شانسى سەربەخۆیی باشوررى کوردستان, ع ـ شریف زادە

لە مانگى ژوئیەى ١٩٤٥ و لە کونفرانسى سانفرانسیسکو بەردى بناخەى رێکخراوى نەتەوە یەکگرتوەکان بە ئیمزاى ٥١ وەڵات دامەزرا. بە پێوەست بوونى وەڵاتى باشورى سوودان لە ساڵى ٢٠١١ لیستى ئەندامانى ئەم ڕێکخراوە بە ١٩٤ وەڵات و ١٢ ناوچەى سەربەخۆ گەیشت شەرایەتى نوى لە عیراق لە لاى چاۆدێرانى سیاسى کورد

ئەم پرسیارەى خولقاندوە کە ئایا کاتى ئەوە نەهاتوە کە بەشیک لە کورد و کوردستان ( باشورى کوردستان ) وەک ١٩٥مین وەڵات بە لیستى وەڵاتانى سەربەخۆ لە ڕێکخراوى نەتەوە یەک گرتوەکان ئیزافە بکریت ؟

دوا بە دواى ڕاگیاندڕاوى شەرى یەکەمى جیهانى ( نوامبرى ١٩١٤ ) بریتانیا لە چوارچیوەى پەیمانى سایکس پیکو و بە مەبەستى تواندنەوەى ئیمپراتورى عوسمانى هێرشى هینایە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەراست و دەستى بە سەر ٣ وەلایەتى ( موسڵ ، بەغداد و بەسرە ) دا گرت و تا ساڵى ١٩٢٠ ئەم ناوچانەى راست و خۆ ئیدارە دەکرد. بریتانیا بۆ ئاسانکارى ئیدارەى ئەو ٣ وەلایەتە مەلک فەیسەڵى لە شامەوە لە گەڵ ٤٦ وشتر و ١٦ ژن هینا و لە مانگى ئاۆگوستى ١٩٢١ کردى بە پاشاى عیراق. وەڵاتى نوى دروست بووى عیراق تا ساڵى ١٩٣٢ لە ژیر وەکالەت ( قیومیت ) ى بریتانیا دا بوو. لە ساڵى ١٩٥٨ ڕیژیمى پاشایی عیراق ( بنەماڵەى هاشمى ) بە وەسیلەى ئینقلاب ( کودەتاه ) بە ریبەرى عبالکریم قاسم رۆخا و لە بەین چوو. دەستەڵاتى سیاسى لە عیراق تا ساڵ ١٩٧٩ چەندین جار دەسا ودەس کرا ( عبدالسلام عارف ، عبالرحمن عارف و حسن البکر ). لە ساڵى ١٩٧٩ سەدام حوسین توانى دەستەڵاتى سیاسى و نیزامى لە عیراق بۆ خۆى قەبزە بکات و تا ساڵ ٢٠٠٣ وەک دیکتاتوریکى بى روحم  دریژەى بە دەستەڵاتى خۆى دا. 

پانایی خاکى  باشورى کوردستان نیزیک بە ٨٠٠٠٠ کیلومیترى چوارگوشەیە کە دەبیتە  ٤%١٨ کۆى خاکى عیراق و لە ٧٩ وەڵاتى سەربەخۆ که له ڕێکخراوى نەتەوەیەک گرتوەکان ناویان هەیە گەورەترە و هەر وا حەشیمەتى کورد لە عیراق  سەر بە پینج و نێو میلیون کەس ئەدات کە نیزیک بە %٢٠ لە کۆى حەشیمەتى عیراق پیک دینى و لە ٨٨ وەڵاتى سەربەخۆ زیاترە. خەڵکى کورد لە عیراق بە سەر حەوت ئوستان دابەش کراوە ( بەغداد ، نینەوا ، دیالە ، کەرکوک ، هەولیر ، دهوک و سولیمانیە ) . چوار ئوستانى ئاخر خاکى کوردستانە کە جگە لە نەتەوەى کورد نەتەوەکانى عەرەب، تورکمەن و ئاسوریشى تیدا دەژین. 

 لەو کاتەوە دٶڵەتى عیراق دروست بوە ( ١٩٢٠ ) باشورى کوردستان ژیانى ئاسایی نەبوە و هەمیشە لە گەڵ دۆڵەتى ناوەندى لە شەر و شورش دا بوە ، سەرەراى ئەوەش ، دٶڵەتى عیراق تاقە وەڵاتە کە لە بارى دەستورەوە مافى نەتەوەیی بۆ کورد هەمیشە لە نەزەر گرتوە. بۆ یەکەم جار مافى نەتەوەیی کورد لە عیراق لە نوامبرى ١٩٢٢بە وەسیلەى مەلک فەیسەل و بریتانیا ئیمزا کرا و دواتر لە ساڵى ١٩٣٠ کاتیک عیراق داواى لە ڕێکخراوى نەتەوە یەک گرتوەکان کرد کە دۆڵەتى عیراق وەک وەلاتیکى سەربەخۆ بە فەرمى بناسرى لەو گەڵالەیە دا جاریکى دیکەش ئیمزاى کرد ( تعهدى دا ) کە مافى نەتەوەیی کورد لە بەر چاۆ بگرى و بیپاریزیت. لە دەستورى ساڵى  ١٩٥٨ یش ( کە گرنگترین سەنەدى دەستورى عیراقە ) ، دیسانەوە جەخت لە سەر رەعایەت کردنى مافى نەتەوەیی کورد کرایەوە و بە تایبەت لە مادەى دووهەم دا خودموختارى بۆ کورد لە نەزەر گیراوە و هەر وا لە ساڵى ١٩٧٠ جاریکى دیکەش کورد لانى کەم لە بارى قانوونیەوە بە ئاواتى مافى نەتەوەیی خۆى گەیشتەوە و ئوتونومى لە سەر کاغەز بۆ کورد دووپات کرایەوە. لە ساڵى ١٩٧١ تا ١٩٧٤ بە کردەوە بەشیکى بەرچاۆ لە کورد و کوردستان سەربەخۆبوون و بە شیوەى سەربەخۆیی خۆیان ئیدارە دەکرد و لە مانگى مارسى یش ٢٠٠٤ پاش مشتو مڕیکى چەند ساڵە ، دیسانەوە مافى نەتەوەیی کورد لە چوراچیوەى عیراقیکى فیدرال بۆ کورد ئیمزا کرایەوە. 

چونیەتى ژئوپلوتیکى باشورى کوردستان بوەتە هوى ئەوە کە گەلێک جار سەرنجى وەڵاتان و کوڕو کومەڵى نێونەتەوەی بۆ لاى خۆى ڕابکیشى. بەشیکى بەرچاۆ لە پەیمانى سیڤر( ئۆگوستى ١٩٢٠ ) باس بە دٶڵەت کردنى وەلایەتى موسڵ ( باشورى کوردستانى ئەمرۆ ) دەکات. له مانگى ئوتى ١٩٦٣ مه غولستان به فەرمى گەڵالەى سەر بە خۆ بوونى کوردستانى تەسلیمى ڕێکخراوى نەتەوە یەک گرتوەکان کرد. لە ساڵى ١٩٩١ جام میجەر سەروک وەزیرانى بریتانیا داواى کرد کە ڕێکخراوى نەتەوە یەک گرتوەکان باشورى کوردستان لە هێرشى سەدام حوسین بۆ کوردەکان بپاریزى کە لەم بارەوە بریارنامەى ژمارە ٦٨٨ى ئەنجومەنى ئاسایس بۆ پاراستنى کورد لە باشورى کوردستان دەرچوو.جگە ئەمانەش خاڵى دوازدەى گەڵاڵەى چواردە مادەیی ویلسون لە ساڵى١٩١٨ باس لە بە دۆڵەت کردنى کورد دەکات و هەروا چڕچیلیش لە ساڵى١٩٢٢لە نامەیەک دا بۆ کرکس لە بەغداد باسى مافى چارەنوسى سیاسى کوردى کردوە و دەنوسى کە پیویستە مافى نەتەوەیی کوردەکان لەبەرچاۆ بگێریت.

 هەر لە چوارچئوەى ئەم مەنتیقەى سەروە ( گرنگ بوونى ژئوپلوتیکى باشورى کوردستان ) دایە کە زیاتر لە ٥٠ ساڵە باشورى کوردستان کراوە بە ناوەندى سیاسى ناسیونالیزمى کوردى بەشەکانى دیکەى کوردستان کە تەنانەت بەشیکى بەرچاۆ لە ڕێکخراوەکانى پارچەکانى دیکەى کوردستان لەم بەشەى کوردستان پێک هاتون و یان ژیاون.

تورکیە لە مێژوو دا سەرەکى ترین رۆڵى نیگاتیڤى بۆ بە ئەنجام نەگەیشتنى سەربەخۆ بوونى کورد گێڕاوە دەلیلى تەنیا ئەوە نەبوە کە زیاتر لە ٥٠٠ ساڵە نیزیک بە %٤٠ لە خاکى کوردستانى داگیر کردوە بەڵکو ناسیونالیزمى تورک بە شیوەى سروشتى دژى ناسیونالیزمى کورد بوە. هەر چەند ئیستاش تورکیە فاکتوریکى گرنگ بۆ سەربەخۆیی باشورى کوردستانە ، بەڵام بە زۆر هو چى دیکە ناتونى خەتەرى گەورە بۆ کورد بە حیساب بیت. ناسیونالیزمى تورک هەم بە هوى گوشارى ئوروپا و هەمیش بە هوى هاتنە ئاراى حیزبى (A.K.P) وە تا رادەیەکى بەرچاۆ خاۆ کراوەتەوە. لە دەورانى دەستەڵات دارى حیزبى (A.K.P) دا تورکیە پیوەندى لە گەڵ دەرئاوسیکانى ئاسایی کردوەتەوە ، لە گەڵ دوژمنانى لە مێژینەى خۆى (ئەرمەنستان و یونان ) ئاشتى کرد و ئیعترافیشى بە دوو وەڵات بوونى قبرس کرد. لە سالى ٢٠١١سەرۆک وەزیرانى تورکیە ( ئوردوغان ) بۆ باشورى کوردستان سەفەرى کرد کە لە لەفزى سیاسى دا بە ماناى بە رەسمى ناسینى دەستەڵاتى کورد دەژمیدریت. ئەم رووداوانە ( ئاڵ و گۆڕانە ) تا ١٠ ساڵ پیش بۆ کەس پیش بینى نەدەکران. بە پێى ئەم مەنتیقە دەکرێ چاۆەروان بیین کە تورکیە لە گەڵ ڕاگەیاندنى دۆڵەتى سەربەخۆى کوردى موخالیفەت نەکات و بگرە بە رەسمیشى بناسى. چونکە بە فەرمى ناسینى دۆڵەتى سەربەخۆى کورد لە لایەن تورکیەوە ناتوانى لە ئاشت بوونەوەى ئەم وەڵاتە لە گەڵ ئەرمەنستان و یونان دژوارتر بیت. جگە ئەمەش حیزبى (A.K.P) تورکیە لە سەر سیاسەتى ئابوورى بەریوە دەبات ، تورکیە پیویستى بە نەوت هەیە کوردیش نەوتى هەیە. کورد دەتوانى لە چەکى نەوت ( مامەڵەى نەوت ) بۆ بى دەنگ کردنى تورکیە کەڵک وەر بگریت. 

 بە دڵنیایەوە ڕاگیاندنى دۆڵەتى سەربەخۆى کورد ، بەرهەڵسکارى و دوژمنایەتى  ئیران و سوریەى بە دواوە دەبیت بەڵام ئەم دوو وەڵاتە (ئیران و سوریە ) بۆ دوژمنایەتى کردن لە گەڵ کورد ئیستا گەلێک لاوازن ، جگە ئەوەش دوژمنایەتى ئیران و سوریە بە قازانجى کورد تەواو دەبى. چونکە کارنامەى ئیران و سوریە هەم لە ئاست نێونەتەوەیەوە و هەم لە ئاست رۆژهەڵاتى ناوەراست دا بە تەواوى رەشە هەر بویەش دوژمنایەتى کردنى ئەم دوو وەڵاتە لە گەڵ  کورد لە دۆستایەتى کردنیان بۆ کورد باشتر و بە قازانج ترە.

شا نسەکانى سەربەخۆیی

1.     بەڕیز کاک مەسعود بارزانى ریبەریکى کاریزماى کوردە کە لە بارى نێونەتەویەوە ناسراوە. دیپلوماتیکى بە ئەزمون و کوردیکى بە پرنسیبە. ئیخلاقى سیاسى و باورى کوردى رازى خۆشەویستى ناوبراۆ لە کۆموڵى کوردەواریە. بەڕیز بارزانى خاوەنى گەورەترین هێزى ئیستاى کوردە ( پارتى دێموکراتى کوردستان ). بویە یەکەمین شانسى کورد بۆ سەربەخۆیی ، بوونى بەڕیز کاک مەسعود بارزانیە.

2.     زۆربەى خەڵکى کورد لە باشورى کوردستان ( بە پیچەوانەى بەشەکانى دیکەى کوردستان ) لە تیزى سەربەخۆیی پشتیوانى دەکەن. ( ڕاپورتى بزوتنەوەى ڕفراندوم ٢٠٠٣ )

3.     کارنامەى١٥ ساڵەى دەورەى تاقیکارى دەستەڵاتدارى کورد پوزیتیڤە. بەشێک لە چاۆدێرانى سیاسى بیگانە ١٥ ساڵى ڕابردوى دەستەڵات دارى کورد زۆر پوزیتیڤ بەرئاورد دەکەن . کورد سابیتى کرد کە هەم شایستەى دۆڵەتى خۆیەتى و هەمیش دەتوانى حکوومەتى سەربەخۆیی هەبیت کە ئەمە لە بارى یاساى نێو دٶلەتیەوە وەک پوەنیکى باش و پوزیتیڤ بۆ کورد بە حیساب دیت.

4.     کوردى بەشەکانى دیکەى کوردستان بە تایبەت کوردستانى ئیران لە تیزى سەربەخۆیی باشورى کوردستان بە ریبەرى کاک مەسعود بارزانى پشتیوانى دەکەن.

5.     بۆ یەکەم جار لە مێژوى کوردە ، کە کورد لە دۆڵەتى ناوەندى هەم لە بارى سیاسیەوە و هەمیش لە بارى نیزامیەوە بە هێزترە.

6.     شورشەکانى رۆژهەڵاتى ناوەراست ( بەهارى عەرەب ) دیکتاتورە ناسیونالیستە کانى عەرەبى توشى سەرەگیژە کردوە بە چەشنیک چاۆروان دەکرێ توانى موخالیفەت لە گەڵ ڕاگیاندنى دروشمى سەربەخۆیی کوردیان نەبیت. بە تایبەت وەڵاتانى عەرەبى لە ئیمپراتورى شیعەگەرى کە ئیران هێژمونى دەکات زۆر دەترسن بە کورتى شورشەکانى رۆژهەڵاتى ناوەراست شانسیکى گەورە بۆ تیزى سەربەخۆیی کوردستانن.

7.     هەل و مەرجى نێونەتەویی بە قازانجى کوردە بە واتەیەکى دیکە بە پیچەوانەى ڕابردوو ئیستا کورد دوژمنى نێونەتەویی نیە. ساڵى ١٩٢٤ بریتانیا بە هێزى نیزامى و سیاسى دۆڵەتى کوردى لە عیراق رۆخاند ، لە ساڵى ١٩٤٦ یەکیەتى سوڤیەت بە پوشت کردن بە کورد ، بە کردوە زەمینەى رۆخانى دۆڵەتى کوردى پێک هینا و لە ساڵى ١٩٧٥ یش ئەمریکا ( ئیران ) بە مامەڵە کردن لە گەڵ عیراق شورشى نیزیک بە سەرکەوتى کوردى لە بەین برد بە کورتى هییچ کام لەم مەترسیانە ئیستا بۆ کورد بەرچاۆ ناکەون. 

ڕێگرەکانى سەربەخۆیی

1.     حیزب و گروپە ئیسلامیەکان و بزوتنەوەى گۆڕان وەک مینى چەندڕاۆ لە سەر ڕێگاى سەربەخۆیی کوردستانن کە هەر کات و ساتیک ئیحتیماڵى تەقینەوە یان لە ژێر لاقى کورد و سەربەخۆ بوونى کوردستان دا هەیە.

2.     پارتى کریکارانى کوردستان (P.K.K) لە مێژە خۆى بە خاوەن و ریبەرى تەواوى کوردستان دەزانى ، هەر بویە لە چوارچیوەى فانتازیەکانى ئیمکانى ئەوە هەیە وەک ساڵى ١٩٩٢ بە مەبەستى دەستەڵات بە دەستەوە گرتن لە باشورى کوردستان دژى سەربەخۆ بوونى کورد هەڵویست بگرێ و ئیقدام بکات.

3.      کورد پشتیوانى جیدى نێونەتەوەى کە بتوانى لە کاتى تەنگانە دا حیسابى لە سەر بکات ، نیە. وەک پشتیوانى ئەمریکا لە سەربەخۆ بوونى تەیمورى شەرقى (٢٠٠٢) ، پشتیوانى ئوروپا لە سەربەخۆى کۆسۆڤۆ ( ٢٠٠٨ ) ، پشتیوانى روسیە لە ئابخازەکان ( ٢٠٠٨ ) و یان پشتیوانى ڕێکخراوى نەتەوە یەک گرتوەکان لە باشورى سودان (٢٠١١).

پێش مەرجەکانى ڕاگیاندنى سەربەخۆیی

1.     حکوومەتى هەریمى کوردستان پیویستە هەرچى زوتر و بە شیوەى جیدى بە گژى پدیدەى گەندەڵى بە تایبەت لە بوارى ماڵیەوە بچیتەوە بە چەشنیک کە بتوانى سەرنجى خەڵکى کورد بۆ لاى خۆى ڕابکیشى.( گەندەڵى ماڵى و ئیدارى لە نێوان دەسەڵات و خەڵک تا رادەیەک فاسیلەى دروست کردوە کە پیویستە ئەم فاسیلەیە نەمینى یان کەم بکریتەوە)

2.     حکوومەتى هەریمى باشوورى کوردستان پیویستە پێش ڕاگەیاندنى سەربەخۆیی کونفراسیکى کوردى پێک بینى  کە لەو دا نوینەرى ڕیکخراوە و کەسایەتى بەشەکانى دیکەى کوردستان تیدا بەشدار بن تا لەو دا تیزى سەربەخۆیی وەک رووداویکى کە بە هەموى کوردستانەوە پیوەندى هەیە تاۆتوو بکریت و پشتیوانى لە تیزى سەربەخۆیی وەک ئەرک بۆ بەشەکانى دیکەى کوردستاب دیارى بکرێت.

3.     دەستەڵاتى کورد پیویستە دەستەیەکى  دیپلومات دیارى بکات تا بەلیبڕاوى و زانستەوە بتوانن وەڵاتان و کوڕ و کۆمەڵى نێونەتەویی رازى و سەرنجى وان بۆ سەر سەربەخۆیی کوردستان ڕابکیشن.

4.     حکوومەتى هەریمى کوردستان پیویستە ناوەندە جاسوسیەکانى کۆمارى ئیسلامى ئیران لە باشوورى کوردستان ببەستیت وپێشى هاتوو چۆ و پیوەندى گرتنى گروپە ئیسلامیەکان و بزوتنەوەى گوڕان لە گەڵ ئیران بگریت.    

ئاکامى کۆمینتار

پروسەى فیدرالیزم لە عیراق مەحکووم بە شکستە ( شکستى خواردوە ) چونکە بۆ دامەزراندن و سەقامگیر بوونى نیزامى فیدرالى لە هەر وەڵاتیک تەوافوقى خەڵک و ئەلیتەى سیاسى کۆمەڵ مەرجى بنەرەتى و سەرەکى یە. ئاگایی و تى گەیشتنى سیاسى خەڵکى عیراق بۆ دێموکراسى تەوافوقى ( فیدرالیزم ) گەلێک لاوازە و نزمە. لە کەس شاراوە نیە کە فیدرالیزم لە عیراق بە هوى هێزى نیزامى ئەمریکا دامەزرا و تا ئیستاش ڕاگیراوە. کشانەوەى هێزى نیزامى ئەمریکا بە شیوەى ئوتوماتیک بە ماناى شکستى فیدرالیزم دەژمێدریت. شیعە لە بازى شترنجى سیاسى عیراق دوو ئیستراتیژى رەچاۆ دەکات ، ئیستراتیژى یەکەم ئەوەیە کە شیعەکان تەقەلا دەکەن حکوومەتیکى بە هێز لە بەغداد دروست بکەن کە هەم سونێ و هەمیش کورد لە ژێر ئوتوریتەى خۆیان دا بگرن ( وەک سونى یەکان بە ریبەرى سەدام حوسین ) ، ئیستراتیژى دووهەم ئەوەیە کە ئەگەر ئیستراتیژى یەکەم سەرکەوتو نەبوو ، عیراق دابەش بکەن چوونکە باشترین بەشى وەڵاتى عیراق ناوچە شیعە نشینەکانن.هەم بە پێى مەنتیق و هەمیش بە پێى ئەزمون ، شیعە بە ریبەرى مالکى ( الدعوە ) ناتوانى لە سونێى بە ریبەرى سەدام حوسین ( البعث ) بۆ کورد باشتر بیت. بەڕیز کاک مەسعود بارزانى لە ئاخرین وتوویژى خۆى دا دەڵى ” ئەگەر خەڵکى کورد لە من بیانهەوەى کە سەربەخۆیی ڕابگەینم ئەوە داواکەیان جێى بە جێى دەکەم ” کاتى ئەوە هاتوە کە خەڵكى کورد ئەو ڕاسپاردە ( مەعموریەتە ) بە کاک مەسعود بارزانى بسپیرێ چوونکە ویست و داواى خەڵک بۆ سەربەخۆیی گرنگترین فاکتورە. دۆینى بۆ ئەم کارە زوو بوو و سبەینیش درنگە.

ع ـ شریف زادە ـ ٧ى فوریەى ٢٠١٢ ـ ئاڵمان{jcomments off}