململانێی ئەم بزوتنەوەیە لەگەڵ دەسەڵاتدارێتییەکه‌ی ئەحمەدی نەژاد-دا لەدوای هەڵبژاردنەکانی ساڵی ٢٠٠٩ بەتەواوی تەقییەوە. هێشتا ٢٤ سەعات بەسەر داخستنی سندوقەکانی هەڵبژاردندا تێنەپەڕیبوو، حکومەتی ئێران ئاشکرایکرد کە ٤٠ ملیۆن دەنگیان جیاکردۆتەوە‌و رێژەی ٦٢ لەسەدی ئەو دەنگانەش بەر ئەحمەدی نەژاد کەوتووە، ئیتر دوای ئەمە سەدان هەزار، بگرە ملیۆنان ئینسان رژانە سەرشەقامەکان‌و حوکمەتی ئێرانیان بە تەزویرکردنێکی بێوێنە‌و خراپبەکارهێنانی دەسەڵات تاوانبارکرد. دروشمی “کوا دەنگەکه‌م”، ئەو دروشمە سەرەکییە بوو کە خەڵک له‌خۆپیشاندانە گەورەکاندا هەڵیانگرتبوو. ئەم خۆپیشاندانە کە سەرەتا وەک کاردانەوە بەڕووی تەزویرکردنی هەڵبژاردنەکاندا دەستیپێکرد، له‌هەفتە‌و مانگەکانی دواتردا گۆڕا بۆ داواکاردنی روخاندنی حکومەتە دینییەکەی ئێران‌و کۆتاییهێنان بەو سیستمە سیاسییەی لەدوای شۆڕشی ئێرانییەوە دروستکراوە‌و بەسەر کۆمەڵگای ئێرانیدا سەپێنراوە. خۆپیشاندانەکانی مانگی شەش‌و مانگەکانی دواتری ساڵی ٢٠٠٩، کە دوو ساڵ بەر له‌بەهاری عەرەبی دروستبوو، کەش‌و هەوایەکی شۆڕشگێڕانە‌و گۆڕانخوازی له‌وڵاتەکەدا دروستکرد.

هەم بەشێکی زۆری کۆمەڵگای ئێرانی‌و هەم دونیای دەرەوە چاوەڕوانی گۆڕانی گەورەبوون، بەڵام رژێمەکەی ئەحمەدی نەژاد لەڕێگای بەکارهێنانێکی گەورە‌و بەرفراوانی توندوتیژییەوە توانی کۆتایی بە خۆپیشاندانەکان بهێنێت‌و خەڵک ناچار بە بێدەنگی بکەن.(١٣) سەپاندنی ئەم بێدەنگییە تا ئەمڕۆ درێژەی هەیە‌و بۆ درێژەدانیش بەم بێدەنگییە ژیانی سیاسی‌و کۆمەڵایەتی ئەو وڵاتە بەڕادەیەکی گەورە بەسەربازیکراوە. یەکێک له‌ڕێگرە گەورەکانی بەردەم پیادەکردنی پرۆژەی ئێران بۆ ناوچەکە، ئەم دوژمنایەتییە ناوەکییەیە لەنێوان کۆمەڵگای ئێرانی‌و دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتەدا دروستبووە. ئەم کۆمەڵگایە داواکاری‌و خواستێکی هەیە تەواو ناکۆک بەوەی دەسەڵاتدارانی وڵاتەکە هەیانە.

ناکۆکی لەگەڵ دراوسێکاندا

ترسی وڵاتانی ناوچەکە له‌ئێران ترسێکی گەورەیە، بەتایبەتی ترسی سعودیە‌و وڵاتانی کەنداو‌و ترسی ئیسرائیل. بوونی ئێران بە هێزێکی خاوەن بۆمبای ئەتۆمی هەڕەشەیەکی گەورەیە لەسەر ئەو وڵاتانە‌و لەسەر ئاسایش‌و هاوکێشەی هێز‌و دەسەڵات لەناوچەکەدا. بۆیە یەکێک له‌کۆڵەکە سەرەکییەکانی سیاسەتی دەوڵەتانی ئەو ناوچەیە، ئیدی له‌دراوسێکانی ئێرانەوە بیگرە، تا ئەو وڵاتانەی تر کە ”بۆمبا شیعی“یەکەی ئێران وەک هەڕه‌شە بۆسەر ئاسایشی نەتەوەییان دەبینن، هەوڵدانە بۆڕێگرتن له‌بەهێزبوونی ئەم وڵاتە‌و بوونی بە هێزێکی ئەتۆمی لەناوچەکەدا. ئەم رێگرییە بەشێکە له‌سیاسەتی تورکیا‌و ئەمه‌ریکا‌و سیاسەتی دەوڵەتانی ئەوروپاش. سەپاندنی ئابڵۆقەی ئابوریش بەسەر ئێراندا تەعبیر له‌ویستی کۆمەڵگای نێودەوڵەتی ئەکات بۆڕێگرتن لەوەی ئێران ببێت بە هێزێکی ئەتۆمی.

وەک پێشتریش ئاماژەم پێکرد دونیای دوای روخاندنی سەدام‌و تاڵەبان دونیایەکە تیایدا ئێران بەشێوەیەکی بەرچاو بەهێزبووە، عێراق له‌دوژمنێکی سەرسەختی ئێرانەوە تاڕادەیەکی زۆر گۆڕاوە بۆ دەسەڵاتدارێتییەکی شیعی دۆستی ئێران. ئەمە وایکردوە بەشێکی زۆری دەوڵەتانی ناوچەکە له‌بە ”عێراقیبوونی“ وڵاتەکانی تری ناوچەکە بترسن، بەتایبەتی ئەو وڵاتانەی کە هێزی شیعەی بەهێزیان تێدایە، وەک لوبنان‌و بەحرێن‌و تەنانەت سوریا. سەرجەمی وڵاتانی کەنداو، عێراقی ئەمڕۆ وەک بەشێک له‌ئێران وێنادەکەن. بۆیە بەهەرشێوەیەک بووە هەوڵئەدەن دەستبخەنە ناو ژیانی عێراقی ئەمڕۆوە. له‌ساڵانی رابردوودا فیداییە سونییەکانی ئەردەن‌و سعودیە‌و وڵاتانی کەنداو دەهاتن‌و خۆیان بە شوێن‌و کەس‌و دەزگا شیعییەکاندا دەتەقاندەوە. بەشێکی زۆری ئەو خوێنەی له‌ساڵانی رابردوودا له‌عێراقدا رژا، خوێنێکە دەست‌و پەنجەی وڵاتان‌و هێزە سونییەکانی دراوسێی عێراق لێیبەرپرسیارن. ئەم دۆخە تا ئەمڕۆش نەک چارەسەرنەکراوە، ئەوەی ئەمڕۆکە بڕ‌و رادەی توندوتیژی له‌عێراقدا کەمیکردوە کەمتر پەیوەندی بە دروستبوونی پەیوەندییەکی تەندروستەوە لەنێوان شیعە‌و سوننەی عێراق‌و شیعە‌و سوننەی ناوچەکەوە هەیە، بەڵکو پەیوەندی بە سەرکەوتنی شیعەکانەوە هەیە له‌دروستکردنی دەزگای مەحکەمی هەواڵگری‌و پۆلیس‌و سوپا‌و هێزی ترەوە بۆ دۆزینەوە‌و بەره‌نگاربوونەوەی ئەو توندوتیژییە.

ئێران‌و کورد

بەشێوەیەکی گشتی پەیوەندی نێوان ئێران‌و کورد پەیوەندییەکی نابەرابەر‌و پڕ فشار‌و توندوتیژی‌و کوشتن‌و بڕین‌و پەلاماردانە. کوردەکانی رۆژهەڵات ئەمڕۆ لەبەردەم هەڕەشە‌و پەلاماری سەربازی بەردەوامدان، رۆژانە خەڵکیان لێدەگیرێت‌و دەکوژرێت، نکوڵی له‌مافە سیاسی‌و کۆمەڵایەتی‌و فەرهەنگییەکانیان دەکرێت.

له‌پەیوەندیدا بە بەشەکانی تری کوردستانەوە، ئێران بە درێژایی بیست ساڵی رابردوو زۆر له‌نزیکەوە لەگەڵ دەوڵەتی عێراق‌و تورکیا‌و سوریادا کاریکردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی خواست‌و ویستی خەڵکی ئەو پارچانەی کوردستان. لەدوای کەوتنی رژێمەکەی سەدام‌و دروستبوونی هەرێمێکی نیمچە سەربەخۆ له‌باشوردا، ئێران ئەو هەرێمەی هەم وەک بازاڕێکی گرنگ بۆ ساغکردنەوەی کاڵاکانی بینیوە‌و مامەڵەکردووە، هەم وەک شوێنێک تیایدا کاریگەری گەورەی هەبێت‌و بەکاریبهێنێت بۆ بەهێزکردنی پێگەی خۆی له‌عێراقدا، هەروەها وەک شوێنێک تیایدا هێزە سیاسییەکانی کوردستانی خۆرهەڵاتی تێدا لاواز بکات. ئەگەر کاریگەری تورکیا لەسەر پارتی‌و له‌ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی پارتیدا گەورەبێت، ئەوا کاریگەری ئێران لەسەر یەکێتی‌و لەناوچەکانی ژێردەسەڵاتی یەکێتیدا گەورەیە. ئەگەر پارتی ئەمڕۆ له‌بەرەی تورکیا‌و سوننەی عەرەبی عێراقیدا خۆیببینێتەوە، ئەوا یەکێتی خۆی لەبەرەی ئێران‌و شیعەی عەرەبی عێراقدا دەبینێتەوە. ئەم دابەشبوونەی هێزەکانی هەرێم بەسەر ئەو دوو هێزە ئیقلیمیە گەورەیەدا نەک ئەگەری دروستکردنی دەوڵەتی کوردی له‌باشوردا بەهێزناکات، بەڵکو ئەگەری تەقینەوە‌و دابەشبوونی ناوەکی ناو هەرێم زیاتر‌و گەورەتردەکات.

سەرچاوەکان 1 

١- بڕوانە:

 Damla Aras and Mustafa Aydin, “Political Conditionality of Economic Relations between Paternalist States: Turkey>s Interaction with Iran, Iraq and Syria,” Arab Studies Quarterly, Winter/Spring, 2005, pp. 21-43.

٢-بۆ زانیاری زیاتر لەسەر پەیوەندییەکانی نێوان تورکیا‌و سوریا بڕوانە ئەم وتارە گرنگەی دەمله‌ئاراس:

Damla Aras. <Turkish-Syrian Relations Go Downhill The Syrian Uprising>, The Middle East Quarterly,Spring 2012, pp. 41-50.

٢- بڕوانە:

Damla Aras and Mustafa Aydin, “Political Conditionality of Economic Relations between Paternalist States: Turkey>s Interaction with Iran, Iraq and Syria,” Arab Studies Quarterly, Winter/Spring, 2005, pp. 21-43.

٣- بڕوانە سەرچاوەی دووهەم.

٤-بڕوانە:

ÖMER TAŞPINAR. <Neo-Ottomanism and Kemalist foreign policy>, Today>s Zaman,       22 September 2008.

هەروەها بڕوانە:

Omer Taspinar, “Turkey>s Middle East Policies: Between Neo-Ottomanism And Kemalism,” Carnegie Endowment for International Peace, Washington, D.C., Sept. 2008.

٥- بڕوانە هەمان سەرچاوەی پێشوو.

٦- بۆ وردەکاری ئەو ژمارە‌و زانیارییانە دەربارەی پەیوەندی نێوان تورکیا‌و وڵاتانی کەنداو بڕوانە:

Larrabee, F. Stephen. <Turkey and the Gulf Cooperation Council>. Turkish Studies, 12:4, 689-698.

٧- هەمان سەرچاوەی پێشوو.

٨- هەمان سەرچاوەی پێشو ل ٦٩٣.

٩- بڕوانە:

-Damla Aras. <Turkish-Syrian Relations Go Downhill The Syrian Uprising>, The Middle East Quarterly,Spring 2012, pp. 41-50.

١٠- بڕوانە:

Al-azm, Sadik J.>The “Turkish Model”: A View from damascus>. Turkish Studies, 12:4, 633-641.

١١- بڕوانە:

Barkey, Henri J. <Turkey and Iraq: The making of a partnership>. Turkish Studies, 12:4, p. 670.

١٢-هەمان سەرچاوەی پێشو ل ٦٦٣.

١٣- بۆ زانیاری زیاتر لەسەر ئەم بابەتە بڕوانە ئەم وتارە گرنگەی رۆبرت ئۆلسۆن:

Olson, Robert.>Turkish-Kurdish Relations: A Year of Significant Developments,>.

Insight Turkey, Vol. 10, No. 3 (2008), p, 24.

١٤- بڕوانە:

-Bengio, Ofra.>The “Kurish Spring” in Turkey and its Impact on Turkish Foreign Re

lations in the Middle East>. Turkish Studies, 12:4, p .

١٥- بڕوانە: هەمان سەرچاوەی پێشو ل ٦٣١.

١٦- هەمان سەرچاوەی پێشو ل.٦٢٣

١٧- هەمان سەرچاوەی پێشو ل٦٢٨-٦٢٧

سەرچاوەکان: 2

١-بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە:

Nasr, Vali (2006). The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future .New York, W. W. Norton.p. 34.

٢-بۆ سەرلەنوێ پێناسەکردنەوە‌و داڕشتنەوەی شیعیزم وەک ئایدیۆلۆژیایەکی شۆڕشگێڕ بڕوانە ئەم کتێبە گرنگەی حەمیدی عینایەت:

Enayat, Hamid. (2004). Modern Islamic political thought: the response of the Shī>ī and Sunnī Muslims to the twenthieth century. London ; New York, I.B. Tauris. p 180-188.

٣- بڕوانە سەرچاوەی یەکەم لەپەڕەکانی ٢١‌و ٢٢‌و ٢٣.

٤- بڕوانە هەمان سەرچاو ل ٢٠.

٥- هەمان سەرچاوە ل ٢٢٢

٦- هەمان سەرچاوە ل ٢٢٢

٧- هەمان سەرچاوە ل ٢٢٣

٨- هەمان سەرچاوە ل ٢١٧

٩- بڕوانە:

 Dries, Tim (2010). De groene beweging en haar strijd voor politieke en sociale hervormingen: een nieuwe revolutie voor Iran?. UGent. Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen. p. 15.

١٠- بڕوانە ئەم دوو سەرچاوەیە:

Ahmadi, S. (2010). Not their parents revolution. [29.03.2010, Le Monde Diplomatique:

http://www.wsws.org/articles/2010/feb2010/pers-f20.shtml].

Jafari, P. (2009). The Resilient Republic: can civil society bring change? Symposium

Facing the Future: 30 years of the Islamic Republic of Iran. Amsterdam: University of

Amsterdam

١١- بڕوانە:

Takeyh, R. (2007). Hidden Iran: Paradox and Power in the Islamic Republic. New York: Holt Paperbacks.

١٢: بڕوانە:

Hoodfar, S. en Sadr. (2009). Can women act as agents of a democratization of theocracy in Iran?. Genève: United Nations Research Institute For Social Development.

Siamdoust, N. (15.06.2009). Tehran>s Rallying Cry: “. [20.06.209, Time Magazine: http://www.time.com/time/world/article/0,8599,1904764,00.html?xid=rsstopstories].

١٣- بڕوانە:

 Dries, Tim (2010). De groene beweging en haar strijd voor politieke en sociale hervormingen: een nieuwe revolutie voor Iran?. UGent. Faculteit Politieke en Sociale Wetenschappen.

…

سه‌رچاوه‌ ماڵپه‌ڕی ئاوێنه‌

{jcomments off}